Gaita zuliana

Gaita zuliana
Instrumentos típicos	Furro, cuatro, maracas, charrasca e tambora, entre outros

A gaita zuliana, moitas veces simplificada como gaita, é un xénero musical do estado de Zulia en Venezuela; o concepto mal empregado de gaita fíxose para gañar popularidade, copiando o termo das gaitas iberoamericanas, pero sen ningunha similitude musical. En 2014 foi declarado ben patrimonial de interese cultural e artístico de Venezuela. Nalgunhas rexións de Venezuela e nas comunidades de venezolanos ao redor do mundo relaciónase co Nadal. Pero hoxe en día é un xénero que se executa todo o ano no país. Como xénero musical popular cántase en grupos formados por homes e mulleres.

Segundo Joan Corominas, a palabra «gaita» procede do gótico gaits (aínda que aínda non está moi definido), termo que tamén utilizan as linguas do oriente europeo (gaida en Hungría, gainda en Creta ou gayda en Iugoslavia), que significa «cabra», xa que da pel deste animal realízase a membrana de furro ou furruco, instrumento emblemático da gaita.

Os temas que tratan os intérpretes deste xénero van desde cantos ao amor e figuras relixiosas até temas xocosos e de denuncia. O elemento político tamén é protagonista de moitos temas.

Tal é a popularidade deste xénero musical que lle deu nome ao equipo deportivo de baloncesto Gaiteros del Zulia.

Historia

San Sebastián, Patrón de Maracaibo

Nas primeiras formas de gaitas conxugáronse os cánticos de misa que ensinaban os misioneiros católicos, a percusión das tamboras, o característico son cultural do furruco, as maracas e a charrasca. O cuatro, xunto aos cánticos españois, representaban a achega ibérica. A execución dos nativos achegaba o estilo definitivo a esta nova música.

As orixes da gaita zuliana non foron establecidas con precisión, pero suponse que naceu coas inquietudes republicanas do pobo, talvez nas primeiras décadas do século XIX, como o demostran os patrióticos cantos pascuais dedicados a Ana María Campos, a patricia altagraciana azoutada por orde do feroz mariscal Morales ao negarse a retirar a súa frase lapidaria: «O capitula o monda».

Tradicionalmente a gaita estivo vinculada á devoción decembrina por Santa Lucía no barrio El Empedrao de Maracaibo, e neste sentido lémbrase que cando o Pai José Tomás Urdaneta tivo ao seu cargo a parroquia, sacou do templo aos buliciosos gaiteros. Pode dicirse que desde entón a gaita perdeu o seu carácter relixioso inicial e converteuse definitivamente en música alegre e en expresión musical de crítica e protesta.

Primeira gaita cantada en vivo na radio

En 1928 nunha emisora de Radio Experimental chamada La Voz del Lago, propiedade do empresario Pedro Bermúdez, tocouse por primeira vez en vivo Noche Buena de Adolfo de Pool, músico e compositor maracaibero, autor tamén da música do Himno a la Virgen de Chiquinquirá de Maracaibo, quen co seu propio conxunto dirixiu a presentación e execución da gaita nesa emisora.

Definición de gaita zuliana

É unha composición que ten a arte de combinar o contido dun tema que ten unha estrutura formal de estrofa-refrán, o cal o primeiro é elevado por un solista e o segundo polo coro; nas estrofas utilízanse catro versos e no refrán de 4, 6 ou 8 versos, ambos de métrica octosílaba, aínda que poden utilizarse combinacións de versos. A base rítmica é de 6 X 8, 6 X 12, 6 X 14, 8 X 16, tamén de métrica regular e irregular, rima asonante ou consoante. É dicir, que en estrutura, métrica, rima e cadencia poida ser interpretada por un conxunto gaitero atendendo a forma tradicional na súa interpretación.

Tipos de gaita

Monumento á Virxe de Chiquinquirá, Maracaibo.

Gaita de Furro ou maracaibera

Ten un esquema rítmico de 6x8. Por ser o xénero musical zuliano máis difundido a escala nacional, converteuse no máis polémico no que se refire ás súas orixes e traxectoria. É coñecido como Gaita de Furro ao canto popular tradicional na época do Nadal.

A instrumentación coa que tradicionalmente se acompañou á gaita está integrada por: cuatro, maracas, charrasca, tambora e o instrumento básico, o furro ou furruco, como tamén se denomina, coñecido antigamente como «mandullo», descendente directo da zambomba española.

No Maracaibo de hai uns cincuenta anos, incluíanse, cando as condicións o permitían, outros instrumentos como o piano e mesmo algúns de vento. Hoxe en día, a influencia comercial determinou a presenza na gaita de furro dalgúns compoñentes electrónicos.

Tamén contan, quen tiveron a oportunidade de vivir esa época, que as gaitas se organizaban nas casas de familia ou locais comerciais coa participación de todos os asistentes, homes e mulleres. Un pano era o sinal que ao ser entregado a algún dos presentes, indicáballe a súa quenda para dicir un verso, a maioría das veces improvisado, referíndose ao dono da casa, ou da firma comercial, ou o tema ao cal se dedicaba o refrán.

A tempada gaitera orixinalmente estaba comprendida entre a véspera do Día de la Chinita, o 18 de novembro, este inicio das gaitas coñecíase tradicionalmente como «Bajada de los Furros» e prolongábase até o 2 de febreiro, día da Candelaria, no cal tiña lugar a «Subida de los Furros», é dicir gardábanse os instrumentos ata que chegase novamente a data de inicio da tempada.

Gaita de Santa Lucía

Na Zona Norte do Estado Zulia, concretamente en Santa Rosa de Agua, San Rafael de El Moján, Sinamaica e sitios próximos, atopouse un canto ao cal os habitantes destes sitios chámanlle Gaita a Santa Lucía, e é coñecido con esa denominación ao longo de moitas xeracións. Cántase en modos maiores e segundo algúns informantes, tradicionalmente cantouse acompañada de: cuatro, charrasca, maracas e furro, non habéndose incluído a tambora senón até despois da chegada do Chimbanguele (de Sur del Lago) a estes sitios.

Canten muchachos con alegría

Que esta es la gaita de Santa Lucía,

Gloria demos a Santa Lucía.

Os versos, son xeralmente improvisados e teñen a característica de que o coro responde ao revés ao que o solista di, por exemplo:

Solista: Los ojitos de Lucía, parecen dos paraparas…

Coro: Parecen dos paraparas, los ojitos de Lucía…

Cántase en honra de Santa Lucía, xeralmente para pagarlle promesas, confecciónanse fermosos altares onde se lle rende culto con música e oracións nun novenario comprendido entre o 12 e o 21 de decembro, (o día de Santa Lucía é o 13), con todo, as gaitas prolónganse máis aló desa data.

Gaita de Tambora

É a evolución do canto de faena feminino (no pío, na pedra de moer, na táboa lavando no río, ou fronte ao fogón). As escravas eran utilizadas para o traballo no fogar, e este canto do traballo, é canalizado polos valores culturais africanos e logra florecer até enfrontarse ao urbanismo, quen a reduce a unha simple actividade que se realiza unha ou dúas veces ao ano. Caracterízase porque presenta unha tambora con parche en ambos os extremos, suxeitos con cáñamo ou mecates; e un tambor igual ao medio golpe do chimbanguele. O seu compás é de 2x4.

Gaita tamborera

Chamada polo cronista e investigador Juan de Deus Martínez como La 5.ª gaita, é certamente o quinto subxénero da gaita zuliana. Xorde a principios da década de 1970 como resultado da fusión da gaita de tambora e os chimbángueles de San Benito. O seu creador foi o soado cantautor gaitero Nelson Martínez da man de "Gran Coquivacoa", agrupación gaitera á cal pertencía. O seu ritmo é de 2x4 e executouse inicialmente con cuatro, furro, tambora, charrasca e maracas. Prontamente engadíronselle o baixo, o piano, a guitarra eléctrica, as congas, o bongó, o cencerro e até metais (trompeta, trombón e saxofón) e timbais, por canto a finais dos anos 70 e principios dos 80 a gaita tamborera foi arroupada pola influencia musical caribeña, en especial da salsa, todo iso liderado polos conxuntos gaiteros vangardistas como Estrellas del Zulia, Guaco, Santa Anita e, por suposto, Gran Coquivacoa. A temática é variada e non ten unha tempada especial para a súa execución.