Literatura catalá
 | Este artigo está a ser traducido ao galego por un usuario desta Wikipedia; por favor, non o edite. O usuario Vanicorps (conversa · contribucións) realizou a última edición na páxina hai 2 segundos. Se o usuario non publica a tradución nun prazo de trinta días, procederase ó seu borrado rápido. |
A literatura catalá é a literatura escrita en lingua catalá, con independencia do lugar ou da orixe da persoa creadora.[1] Divídese en tres grandes períodos históricos: o esplendor medieval (en especial, o Século de ouro valenciano),[2] a Decadència (cando, por motivos políticos e polo auxe do Século de Ouro Español, o castelán fixo minguar o uso do catalán como lingua de cultura) e a literatura contemporánea (coa existencia conxunta de catalán e castelán en Cataluña, Valencia e as illas Baleares). Pola súa banda, a literatura andorrana tamén fai parte da literatura catalá.
Orixes históricas
[editar | editar a fonte]Paso do latín vulgar ás linguas romances
[editar | editar a fonte]A lingua catalá orixínase a partir do latín vulgar introducida polos romanos no nordeste da península ibérica e ao sur da Galia narbonense durante o século II a. C.. A evolución desta lingua cara ás primeiras formas do catalán foi gradual. A división entre ambos idiomas produciuse, probablemente, a partir do século VIII co chamado renacemento carolinxio, que restableceu o emprego do latín culto na administración.[3] Xa que logo, dende esta época xa hai indicios do uso oral do catalán e da consciencia de que o que se fala é diferente do latín.
Durante o século IX principiou a introdución das linguas romances nos textos escritos, namentres o latín seguía a ser a lingua culta de Europa e da Igrexa. Este proceso culminou, para a lingua catalá, a mediados do século XIII, cando aparece a súa primeira literatura escrita. En concreto, entre os séculos XI e XII apareceron dúas obras escritas no vernáculo: o Llibre jutge ou Liber iudicum (s. XII), tradución dunha escolma de leis visigodas en latín, e mais as Homilies d'Organyà, de comezos do século XIII, que conteñen prédicas. Estes textos representan a estrutura feudal e a Igrexa, respectivamente, os dous piares fundamentais da orde social da época.[4]
A primeira poesía en lingua vulgar compúxose en occitano. Porén, a lingua dos trobadores non se pode identificar con ningún dialecto en concreto, senón que se trata dunha koiné que incorpora elementos de diversas falas.[5] Esta lingua supradialectal entendíase nas cortes de toda Occitania e, dende alí, chegou ao norte de Italia, a Cataluña, Aragón, Navarra, Castela, Portugal, Sicilia e, incluso, Bizancio. Esta koiné continuou usándose até o século XV, coa obra en valenciano de Ausiàs March (1397-1459).[4]
Primeiros textos en catalán
[editar | editar a fonte]- Artigo principal: Catalán antigo.
As palabras e construcións catalás en documentos cotiáns como testamentos, actas ou vendas obsérvanse dende o século IX. Este feito indica que a lingua oral das persoas que redactaban os escritos era ben diferente daquela nas que estes se escribían. Estas palabras en catalán (máis ou menos latinizado) eran topónimos, antropónimos, unidades de medida ou nomes de obxectos domésticos e ferramentas agrícolas; é dicir, elementos e conceptos para os que non se coñecía unha equivalencia latina. Xa que logo, a lingua de transmisión oral do momento era o romance catalán.[6]
Deste xeito, nesta época van aparecendo de maneira progresiva grafías que reflicten a evolución do catalán respecto do latín (por exemplo, comannar e comanar no canto de commandare, coa redución do grupo consonántico latino nd), topónimos derivados do latín (Ferrera, procedente de ferraria; ou Rialbo, de rivo albo), nomes comúns en catalán (achaptaràs, consel, engan...). Máis adiante, atópanse fragmentos cada vez máis extensos en catalán, como esta frase dun texto de Organyà, datado de 1034: "moreres iii et oliver i et noguer i et amendolers iiii et pruners et figuers" ("tres moreiras e unha oliveira e unha nogueira e catro amendoeiras e ameixeiras e figueiras").[7]
Os primeiros documentos feudais escritos en catalán proceden do século XI. Entre os máis antigos conservados totalmente en catalán destacan o Jurament de Radulf Oriol (1028-1047), os Greuges de Guitard Isarn, senyor de Caboet (1080-1095) e o Jurament de pau i treva del comte Pere Ramon de Pallars Jussà al bisbe d'Urgell (1098). Do século XII son os Greuges dels homes de Sant Pere de Graudescales e os Greuges dels Homes d'Hostafrancs de Sió que, do mesmo xeito que os Greuges de Guitard Isarn, proceden da diocese de Urgell.[6][7]
A mediados do século XII atópanse os primeiros documentos redactados integramente en catalán, como o Libre Jutge.[6] O manuscrito, conservado na biblioteca de Montserrat, data de entre o 1180 e o 1190, e trátase dunha copia da versión catalá dun libro da primeira metade do século XII (c. 1140). O texto, para alén do seu interese xurídico, destaca por ser o testemuño máis antigo da prosa catalá.[1]
Por outra banda, os primeiros textos literarios son as Homilies d'Organyà, de finais do século XIII. É unha colección de sermóns conservados nesta poboación do Alt Urgell, que consisten en comentarios en catalán a varias pasaxes dos Evanxeos escritos en latín.[8]
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ 1,0 1,1 Gran Enciclopèdia Catalana 2025.
- ↑ Terol 2017.
- ↑ Ferrando Francés & Nicolás Amorós 2011, p. 44.
- ↑ 4,0 4,1 Ferrando Francés & Nicolás Amorós 2011, p. 55.
- ↑ Ferrer 2004, pp. 25-32.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Ferrando Francés & Nicolás Amorós 2011, pp. 57-58.
- ↑ 7,0 7,1 Rabella i Ribas 2011.
- ↑ Nadal & Prats 1982, pp. 257-300.
Véxase tamén
[editar | editar a fonte]Bibliografía
[editar | editar a fonte]- Ferrando Francés, Antoni; Nicolás Amorós, Miquel (2011). Història de la llengua catalana (en catalán). Editorial UOC. ISBN 9788497883801.
- Ferrer, Joan (2004). "La llengua dels trobadors i la llengua catalana antiga". Mot so razo (en catalán) 3. Arquivado dende o orixinal o 01/04/2022.
- Gran Enciclopèdia Catalana (2025). "Literatura catalana". www.enciclopedia.cat (en catalán). Consultado o 07/01/2025.
- Nadal, J. M.; Prats, M. (1982). Història de la llengua catalana, vol. 1: dels inicis fins al segle XV (en catalán). Edicions 62. ISBN 9788425413612. OCLC 1431080289.
- Rabella i Ribas, Joan Anton (2011). "El nacimiento del catalán escrito en el Pirineo" (PDF). Pirinioetako hizkuntzak: oraina eta lehena (en castelán): 717–728. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 13/02/2021.
- Terol, Eva (2017). "El segle d'or valencià". Sàpiens (en catalán). Consultado o 07/01/2025.
