Complexo (psicoloxía)

Complexo (do latín complectere: abrazar, abarcar; participio perfecto: complexum) é un termo que indica un conxunto que totaliza, engloba ou abarca unha serie de partes individuais (feitos, ideas, fenómenos e procesos). Empregase en forma xeral en psicoloxía para indicar a integración de vivencias ou experiencias individuais nunha experiencia de conxunto. O concepto é empregado principalmente nas escolas psicolóxicas e en enfoques dinámicos ou analíticos e estando menos presente nos enfoques conductuales. Ademais, nun sentido coloquial, fálase dunha persoa «cohibida» ou que sofre «complexos psíquicos» cando presenta unha marcada desconformidade con algún ou varios aspectos físicos ou psíquicos da súa persoa, os que experimenta ou percibe subxectivamente con sentimentos de discapacidade.

Utilización do concepto pola psicoloxía cognitiva e a psicoloxía da Gestalt

Dende o punto de vista da psicoloxía cognitiva empregase o concepto complexo para os agrupamientos de asociacións de ideas, cogniciones, pegadas ou produtos de procesos mnémicos que se estruturaron como fundamentos para procesos de integración de pensamento e aprendizaxe.

No campo clásico da psicoloxía da memoria, o termo «complexo» utilizouse tamén nun sentido similar. En particular, aproximacións desde a psicoloxía da Gestalt empregaron o concepto de «complexo de ideas» (Vorstellungskomplex) nas súas definicións iniciais, respecto dos procesos psíquicos de lembrar e esquecer, enunciando un principio de funcionamento denominado «tendencia á reprodución inicial» de acordo ao cal cada parte fragmentaria dun complexo de ideas que accede novamente á consciencia (que é lembrada) posúe a tendencia a reproducir todo o complexo de ideas ou pensamentos, de maneira completa, e a seguir o fío ideacional desde o seu inicio.

Definición en psicanálise

En psicanálise designa o agregado estruturado de desexos, ideas, pensamentos e mocións inconscientes que, ao ser percibidos como perturbadores, foron desprazados, esquezidos ou reprimidos e que tenden a retornar de diversas formas, permanecendo como complexos psíquicamente activos, aínda así aplicouse case exclusivamente aos conceptos de complexo de Edipo e complexo de castración. Na definición de J. Laplanche e Jean-Bertrand Pontalis, saliéntase apuntando a un «conxunto organizado de representacións e recordos dotados de intenso valor afectivo, parcial ou totalmente inconscientes». Segundo recolle esta descrición, os complexos fórmanse durante a infancia e constitúen un produto da estructuración dos vínculos temperáns, abarcando diversas áreas do funcionamento psicolóxico (afecto e emocións, pero tamén actitudes e repertorio conductual).Para Freud, non obstante, o concepto de «complexo» pronto resultó impreciso. En 1914 afirmou que, aínda se puidese recoñecer a popularidade e utilidade (ata incluso o carácter imprescindible para certas descricións) da introdución do concepto por parte de Jung, moitas veces resultaría dende o punto de vista teórico, moi pouco satisfactorio. Máis precisamente, Freud señala ao respecto:

Unha terceira contribución da escola suíza, que quizais debe acreditarse integramente a Jung, non podo eu avaliala en tanto como fixeron moitas persoas alleas á materia. Aludo á doutrina dos complexos, que xurdiu dos Diagnostischen Assoziationsstudien [Estudos diagnósticos da asociación] (1906-09). Non deu por resultado unha teoría psicolóxica nin puido articularse dun xeito natural cunha trabazón das doutrinas psicanalíticas. En cambio, a palabra «complexo», término cómodo e moitas veces indispensable para a síntese descriptiva de feitos psicolóxicos, adquiriu carta de cidadanía na psicanálise. Ningún outro dos nomes e designacións que a psicanálise debeu inventar para as súas necesidades alcanzou unha popularidade tan grande nin foi obxecto dun uso tan abusivo en prexuízo de formacións conceptuais máis precisas. No lenguaxe cotián dos psicanalistas comezou a falarse de «retorno do complexo» cando se aludía ao «retorno do reprimido», o se contraeu o hábito de dicir «Teño un complexo contra el» onde o único correcto sería «unha resistencia».

Con todo, Freud recolley este termo de Jung en 1906, empregandoo como concepto importante do seu escrito A indagatoria forense e a psicanálise, polo que ao seu distanciamento posterior respecto deste termo debe comprenderse no contexto dunha separación máis profunda de posicións teóricas entre Freud e Jung que excede os marcos desta discrepancia.

Independentemente das eventualidades e xiros que tomou a discusión nunha época en que se elaboraba aínda o edificio teórico da psicanálise e onde producironse as escisións máis destacadas do «movemento» psicanalítico, a psicanálise mantivo sempre o termo para distintos conceptos como o coñecido «complexo de Edipo», ou para o «complexo de castración». Máis raramente (e nun sentido diverso do que se alude no contexto do arquetipo «nai» descrito por Jung) Freud tamén utilizou os termos compostos «complexo paterno» «complexo materno», ou «complexo fraternal», pero todos eles remiten en definitiva á estrutura do complexo de Edipo.

Como entidade conceptual clave na psicoloxía analítica de Carl Gustav Jung

Na psicoloxía analítica, ou psicoloxía dos complexos, o concepto ten un desenvolvemento moito máis amplo e unha importancia explicativa moito máis específica. Os autores de distintas escolas psicolóxicas incluíndo ao propio Freud atribúen a introdución deste concepto a Carl Gustav Jung.

Neste contexto, o termo define a aquel conxunto de conceptos ou imaxes cargadas emocionalmente que actúa como unha personalidade autónoma separada. No seu núcleo atópase un arquetipo revestido emocionalmente. Na súa primeira definición, Jung entendía por complexo o «conxunto de representacións relativas a un determinado acontecemento cargado de emotividade». Definición que ampliou en 1920 coa inclusión dun «núcleo», e que completou finalmente en 1934 coa diferenciación entre un aspecto no que predominaba o emocional e outro no que predominaba o significado.

Nas súas Consideracións xerais sobre a teoría dos complexos (1934) introduciu a consideración de que todo o mundo sabe hoxe que un «ten complexos» pero que non todos saben que os complexos lle teñen a un. Toda constelación de complexos deixa palpable un estado alterado de consciencia, unha ruptura da unidade da consciencia dificultándose tanto a vontade como a memoria. Consecuentemente, o complexo é un factor psíquico cuxa valencia enerxética supera temporalmente á da consciencia. Un complexo activo pode reducirnos temporalmente a un estado de fcarencia de liberdade, de pensamentos e actos obsesivos.Jung define un «complexo sentimentalmente acentuado» como

a imaxe dunha situación psíquica determinada, intensamente acentuada dende o punto de vista emocional e que tamén se revela como incompatible coa habitual situación ou actitude consciente. Esta imaxe é dunha grande homoxeneidade interna, ten a súa propia totalidade e, ao mesmo tempo, dispón dun grao de autonomía relativamente elevado, o que significa que apenas está sometida ás disposicións da consciencia e, polo tanto, comportase como un corpus alienum vivo dentro do espazo da consciencia. Xeralmente, o complexo pódese suprimir con vontade, pero no se pode eliminar, e, en canto se presenta a ocasión, aparece de novo coa mesma forza que tiña orixinalmente.

O carácter de psique parcial autónoma do complexo albíscase na personificación dos soños ou en forma de «voces» en certas psicoses. Con todo, a orixe máis frecuente do complexo como psique parcial por separado non reside na psicopatoloxía senón

no conflito moral derivado da aparente imposibilidade de afirmar a totalidade da esencia humana.

En definitiva

Os complejos son en realidade as unidades vivas da psique inconsciente, cuxa existencia e natureza só podemos recoñecer grazas a aqueles. De feito, se non houbera complexos, o inconsciente, tal e como aparece na psicoloxía de Wundt, non sería máis que un residuo de ideas moribundas, «escuras», ou ben a fringe of consciousness, como o chama William James.

Jung, que dedcidiu adoptar o termo do seu mestre Pierre Janet, pensaba no complexo como a vía rexia ao inconsciente.

Non obstante, a vía rexia cara o inconsciente non son os soños, como opina el, senón os complexos, que son os causantes dos soños e dos síntomas. Esta vía é de natureza menos rexia, xa que o camiño señalado polo complexo asemexase máis a unha senda accidentada e con moitas revoltas, que moitas veces perdese na maleza e case nunca chega ao corazón do inconsciente, senón aos seus aledaños.

Experimento de asociación de palabras

Polo tanto, o territorio que Jung investigou durante os inicios da súa carreira como psiquiatra sería un inconsciente formado por complexos ao que posteriormente chamaría inconsciente persoal. Antes de observar de cerca o complexo do eu ou a natureza da consciencia, comezou a trazar o mapa desta área da psique mediante unha o método científico, en particular empregando o experimento de asociación de palabras. Foi durante o transcurso deses estudos experimentais cando Jung comezou a empregar o termo complexo tomado nun principio do psicólogo alemán Theodor Ziehen e logo enriquecido e ampliado grazas a súa propia investigación e teorización. O termo foi posteriormente adoptado por Sigmund Freud e a psicanálise até a rúptura de ambos.

Jung pensou que as perturbacións da consciencia que se rexistraban e medían como respostas a estímulos verbais podían ser resultado de asociacións inconscientes evocadas polas palabras enunciadas, tese compartida por Freud en "A interpretación dos soños". A estimulación desta rede de material asociado, composto por recordos, fantasías, imaxes ou pensamentos reprimidos, pode provocar unha perturbación da consciencia. Os sinais destas perturbacións son os indicadores da presenza dos complexos inconscientes. Todo iso logrou convencer a Jung da presenza ineludible da existencia de entidades psíquicas fora da consciencia, satélites respecto da consciencia do eu que causaban perturbacións sorprendentes e abafadoras. Devanditas perturbacións dos complexos deben diferenciarse das provocadas por factores apremiantes orixinados no ambiente externo, aínda cando ambas poden e adoitan estar intimamente relacionadas.

Constelación

Ao principio das súas Consideracións xerais sobre a teoría dos complexos (1934) Jung presenta o experimento de asociación de palabras. Alí sinala que a propoa situación experimental pode provocar á constelación de complexos. É dicir, que diferentes personalidades poden afectarse mutuamente e que cando interaccionan créase un campo psíquico que estimula os complexos. O termo constelación refirese á creación dun momento cargado psicoloxicamente, onde a consciencia se ve perturbada por un complexo ou está a piques de selo.

Baixo este concepto expresase que a situación exterior provoca un proceso psíquico consistente na colección e provisión de certos contidos. A expresión «estar constelado» significa que un mesmo adopta unha actitud de prevención expectante, a partir da cal reaccionará dun xeito moi determinado. A constelación é un proceso automático que xorde involuntariamente, polo que ninguén pode evitala. Os contidos constelados son determinados complexos que posúen a súa propia enerxía específica.

As reaccións a un complexo son bastante predicibles se coñecemos os complexos específicos dun individuo (erótico, infantil, materno, paterno, poder, etc).

Estrutura do complexo: complexo e arquetipo

Os complexos teñen un carácter case instintivo. Actúan como instintos que xeran reaccións espontáneas ante determinados acontecementos ou persoas, pero non son innatos do mesmo xeito que o son os instintos. En gran parte, os complexos debense a experiencia: trauma, interaccións e patróns familiares, condicionamento cultural. Pero todo iso únese con elementos innatos denominados por Jung imaxes arquetípicas, conformándose así a totalidade do complexo. Os complexos son o que permanece na psique despois de ser dixerida e reconstruída a experiencia en forma de obxectos internos, por iso a equivalencia dos complexos humanos e os instintos doutros mamíferos. As imagos ou complexos son instintos humanos construídos.

A estrutura do complexo está formada por imaxes asociadas e recordos conxelados de eventos pásados traumáticos reprimidos no inconsciente. A "cola" que conecta e coloca no seu sitio os elementos asociados do complexo é a emoción. O elemento nuclear é a imaxe e experiencia que forma o complexo. Ese núcleo está composto porr dúas partes:

1. Unha imaxe ou pegada psíquica do trauma orixinal.
2. Unha peza innata ou arquetípica ligada a devandita experiencia.

Este núcleo con dúas partes do complexo vai crecendo ao acumular asociacións durante toda a vida.

Cando investigue os fenómenos de asociación, mostre que existen certas agrupacións de elementos psíquicos en torno aos contidos sentimentalmente acentuados, denominados complexos. O contido sentimentalmente acentuado, o complexo, consta dun elemento nuclear e dun gran número de asociaciones secundarias. O elemento nuclear presenta dúas compoñentes: en primeiro lugar, unha condición que ven dada pola experiencia, é dicir, unha vivencia que está causalmente vinculada á contorna; en segundo lugar, unha disposición natural inmanente ao carácter individual.

Os complexos son creados por traumas.Antes do trauma, a peza arquetípica preexiste como imaxe e forza que motiva, pero carente da perturbarción e angustias propias do complexo. O trauma crea na memoria unha imaxe cargada emocionalmente que se vincula cunha imaxe arquetípica. A unión de ambas produce unha estrutura estable. A enerxía propia de devandita estrutura permite á súa vez enlazar máis imaxes secundarias e constituír así unha rede psíquica. Con iso o complexo esténdese enriquecéndose con experiencias similares ulteriores.

É necesario destacar que o concepto de trauma non procede exclusivamente dun conflito de natureza externa senón tamén pode deberse a un evento interno na psique individual, a un conflito moral derivado da aparente imposibilidade de afirmar a totalidade da esencia humana. Consecuentemente, todos temos complexos na medida en que a súa orixe vén determinado non só por traumas evidentes senón tamén pola imposibilidade do ser humano de expresar a totalidade da súa natureza ao ser permanentemente coartada polas diversas limitacións sociais e culturais.

Un exemplo

Se un home, polo carácter das súas respostas emocionais, lémbralle a unha muller o trato ofensivo que recibiu do seu pai, é moi probable que provoque a constelación do complexo paterno desa muller. Se a muller relacionase con ese home temporalmente, irase agregando material ao complexo. Se o home chega a abusar dela, o complexo paterno negativo aumentará e reforzarase, a muller volverase aínda máis reactiva a situacións nas cales se produce unha constelación do complexo paterno. Tratará de evitar calquera contacto con homes parecidos ou pode sentirse irracionalmente atraída cara a eles en maior medida . En ambos os casos a vida desa muller vaise restrinxindo polo complexo. Canto máis forte é o complexo, máis restrinxido é o rango de liberdade de elección do eu.

Psicoterapia

A psicoterapia permite reestruturar a personalidade do individuo a través da transferencia. Ao situarse o analista no lugar das distintas figuras da psique e provocar así a constelación dun complexo, o paciente pode dispor dunha experiencia diferente das mesmas, o que permite agregar novo material ao vello complexo creando máis estrato ao seu redor. Esta nova estrutura non substitúe á anterior pero si a cambia ata o punto no cal o complexo non restrinxe a vida do individuo dun modo tan debilitante.

Véxase tamén

Outros artigos

• Arquetipo (psicoloxía analítica)
• Complexo de Edipo
• Complexo de Electra
• Complexo de castración
• Complexo de Mesías
• Complexo de deus