Bioética

Foro Europeo de Bioética en Estrasburgo, en xaneiro de 2013.

A bioética (do grego antigo βίος bíos, "vida", e ἠθικός ēthikós, "comportamento moral") é a rama da ética dedicada a prover os principios para a conduta correcta do ser humano con respecto á vida, tanto da vida humana como da vida non humana (animal e vexetal), así como o ambiente no que poden darse condicións aceptábeis para a vida.

Trátase dunha disciplina relativamente nova, e a orixe do termo débese ao pastor protestante, teólogo, filósofo e educador alemán Fritz Jahr quen, en 1927 usou a palabra Bio-Ethik nun artigo sobre a relación ética do ser humano coas plantas e os animais. Máis adiante, en 1970, o bioquímico estadounidense dedicado á oncoloxía Van Rensselaer Potter utilizou o termo bio-ethics nun artigo sobre «a ciencia da supervivencia»,

No seu sentido máis amplo, a bioética, a diferenza da ética médica, non se limita ao ámbito médico, senón que inclúe todos os problemas éticos que teñen que ver coa vida en xeral, estendendo desta maneira o seu campo a cuestións relacionadas co medio ambiente e ao trato debido aos animais.

Definicións

Formuláronse unha serie de definicións respecto á disciplina da bioética, sendo unha delas a adoptada pola Unidade Rexional de Bioética da OPS, con sede en Santiago de Chile e que, modificada por Alfonso Llano Escobar, S. J. nunha revista da especialidade, define a bioética como «o uso creativo do diálogo inter- e transdisciplinario entre as ciencias da vida e os valores humanos para formular, articular e, na medida do posíbel, resolver algúns dos problemas formulados pola investigación e a intervención sobre a vida, o medio ambiente e o planeta Terra». Porén, cabe destacar que xa en 1978, o Kennedy Institute da Universidade de Georgetown de Washington D. C., Estados Unidos publicara a primeira Enciclopedia de Bioética en catro volumes, dirixida por Warren Reich, un teólogo católico, onde se define a bioética como o «estudo sistemático da conduta humana na área das ciencias da vida e da saúde, examinado á luz dos valores e principios morais".

Dominios

A bioética abarca todas as cuestións éticas acerca da vida que xorden nas relacións entre bioloxía, nutrición, medicina, química, política (no debe confundirse coa "biopolítica",), dereito, filosofía, socioloxía, antropoloxía, teoloxía etc. Porén, existe un desacordo acerca do dominio apropiado para a aplicación da ética en temas biolóxicos. Algúns bioéticos tenden a reducir o ámbito da ética ao relacionado cos tratamentos médicos ou coa innovación tecnolóxica. Outros, pola contra, opinan que a ética debe incluír o relativo a todas as accións que poidan axudar ou danar organismos capaces de sentir medo e dor. Así e todo, nunha visión máis ampla, non só hai que considerar o que afecta aos seres vivos (con capacidade de sentir dor ou sen tal capacidade), senón tamén ao ambiente en que se desenvolve a vida, polo que tamén se relaciona coa ecoloxía.

O criterio ético fundamental que regula esta disciplina é o respecto ao ser humano, aos seus dereitos inalienábeis, ao seu ben verdadeiro e integral: a dignidade da persoa.

Pola íntima relación que existe entre a bioética e a antropoloxía, a visión que desta se teña condiciona e fundamenta a solución ética de cada intervención técnica sobre o ser humano.

A bioética é con frecuencia asunto de discusión política, o que xera crus enfrontamentos entre aqueles que defenden o progreso tecnolóxico en forma incondicionada e aqueloutros que consideran que a tecnoloxía non é un fin en si mesma, senón que debe estar ao servizo das persoas e baixo o control de criterios éticos; ou entre os que defenden os dereitos para algúns animais e os que no consideran tales dereitos como algo regulábel pola lei; ou entre os que están a favor ou en contra do aborto ou da eutanasia.

As primeiras declaracións de bioética xorden con posterioridade á segunda guerra mundial, cando o mundo se escandalizpu tras o descubrimento dos experimentos médicos levados a cabo polos facultativos do réxime hitleriano sobre os prisioneiros nos campos de concentración. Esta situación, á que se suma o dilema formulado polo invento da fístula para diálise renal de Belding Hibbard Scribner (Seattle, 1960), as prácticas do Hospital Xudeu de Enfermidades Crónicas (Brooklyn, 1963) ou a Escola de Willowbrook (Nova York, 1963), van configurando un panorama onde se fai necesaria a regulación ou, polo menos, a declaración de principios a favor das vítimas destes experimentos. Isto determina a publicación de diversas declaracións e documentos bioéticos a nivel mundial.

Principios fundamentais

En 1979, os bioeticistas Tom L. Beauchamp e James F. Childress, definiron os catro principios da bioética: autonomía, non maleficencia, beneficencia e xustiza. Nun primeiro momento definiron que estes principios son prima facie, isto é, que vinculan sempre que non colisionen entre eles, en cuxo caso haberá que dar prioridade a un ou outro, dependiendo do caso. Porén, en 2003, Beauchamp considera que os principios deben de seren especificados para aplicalos ás análises dos casos concretos, ou sexa, deben de ser discutidos e determinados para o caso concreto a nivel casuístico.

Os catro principios definidos por Beauchamp e Childress son:

Principio de autonomía

A autonomía expresa a capacidade para darse normas ou regras a un mesmo sen influencia de presións. Este principio ten un carácter imperativo e debe respectarse como norma, excepto cando se dan situacións nas que as persoas poidan non ser autónomas ou presenten unha autonomía diminuída (persoas en estado vexetativo ou con dano cerebral etc.), en cuxo caso será necesario xustificar por que non existe autonomía ou por que esta se encontra diminuída. No ámbito médico, o consentimento informado é a máxima expresión deste principio de autonomía, constituíndo un dereito do doente e un deber do médico, pois as preferencias e os valores do enfermo son primordiais desde o punto de vista ético e supoñen que o obxectivo do médico é respectar esta autonomía porque se trata da saúde do paciente.

Principio de beneficencia

É a obriga de actuar en beneficio doutros, promovendo os seus lexítimos intereses e suprimindo prexuízos. En medicina, promove o mellor interese do doente pero sen ter en conta a opinión deste. Supón que o médico posúe unha formación e uns coñecementos dos que o paciente carece, polo que aquel sabe (e, por tanto, decide) o máis conveniente para este. É dicir "todo para o paciente pero sen contar con el".

Un primeiro obstáculo ao analizarmos este principio é que desestima a opinión do paciente, primeiro involucrado e afectado pola situación, prescindindo da súa opinión debido á súa falta de coñecementos médicos. Así e todo, as preferencias individuais de médicos e pacientes poden discrepar respecto a que é prexuízo e que é beneficio. Por iso é difícil defender a primacía deste principio pois, de tomarese decisións médicas desde este, déixanse de lado outros principios válidos como a autonomía ou a xustiza.

Principio de non maleficencia

Significa absterse intencionadamente de realizar actos que poidan causar dano ou prexudicar a outros. É un imperativo ético válido para todos, non só no ámbito biomédico senón en todos os sectores da vida humana. En medicina, con todo, este principio debe encontrar unha interpretación adecuada, pois ás veces as actuacións médicas danan para obter un ben. Daquela, do que se trata é de non prexudicar innecesariamente a outros. A análise deste principio vai da man co de beneficencia, para que prevaleza o beneficio sobre o prexuízo.

As implicacións médicas do principio de non maleficencia son varias: ter unha formación teórica e práctica rigorosa e actualizada permanentemente para dedicarse ao exercicio profesional, investigar sobre tratamentos, procedementos ou terapias novas, para mellorar os xa existentes con obxecto de que sexan menos dolorosos e lesivos para os pacientes; avanzar no tratamento da dor; evitar a medicina defensiva e, con iso, a multiplicación de procedementos e/ou tratamentos innecesarios.

Este principio aparece por primeira vez no Informe Belmont (1978).

Principio de xustiza

Implica tratar a cada un como corresponda, coa finalidade de diminuír as situacións de desigualdade (ideolóxica, social, cultural, económica etc.). Na nosa sociedade, aínda que no ámbito sanitario a igualdade entre todos os homes é só unha aspiración (que xa se cumpre nalgúns países desenvolvidos), preténdese que todos sexan menos desiguais, polo que se impón a obriga de tratar igual aos iguais e desigual aos desiguais para diminuír as situacións de desigualdade.

O principio de xustiza pode desdobrarse en dous: un principio formal (tratar igual aos iguais e desigualmente aos desiguais) e un principio material (determinar as características relevantes para a distribución dos recursos sanitarios: necesidades persoais, mérito, capacidade económica, esforzo persoal etc.).

As políticas públicas deséñanse de acordo con certos principios materiais de xustiza. En España, por exemplo, a asistencia sanitaria é teoricamente universal e gratuíta e está, por tanto, baseada no principio da necesidade. En cambio, nos Estados Unidos a maior parte da asistencia sanitaria da poboación está baseada nos seguros individuais contratados con compañías privadas de asistencia médica.

Para excluír calquera tipo de arbitrariedade, é necesario determinar que igualdades ou desigualdades se van a ter en conta para determinar o tratamento que se vai dar a cada un. O enfermo espera que o médico faga todo o posíbel en beneficio da súa saúde. Pero tamén debe saber que as actuacións médicas están limitadas por unha situación imposta ao médico, como intereses lexítimos de terceiros.

A relación médico-doente baséase fundamentalmente nos principios de beneficencia e de autonomía, pero cando estes principios entran en conflito, moitas veces pola escaseza de recursos, é o principio de xustiza o que entra en xogo para mediar entre eles. En cambio, a política sanitaria baséase no principio de xustiza, e será tanto máis xusta en canto que consiga unha maior igualdade de oportunidades para compensar as desigualdades.

Correntes e tendencias

a) Bioética personalista. Parte da dignidade como valor propio da persoa, a cal se manifesta na súa capacidade intrínseca de realizar os valores. O fundamento das orientacións que deben apoiar as propostas de solución aos dilemas éticos encóntrase na natureza humana xa que a persoa é o centro.

b) Bioética consensualista ou civil. Nesta corrente búscase establecer un mínimo de principios aplicábeis dentro dunha sociedade pluralista e secular. Baséase nos postulados da chamada 'ética de mínimos', que propón un conxunto de normas a cumprir por todos os membros da sociedade e que sería produto do consenso social en torno a certos parámetros mínimos de convivencia.

c) Bioética clínica. Esta escola segue o enfoque biomédico que se dá a partir de Hellegers co seu traballo no Kennedy Institute of the Bioethics. O seu centro de atención son os problemas suscitados polo avance no coñecemento científico e tecnolóxico respecto da súa aplicación nos diferentes ámbitos da saúde humana.

d) Bioética social. O seu centro de interese é a problemática da xustiza e o desenvolvemento social como o melloramento das condicións de vida da poboación en equilibrio co medio en que interactúa. Fai unha énfase na promoción dos dereitos humanos nunha sociedade plural.

e) Bioética transdisciplinar, como ciencia da complexidade. Esta corrente é menos coñecida e xorde desde a perspectiva das ciencias da complexidade. Dentro dos sistemas dinámicos dos que se ocupa a complexidade como ciencia, está a vida, a cal é analizada pola bioética que ten carácter inter- e transdiplinario, non lineal. Este estudo abarca non só a vida humana, senón as demais existentes e a súa interacción cos sistemas dinámicos.

Ámbitos

Aínda que a bioética está moi relacionada coa ética, non son o mesmo. No caso da medicina, a ética médica non é idéntica á bioética médica: a ética médica trata os problemas presentados pola práctica da medicina, mentres que a bioética é un tema máis amplo que aborda os problemas morais derivados dos avances nas ciencias biolóxicas en xeral. A bioética diferénciase da ética, segundo algúns autores, en que non necesita a aceptación de certos valores tradicionais que son fundamentais para a ética.

• Problemas éticos derivados das profesións sanitarias: transfusións de sangue, eutanasia, transplantes de órganos, reprodución asistida ou mediante fecundación in vitro, aborto, todos os asuntos implicados na relación médico-doente.
• Problemas da investigación científica, en particular a investigación biomédica, que tanto poden transformar o ser humano: manipulación xenética, tecnoloxías reprodutivas como a fecundación in vitro ou a (polo de agora só hipotética) clonación humana etc.
• Os problemas ecolóxicos, do medio ambiente e a biosfera: necesidade de conservación do medio ambiente, como manter o equilibrio entre as especies e o respecto cara aos animais e a natureza en xeral, impedir o uso da enerxía nuclear, controlar o crecemento da poboación mundial e o incremento da fame nos países pobres etc.
• Influencia social e política das cuestións anteriores, en canto a lexislación, educación, políticas sanitarias, relixión etc.
• Temáticas relativas é relación entre neuroloxía e ética, que daría lugar ao que se coñece como neuroética.

A doutora María Dolores Vila-Coro Barrachina, no seu libro La vida humana en la encrucijada, establece unha clasificación da bioética en catro aspectos:

• A bioética teórica, ou 'metabioética', que trata os fundamentos conceptuaos da bioética no marco das teorías morais e a xustificación das súas nocións básicas (persoa, dignidade, autonomía etc.).
• A bioética clínica, referida ás decisións éticas que se toman na práctica profesional, vinculada á deontoloxía médica clásica e que se focaliza nos casos individuais dos pacientes que plantean a resolución dun problema ético.
• A bioética normativa, coñecida tamén como 'biodereito', na que teñen unha participación directa xuristas e autoridades públicas e que se orienta cara á adopción de regras xerais na política sanitaria e no sistema xurídico. Centra o seu interese na racionalidade das decisións colectivas nas áreas onde conflúen a saúde pública, os dereitos humanos e a regulación dos avances científicos.
• A bioética cultural, que trata do esforzo sistemático en relacionar os novos dilemas bioéticos co contexto histórico e sociocultural en que se dan. Trata de evitar a imposición de determinadas visións da bioética en sociedades que teñen valores distintos.

Principais regulacións e documentos

• Declaración Universal dos Dereitos Humanos (1948)
• Código de Núremberg (1947)
• Declaración de Helsinqui (1964)
• Declaración de Tokio (1975)
• Informe Belmont (1979)
• Declaración de Manila (1980)
• Conferencia Internacional sobre harmonización de requisitos técnicos para o rexistro de produtos farmacéuticos para uso humano
• Convenio para a protección dos Dereitos Humanos e a Dignidade do Ser Humano con respecto ás aplicacións da Bioloxía e a Medicina (ou "Convención de Asturias de Bioética"), Consello de Europa (1997)
• Declaración Universal sobre o Xenoma e os Dereitos Humanos, UNESCO (1997)
• Declaración Internacional sobre os Datos Xenéticos Humanos, UNESCO (2003)
• Declaración Internacional sobre Bioética e Dereitos Humanos, UNESCO (2005)
• Código de Deontoloxía Médica. Guía de Ética Médica da Organización Médica Colexial de España (2011)
• Principios de Tavistock
• Lei 41/2002, de 14 de novembro, 'Ley Básica Reguladora de la Autonomía del Paciente y de Derechos y Obligaciones en materia de Información y Documentación Clínica'. BOE.

Bioeticistas destacados

• Roberto Andorno
• Francesc Abel i Fabre
• Jesús Ballesteros
• Adriano Bompiani
• María Casado
• Francesco D'Agostino
• Javier Gafo
• Luís García Soto
• Diego Gracia Guillén
• André Hellegers
• James Hughes
• Marcela Iacub
• Leon Kass
• Jérôme Lejeune
• Florencia Luna
• Federico Mayor Zaragoza
• Edmund Pellegrino
• Van Rensselaer Potter
• Javier Sádaba
• Jesús Ballesteros
• Michael Sandel
• Elio Sgreccia
• Peter Singer
• Mary Warnock

Véxase tamén

Outros artigos

• Deontoloxía
• Ética
• Aborto
• Calidade de vida e sanidade
• Clonación humana
• Circuncisión
• Concepto de funcionalidade condutual
• Contaminación xenética
• Criónica
• Dereitos dos animaos
• Desenvolvemento sustentábel
• Doazón de órganos
• Drogas
• Ética medioambiental
• Eutanasia
• Xenética
• Investigación médica
• Investigación farmacolóxica
• Enxeñaría xenética
• Inseminación artificial
• Investigación con células nai
• Investigación e ensaios clínicos
• Métodos anticonceptivos
• Nanotecnoloxías
• Quimeira
• Reproxenética
• Reprodución asistida
• Sexualidade
• Sida
• Suicidio
• Transplante
• Tratamento da dor
• Vida artificial

Bibliografía

Bioética en xeral

• Abel Fabre, Francesc (2001): Bioética: orígenes, presente y futuro. Instituto Borja de Bioética. ISBN 84-7100-799-1.
• Andorno, Roberto (2012): Bioética y dignidad de la persona, 2ª edición. Madrid: Tecnos. ISBN 978-84-309-5445-2.
• Beauchamp, T. L. e Childress, J. (1999): Principios de ética biomédica. Barcelona: Masson. ISBN 84-458-0480-4.
• Casado, María (1998): Bioética, derecho y sociedad. Madrid: Trotta. ISBN 987-1145-10-1.
• Ciccone, Lino (2005). Bioética: historia, principios, cuestiones (2ª ed.). Palabra. ISBN 978-84-8239-899-0. 
• Clotet, Joaquim (2003): Bioética: Uma aproximação. Porto Alegre, Rio grande do Sul, Brasil: Ed. Pontificia Universidade Católica de Río Grande do Sul. ISBN 85-7430-363-1.
• Escríbar, Ana; Pérez, Manuel e Villarroel, Raúl, eds. (2004): Bioética. Fundamentos y dimensión práctica. Santiago de Chile: Mediterráneo. ISBN 956-220-236-4.
• Ferrer, Jorge José (2007): Deber y deliberación: Una invitación a la bioética. Mayagürez, Porto Rico: Centro de Publicaciones Académicas Facultad de Artes y Ciencias UPR-RUM. ISBN 978-0-9789-8865-4.
• Fisher, Anthony (2011). Catholic Bioethics for a New Millennium. Cambridge University Press. ISBN 978-1-1395-0488-1. 
• Gracia, Diego (2004): Como arqueros al blanco: Estudios de bioética. Madrid: Triacastela. ISBN 978-84-9584-013-8.
• Gracia, Diego (1991): Procedimientos de decisión en ética clínica. Madrid: Eudema. ISBN 978-84-7754-083-7.
• Jaki, Stanley (2006): Fundamentos éticos de la bioética. Madrid: Ciencia y Cultura. ISBN 978-84-9346-756-2.
• Herreros Ruiz-Valdepeñas, B e Bandrés Moya, F. (coordinadores) (2015): Historia Ilustrada de la Bioética. Madrid: Fundación Tejerina. ISBN 978-84-939918-9-0.
• Hottois, Gilbert e Hélène Parizeau (2005): Nova enciclopedia de Bioética. Santiago de Compostela: USC, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico. ISBN 978-84-9750-502-6.
• Levada, Cardenal Wiliam (2008): Declaración: 'Dignitas Personae'. Congregación para la doctrina de la Fe.
• Lora, Pablo de e Marina Gascón (2008): Bioética: Principios, desafíos, debates. Madrid: Alianza editorial. ISBN 978-84-206-9125-1.
• Lucas Lucas, Ramón (2001): Antropología y problemas bioéticos. Madid: Editorial Biblioteca Autores Cristianos. ISBN 978-84-7914-596-X, ISBN 978-84-7914-596-5.
• Lucas Lucas, Ramón (2008): Bioetica para todos, 3º edición. México DF: Trillas. ISBN 978-968-24-7736-2.
• Manero Richard, Elvira; Tomás y Garrido, Gloria María (2008). Diccionario de bioética para estudiantes. Editorial Formación Alcalá. ISBN 978-84-96804-83-8. Arquivado dende o orixinal o 05 de marzo de 2016. Consultado o 11 de xullo de 2016. 
• Pardo, Antonio (2010). Cuestiones básicas de Bioética. Ediciones Rialp. ISBN 978-84-321-3786-0. Arquivado dende o orixinal o 02 de xullo de 2016. Consultado o 11 de xullo de 2016. 
• Sádaba, Javier e Velázquez, José Luis (1998): Hombres a la carta: los dilemas de la bioética. Madrid: Temas de hoy. ISBN 978-84-7880-902-8.
• Sádaba, Javier (2004): Principios de bioética laica. Barcelona: Gedisa. ISBN 978-84-7432-996-5.
• Sádaba, Javier (2000): La vida en nuestras manos. Barcelina: Ed. B. ISBN 978-84-406-9378-4.
• Sádaba, Javier (1999): . La necesidad de la bioética (repensar el sujeto). Ágora: Papeles de filosofía vol. 18, nº 1. pp. 55-67 Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine..
• Sádaba, Javier (2005): "Laicismo y bioética". Jano: Medicina y humanidades vol. 69, nº 1570. p. 72.
• Sádaba, Javier (2006): "Bioética y democracia". Revista internacional de pensamiento político, nº 1. pp. 225-238.
• Sádaba, Javier (2008): "La felicidad y el cuerpo humano". Revista de bioética y derecho, nº 12, p. 11.
• Sádaba, Javier (2007): "Bioética, inmigración y mestizaje. (El caso europeo. El caso español)". Revista Colombiana de Bioética volumen 2, número 2.
• Sádaba, Javier (2008): "Identidad humana e ingeniería genética". En El conflicto de las racionalidades. Universidad Pontificia de Comillas. pp. 87–102.
• Sádaba, Javier (2011): "Multidisciplinaridad e Interdisciplinaridad". En Derecho y Bioética. En busca de una Bioética compartida, México DF: Ediciones Hombre y Mundo.
• Sgreccia, Elio (2009): Manual de bioética. I: Fundamentos y ética biomédica. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 978-84-2201-408-9.
• Singer, Peter (1995): Compendio de ética. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 978-84-206-5249-0.
• Valls, Ramón (2003): Ética para la bioética, y a ratos para la política. Barcelona: Gedisa. ISBN 978-84-7432-978-0.
• Vila-Coro Barrachina, María Dolores (2010). La vida humana en la encrucijada. Pensar la bioética. Madrid: Ediciones Encuentro. ISBN 978-84-9920-013-2. 

Bioética aplicada

Aborto / status do embrión

• Dworkin, Ronald (1993): El dominio de la vida. Una discusión acerca del aborto, la eutanasia y la libertad individual. Barcelona: Ed. Ariel. ISBN 978-84-344-1115-6.
• Lucas Lucas, Ramón (1999): El inicio de la vida: Identidad y estatuto del embrión humano. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 978-84-7914-430-2.
• Singer, Peter (1994): Repensando la vida y la muerte. Madrid: Oxford University Press. ISBN 978-84-493-0414-8.
• Thomasma, David e Kushner, Thomasine (1999): De la vida a la muerte: ciencia y bioética. Madrid: Cambridge University Press. ISBN 978-84-8323-073-9.
• Vázquez, Rodolfo (2004): Del aborto a la clonación. Principios de una bioética liberal. Méxido DF: Fondo de Cultura Económica ISBN 968-16-7108-2.

Comités de ética

• Bellver Capella, Vicente (2006): Por una bioética razonable. Medios de comunicación, comités de ética y derecho. Granada: Ed. Comares. ISBN 978-84-9836-017-X.
• Herranz Rodríguez, Gonzalo (1993): Comentarios al código de ética y deontología médica. Pamplona: Ediciones Universidad de Navarra. ISBN 978-84-3131-182-7.

Dereito e lexislación

• Francesco D'Agostino (2003). Bioética, estudios de filosofía del derecho. Ediciones Internacionales Universitarias-. ISBN 978-84-8469-075-7. 
• Fundación Fernando Fueyo Laneri (2003): Derecho, bioética y genoma humano. Santiago de Chile: Editorial Jurídica de Chile. ISBN 956-10-1497-1.
• Lorenzo y Montero, R. de (1998): "La responsabilidad civil y penal del médico en el ejercicio profesional". X Congreso Nacional de la Sociedad Española de Medicina Rural y Asistencia Primaria.

Eutanasia

• Comité Consultivo de Bioética de Cataluña (2006): Informe sobre la eutanasia y la ayuda al suicidio. Barcelona: Ed. Prous Science. ISBN 978-84-8124-228-4.
• Dworkin, Ronald (1994): El dominio de la vida. Una discusión acerca del aborto, la eutanasia y la libertad individual. Barcelona: Ed. Ariel. ISBN 978-84-344-1115-6.
• Dworkin, Gerald; Frey, R. G. e Bok, Sissela (1998): La eutanasia y el auxilio médico al suicidio. Madrid: Cambridge University Press. ISBN 978-84-8323-109-3.
• Thomasma, David e Kushner, Thomasine (1999): De la vida a la muerte: ciencia y bioética. Madrid: Cambridge University Press. ISBN 978-84-8323-073-9.

Investigación

• Levine, Robert (1986): Ethics and regulation of Clinical Research. Baltimore, Maryland, USA: Urban & Schwarzenberg. ISBN 0-8067-1112-4.
• Nombela, César (2007): Células madre. Madrid: EDAF. ISBN 978-84-414-1823-3.

Medio ambiente e animais

• Grupo Ad Hoc sobre Diversidad Biológica (1998): Diversidad biológica y cultural. Retos y propuestas desde América Latina. Santa Fe de Bogotá: Instituto de Gestión Ambiental, Grupo Semillas, Fondo Mundial para la Naturaleza (ILSA). ISBN 978-958-9262-02-3.
• Riechmann, Jorge (2004): Ética Ecológica: propuestas para una reorientación. Montevideo: Ed. Nordan. ISBN 978-84-7426-697-1.
• Riechmann, Jorge (2003): Todos los animales somos hermanos. Ensayos sobre el lugar de los animales en las sociedades industrializadas. Granada: Universidad de Granada. ISBN 978-84-338-3046-3.
• Singer, Peter (1999): Liberación animal. Madrid: Ed. Trotta. ISBN 978-84-8164-262-9.
• Tafalla, Marta (2004): Los derechos de los animales. Barcelona: Idea Books. ISBN 978-84-493-1433-X.
• Velayos, Carmen (1996): La dimensión moral del ambiente natural: ¿Necesitamos una nueva ética?. Granada: Ed. Comares. ISBN 978-84-8151-366-0.
• Villarroel, Raúl (2006): La naturaleza como texto. Hermenéutica y crisis medio ambiental. Santiago de Chile: Editorial Universitaria. ISBN 956-11-1911-0.

Relación médico-doente

• Beauchamp, Tom e Childress, James (1994): Principios de ética biomédica. Barceloa: Ed. Masson. ISBN 978-84-458-0480-4.
• Cabré Pericàs, Lluís (coord.) (2003): Decisiones terapéuticas al final de la vida. Barcelona: Editorial Edikamed S. L.. ISBN 978-84-7877-344-4.
• Organización Médica Colegial (Consejo general de colegios de médicos): Código de ética y deontología médica. Madrid: CGCM. Dep. legal M-33966-1999.
• Povar, Gail J. et al. (Care Ethics Working Group Statement) (2004): "Ethics in Practice: Managed Care and the Changing Health Care Environment: Medicine as a Profession Managed". Ann. Intern. Med. 141 (2): 131-136.

Tecnociencias

• Hottois, Gilbert (1991): El paradigma bioético. Una ética para la tecnociencia. Barcelona: Ed. Anthropos. ISBN 978-84-7658-308-7.

Xenética

• Alonso Bedate, Carlos e Mayor Zaragoza, Federico (coord.) (2004): Gen-ética. Barcelona: Editorial Ariel. ISBN 978-84-344-1241-1.

Compilacións de diferentes temas

• Gómez-Heras, José M. G. (2005): Bioética. Perspectivas emergentes y nuevos problemas. Madrid: Editorial Tecnos. ISBN 978-84-309-4282-3.
• Gazzaniga, Michael (2006): El cerebro ético. Barcelona: Editorial Paidós. ISBN 978-84-493-7-1885-8.
• Pardo Sáenz, José María (2004: Bioética práctica al alcance de todos. Madrid: Ediciones Rialp. ISBN 978-84-321-3513-2.
• Singer, Peter (2003): Ética práctica, 2ª edición. Madrid: Cambridge University Press. ISBN 978-84-344-1027-3.
• Tomás y Garrido, Gloria Mª (2006): Cuestiones actuales de bioética. Pamplona: EUNSA. ISBN 978-84-313-2392-2.
• Francisco José Alarcos Martínez (coord) (2011): Objeción de conciencia y sanidad. Granada: Ed. Comares. ISBN 978-84-9836-806-2.

Fundamentación

• Bueno, Gustavo (2001): ¿Qué es la bioética?. Oviedo: Pentalfa Ediciones. ISBN 978-84-930676-7-9.
• José Manuel , Silvero A. (2004): "Bioéticas". Thémata. Sevilla, nº 33.

Ligazóns externas

• Bioética en Colombia (en castelán)
• Observatorio de Bioética y Derecho (en castelán)
• Institut Borja de Bioètica (en castelán)
• Revista de Bioética y Derecho (en castelán)
• Revista Bioetica & Debat (en castelán)
• Bioética na rede (en castelán)
• Videos e conferencias sobre bioética (en castelán)
• Derechos humanos, bioética y pobreza en Latinoamérica (en castelán)
• Artigos de bioética (en castelán)
• Bioética e Interculturalidad (en castelán)
• Voz Bioética en Philosophica: Enciclopedia filosófica en liña (en castelán)
• Enciclopedia de Bioética en liña Arquivado 11 de xuño de 2016 en Wayback Machine. (en castelán)