Linguas atapascanas

Linguas atapascanas
Outros nomes:	Dene
Falado en:	América do Norte
Total de falantes:
Familia:	Linguas atapascanas
Códigos de lingua
ISO 639-1:	--
ISO 639-2:	ath
Mapa
Status

As linguas atapascanas é o nome dun grupo de linguas indíxenas, faladas polas tribos coñecidas como atapascas ou atabascas, localizados en dous grupos principais, un no sur de Norteamérica, e o outro no noroeste do continente; e entón designase así tamén á súa familia lingüística. A familia atapascana é unha das maiores familias lingüísticas de América do Norte, polo número de idiomas que agrupa e o número dos seus falantes —a familia uto-azteca, que se estende por México ten máis parlantes—. En tamaño de territorio, só as linguas álxicas cobren unha maior área.

A verba atapascano provén do nome cree, aðapaskāw (onde hai plantas unhas tras outras), en referencia ao lago Athabasca, no Canadá. O nome púxollo Albert Gallatin na súa clasificación de 1836 sobre as linguas do norte de América, escribindo explicitamente que fora unha denominación arbitraria.

Linguas

As 31 linguas atapascanas do norte fálanse no interior de Alasca e o noroeste do Canadá, no Iukón dos Territorios do Noroeste, así como nas provincias canadenses de Columbia Británica, Alberta, Saskatchewan e Manitoba. Varios idiomas atapascanos son idioma oficial nos Territorios do Noroeste, entre elas a lingua chipewyan, o dogrib, o idioma gwich'in e o slave.

As sete linguas atapascanas da costa do Pacífico son faladas no sur de Oregón e o norte de California. Illadas das linguas da costa e das do norte, as seis linguas do sur, incluíndo aos diferentes grupos apache e navagho, son faladas no suroeste americano e na parte noroeste de México.

O eyak e as linguas atapascanas forman unha agrupación xenética chamada atapascano-eyak. A lingua tlingit está algo relacionada con este grupo, formando a agrupación de linguas na-dené (tamén coñecidas como atapascano-eyak-tlingit).

Clasificación

División xeral

A familia de linguas atapascanas ten tres principais agrupamentos xeográficos: o Norte, a Costa do Pacífico, e o Sur. Discútese se as linguas da Costa do Pacífico forman realmente unha agrupación xenética válida. O grupo setentrional é particularmente problemático, moito máis que o sur, onde as linguas son moitos máis homoxéneas. Non están definidos ben os subgrupos, agás as do Sur, polo que o modelo de clasificación pode ser incorrecto.

A continuación móstrase un esbozo de clasificación de Keren Rice de 1999.

1. Alasca Sur
2. Alasca-Yukón Central
3. Canadá Noroeste
4. Tsetsaut
5. Columbia Británica Central
6. Sarsi
7. Kwalhioqua-Tlatskanai
8. Atapascano da Costa do Pacífico
9. Apache

As ramas 1 e 7 son o grupo do Norte. Kwalhioqua-Tlatskanai considerouse parte da Costa do Pacífico, pero unha recente revisión por parte de Krauss non a atopa próxima a esas linguas.

Unha clasificación diferente, formulada por Jeff Leer, é a seguinte (Tuttle & Hargus 2004:72-74):

1. Alasca (Ahtna, Dena’ina, Deg Hit’an, Koyukon, Kolchan, Tanana Baixo, Tanacross, Tanana Alto, Gwich’in, hän)
2. Yukón (Tsetsaut, N. Tutchone, S. Tutchone, Tagish, Tahltan, Kaska, Sekani, Dunneza)
3. Columbia Británica (Babine-Witsuwit’en, Dakelh, Chilcotin)
4. Este (Dene Suline, Slave, Dogrib)
5. Sur (Tsuut’ina, Apache, Costa do Pacífico)

Atapascano meridional

• Subgrupo Alasca sur

1. Ahtna

2. dena'ina (tamén chamada tanaina)

• Alaska Central – Subgrupo Yukón

3. Deg Hit’an (tamén chamada ingalik, deg xinag)

4. Holikachuk (tamén chamada innoko)

5. Koyukon

6. Kolchan (tamén chamada kuskokwim alto)

7. Tanana Baixo (tamén chamado tanana)

8. Tanacross

9. Tanana alto

10. Tutchone sur

11. Tutchone norte

12. Gwich’in (tamén chamada kutchin)

13. Hän (tamén chamada han)

• Subgrupo Canadá Noroeste

A. Tahltan-Tagish-Kaska

14. Tagish

15. Tahltan

16. Kaska

17. Sekani

18. Dunneza (tamén chamada beaver)

B. Slave-Hare (slave norte e sur)

19. Slave

20. Mountain

21. Bearlake

22. Hare

23. Dogrib

24. Dene Suline (tamén coñecidas como lingua chipewyan)

• Subgrupo tsetsaut

25. Tsetsaut

• Subgrupo Columbia Británica Central

26. Babine

27. Dakelh

28. Chilcotin (tamén chamada como tsilhqot’in)

29. Nicola (tamén chamada stuwix)

• Subgrupo sarsi

30. Tsuut’ina (tamén chamada sarcee, sarsi, tsuu t’ina)

• Subgrupo kwalhioqua-clatskanie

31. Kwalhioqua-Clatskanie (tamén kwalhioqua-tlatskanie)

Atapascano da Costa do Pacífico

• Subgrupo atapascano de California

32. Hupa (tamén chamada hoopa-chilula)

33. Mattole-Bear River

34. Eel River

• Subgrupo atapascano de Oregón

35. Upper Umpqua

36. Rogue River (tamén chamada tututni)

37. Galice-Applegate

38. Tolowa

Atapascano meridional (tamén coñecido como apache)

• Subgrupo apache das chairas

39. Apache das chairas (tamén denominada kiowa-apache)

• Subgrupo apache occidental

A. Chiricahua-mescalero

40. Lingua chiricahua

41. Lingua mescalero

42. Lingua navagho (tamén chamada dinébizaad)

43. Apache occidental (tamén coñecida como apache colloteiro (de coyote)

• Subgrupo apache este

44. Jicarilla

45. Lipán

Lista xeográfica

Debaixo segue unha lista coas linguas atapascanas e a súa localización xeográfica.

• Alasca: ahtna, deg hit’an, dena’ina, gwich’in, hän, holikachuk, kolchan, koyukon, tanana baixo, tanacross, tsetsaut, tanana alto
• Yukón: gwich'in, hän, kaska, mountain, tagish, tutchone norte, tutchone sur, tanana alto
• Territorios do Noroeste: bearlake, dene suline, dogrib, gwich’in, hare, mountain, slave
• Nunavut: dene suline
• Columbia Británica: babine, bearlake, beaver, chilcotin, dakelh, hare, kaska, mountain, nicola, sekani, slave, tagish, tahltan, tsetsaut
• Alberta: beaver, dene suline, slave, tsuut’ina
• Saskatchewan: dene uline
• Washington: chilcotin, kwalhioqua-clatskanie (willapa, suwal), nicola
• Oregón: applegate, clatskanie, galice, rogue river (chasta costa, euchre creek, tututni, coquille alto), tolowa, umpqua alto
• Norte de California: eel river, hupa, mattole-bear river, tolowa
• Utah: navagho
• Colorado: jicarilla, navagho
• Arizona: chiricahua, navagho, apache occidental
• Novo México: chiricahua, mescalero, jicarilla, lipán, navagho
• Texas: mescalero, lipán
• Oklahoma: chiricahua, jicarilla, apache das chairas
• Noroeste de México: chiricahua, lipán, navagho

Proto-atapascano

Fonoloxía

Unha reconstrución recente do proto-atabascano consta de 40 consoantes (Cook 1981; Krauss & Golla 1981; Krauss & Leer 1981; Cook & Rice 1989), segundo se detalla a continuación:

Fricativas ou constritivas
		Bilabial	Alveolar		Palatal		Velar	Uvular		Glotal
			Central	Lateral	plana	Labial		plana	Labial
Oclusiva	Non aspirada		t				k	q	qʷ
	Aspirada		tʰ				kʰ	qʰ	qʷʰ
	Exectiva		t’				k’	q’	q’ʷ	ʔ
Africada	Non aspirada		ʦ	tɬ	ʧ	ʧʷ
	Aspirada		ʦʰ	tɬʰ	ʧʰ	ʧʷʰ
	Exectiva		ʦ’	tɬ’	ʧ’	ʧ’ʷ
Fricativa	Consoante xorda		s	ɬ	ʃ	ʃʷ	x	χ	χʷ	h
	Consoante sonora		z	ɮ	ʒ	ʒʷ	ɣ	ʁ	ʁʷ
Sonorantes
Nasal		m	n		ɲ
Aproximante					j				w
Vogal

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Bibliografía sobre a lingua atapascana en inglés (en inglés)
• Páxina do Centro das Linguas Nativas de Alaska (en inglés)
• Centro das Linguas Nativas de Yukón (en inglés)