Saltar ao contido

Andes

Editar as ligazóns
Este é un dos 1000 artigos que toda Wikipedia debería ter
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Andes (homónimos).
Modelo:Xeografía físicaAndes
(es) Cordillera de los Andes Editar o valor en Wikidata
Imaxe
Tipocordilleira Editar o valor en Wikidata
Situado na entidade xeográficaAmérica do Sur Editar o valor en Wikidata
lang=gl Editar o valor en Wikidata Mapa
 21°49′34″S 66°41′53″O / -21.826, -66.698
CordilleiraCordilleira americana Editar o valor en Wikidata
Características
Altitude6.962 m Editar o valor en Wikidata
Dimensións500 (ancho) × 7.000 (lonxitude) km
Punto máis altoAconcagua Editar o valor en Wikidata  (6.964 m Editar o valor en Wikidata )
AtravesaBolivia, Chile, Colombia, Ecuador, Perú, Venezuela e Arxentina Editar o valor en Wikidata
Superficie3.300.000 km² Editar o valor en Wikidata
Historia
Período de tempoMesozoico Editar o valor en Wikidata
Cronoloxía
Zonda Editar o valor en Wikidata
BNE: XX450653
Imaxe de satélite dos Andes. Fonte: NASA.
Cono de Arita, Provincia de Salta (Arxentina).

A cordilleira dos Andes ou Andes (en quechua: urqukuna 'as montañas' ou Anti suyu urqukuna 'as montañas do Andesuyo') é a cordilleira continental máis longa do mundo, formando unha terra alta continua ao longo do bordo occidental de América do Sur. Ten unha lonxitude de 8500 quilómetros, de norte a sur, polo que é a cordilleira continental máis longa da Terra,[1]. e un ancho variable de entre 250 e 750 km.[2][3] (a zona máis ancha atopase entre os paralelos 18°S e os 20°S de latitude) Ocupa unha superficie aproximada de 2 870 000 km².[4] A súa altitude media está entre 3000 e 4000 m s. n. m.,[2] alberga os volcans máis altos do planeta e o seu punto máis alto é o Aconcagua, cuxos 6962 m s. n. m.[5] fan desta montaña a máis alta do planeta fora de Asia. Pola súa importante actividade volcánica forma parte do cinto de lume do Pacífico.

Nace no extremo sur, en Terra de Fogo, atravesando os territorios de Arxentina, Chile, Bolivia, Perú, Ecuador, Colombia e o occidente de Venezuela. Ocupa unha superficie aproximada de 2 870 000 km².[6]

Na zona central, os Andes ensánchanse, dando lugar ás mesetas elevadas do altiplano e a puna, compartidas por Arxentina, Bolivia, Chile e Perú. Desde o altiplano central cara ao norte do Perú e en Ecuador vólvese angosta novamente e en Colombia vólvese ancha ao dividirse en tres ramais, Cordilleira Occidental, Cordilleira Central e Cordilleira Oriental esta última continúa cara a noroeste entrando en Venezuela converténdose na Cordilleira de Mérida. Desde o altiplano cara ao sur, a cordilleira ten dirección xeral norte-sur, zona na que se achan as montañas máis altas. No extremo austral, curva e toma dirección este-oeste e afúndese no océano Atlántico ao leste da illa dos Estados.[7]

Formouse ao final da era Mesozoica, a finais do Cretáceo tardío, polo movemento da converxencia da placa de Nazca debaixo da placa suramericana. Na configuración do seu relevo tiveron máis importancia os movementos sísmicos e a actividade volcánica posteriores que os axentes erosivos externos. Na morfoloxía actual atópanse elevadas cordilleiras, xunto con extensos altiplanos e profundos vales lonxitudinais paralelos aos grandes eixos montañosos. Os vals transversais son escasos, salvo nos Andes arxentinos-chilenos.

Moitos dos principais depósitos de minerais metálicos do mundo están asociados con bordos de placas converxentes, como os Andes ou as montañas Rochosas.[Cómpre referencia]


Etimoloxía

[editar | editar a fonte]
Machu Picchu, antigo poboado incaico nos Andes centrais.

O nome Ande(s) aparece tempranamente nas crónicas para referir á cadea montañosa e faino tamén no segundo dicionario quechua de 1586.[8] Este uso deriva probablemente de maneira directa do nome dun dos suyos ou grandes parcialidades do Imperio Inca, o Andesuyo ou Antisuyu (que significa literalmente 'rexión dos antis'). Respecto deste último nome, explica o Inca Garcilaso de la Vega nos seus Comentarios reales de los incas o seguinte:

Os reis Incas dividiron o seu imperio en catro partes que chamaron Tihuantin-Suyu, que quere dicir “As catro partes do mundo” conforme ás catro partes principais do ceo: oriente, poñente, setentrión e mediodía. Puxeron á parte oriente Antisuyu, por unha provincia chamada Anti que está ao oriente, pola cal tamén chaman Anti a toda aquela cordilleira de serra nevada que pasa a oriente do Perú.
Inca Garcilaso de la Vega

Unha proposta etimolóxica estendida atribúe o nome do Antisuyo a un termo xeográfico quechua anti, que hoxe en día significa 'oriente, punto cardinal por onde sale o sol'.[9][10][11] É máis probable, con todo, que o significado como punto cardinal se derive do nome da rexión xeográfica e non ao revés. O sentido de 'oriente' non aparece en ningún dos vocabularios quechuas temperáns. De feito, anti e anteruna aparecen no dicionario da xesuíta Diego González Holguín apenas definidos como 'habitante dos Andes'.[12] É probable, entón, que Andesuyo ~ Antisuyo deriven dun topónimo ou do nome do grupo étnico anti (o que á súa vez require ser explicado etimoloxicamente).

A relación entre as palabras de pronuncia similar anti (pronunciado [antɪ] ou [andɪ]) e anta [anta ~ anda], que significa 'cobre', é, por outra banda, moi dubidosa.[13][14] Como anotou o filólogo alemán Johann Karl Eduard Buschmann, o quechua mantén a a final en palabras compostas, como en Antamarka ('provincia do cobre').[15][16].

A forma castelá, con letra d, revela que o préstamo tomouse dalgunha variedade que presentaba o fenómeno de sonorización de oclusivas tras unha consoante nasal (probablemente da antiga variedade quechua chinchaysuya, o dialecto utilizado como lingua xeral na época incaica), tal como ocorreu con outros quechuismos escritos hoxe cóndor, tambou ou pongou. Todos eses termos pronúncianse aínda nas variedades surandinas con oclusivas xordas: anti, kuntur, tampou, punkou. A tradición garcilasiana, que adoita restrinxirse nos seus étimos ao quechua cuzqueño, atribuíu incorrectamente esas sonorizaciones a unha suposta «corrupción» dos oíntes españois, cando en realidade se trata dun fenómeno plenamente quechua.

Xeoloxía

[editar | editar a fonte]

A capa sólida superficial da Terra, chamada litósfera, está dividida en fragmentos relativamente ríxidos, chamadas placas tectónicas, que se moven sobre a astenosfera, unha zona relativamente plástica. Existen 15 grandes placas e máis de 40 micro placas. As placas inclúen unha capa superior chamada codia a que pode ser codia oceánica ou continental e así as placas poden clasificarse en placas oceánicas e mixtas. A cordilleira dos Andes orixínase pola interacción da placa oceánica de Nazca coa parte continental da placa suramericana. Na rexión central dos Andes, atópase o Oroclinal de Bolivia, unha curvatura prominente que resulta destas interaccións tectónicas.[17] Nas súas zonas norte e sur, tamén participan no proceso as placas de Cocos, antártica e a microplaca dos Andes do norte.

Perfil simplificado da situación actual ao longo de gran parte dos Andes

Os límites entre placas poden clasificarse segundo o tipo de movemento relativo entre elas. Poden ser diverxentes, converxentes ou de fricción. A formación de montañas continentais, proceso chamado oroxénese, así como os terremotos, teñen lugar nos límites converxentes. Nestes poden darse procesos de subdución ou colisión. Os procesos de colisión ten lugar cando dúas masa continentais achéganse entre si. O proceso de subdución ocorre cando unha das placas se prega, cara ao interior da Terra, e introdúcese baixo a outra. Os Andes levantáronse pola subdución de placas oceánicas por baixo da placa suramericana. As placas que actualmente son subducidas son a de Cocos, Naza e a Antártida. A subdución das placas de Nazca ten unha velocidade de 7-9 cm/ano e a da Antártida, de 2 cm/ano.[18] Os procesos de subdución inclúen a xeración dunha fosa oceánica que no caso dos Andes é a fosa de Perú-Chile ou de Atacama.

A cordilleira dos Andes posúe actividade volcánica que están asociados a un ángulo de converxencia das placas oceánicas maior a 25°[18] e á fusión parcial da cuña do manto que adoita ocorrer en zonas de subdución.

A marxe occidental de Suramérica fora escenario de varias oroxenias en distintas eras xeológicas. Pero o proceso principal polo cal a cordilleira legou á súa configuración actual, denominado oroxenia andina vén actuando desde o Xurásico até o presente. Con importantes períodos de reorganización no Cretáceo (fai 90 millóns de anos) e no Oligoceno (30 Ma).

Nos Andes peruanos e patagónicos, gran parte dos macizos corresponden a batólitos de tonalita, granito, diorita e granodiorita que corresponden a antigas cámaras magmáticas que foron deixadas ao descuberto por unha combinación de alzamento tectónico e erosión. As batólitos máis grandes son o batólito costeiro peruano e o batólito patagónico.

Oroxenia

[editar | editar a fonte]

O bordo occidental da placa suramericana foi o lugar de varias oroxenias preandinas desde polo menos finais do Proterozoico e principios do Paleozoico, cando varios terreos e microcontinentes chocaron e se amalgamaron co antigo cratóns do leste de Suramérica, por entón a parte suramericana de Gondwana.

A formación dos Andes modernos comezou cos acontecementos do Triásico, cando Panxea comezou a ruptura que deu lugar ao desenvolvemento de varias fendas. O desenvolvemento continuou durante o Xurásico. Foi durante o Cretáceo cando os Andes empezaron a tomar a súa forma actual, polo levantamento, fallamento e pregamento de rochas sedimentarias e metamórficas dos antigos cratóns. O levantamento dos Andes non foi constante, xa que diferentes rexións tiveron diferentes graos de tensión tectónica, levantamento e erosión.

Alén da Pasaxe de Drake, de 800 quilómetros de ancho, atópanse as montañas da Península Antártica, ao sur da placa Scotia que parecen ser unha continuación da cordilleira dos Andes.

As rexións do extremo oriental dos Andes experimentan unha serie de cambios derivados da oroxenia andina. Partes da oroxenia de Sunsás no cratón amazónico desapareceron da superficie terrestre, ao ser anuladas polos Andes.[19] As Sierras de Córdoba, onde se observan os efectos da antiga oroxenia pampeana, deben o seu levantamento e relevo modernos á oroxenia andina do Terciario.[20] Máis ao sur, na Patagonia meridional, o inicio da oroxenia andina fixo que a conca de Magallanes pasase de ser unha conca de retroarco extensional no Mesozoico a ser unha conca de antepaís compresional no Cenozoico.[21]

Actividade sísmica

[editar | editar a fonte]

As forzas tectónicas sobre a zona de subdución ao longo de toda a costa oeste de Suramérica, onde a placa de Nazca e unha parte da placa antártica deslízanse baixo a placa suramericana, seguen producindo unha evento oroxénico continua que dá lugar a terremotos de menor a maior magnitude e erupcións volcánicas até o día de hoxe. Na rexión rexistráronse numerosos terremotos de gran magnitude, como o terremoto do Maule de 2010 (M8,8), o terremoto de Coquimbo de 2015 (M8,2) e o terremoto de Valdivia de 1960 (M9,5), que en 2024 foi o máis forte xamais rexistrado polos sismómetros.

A cantidade, magnitude e tipo de actividade sísmica varía enormemente ao longo da zona de subducción. Estas diferenzas débense a unha ampla gama de factores, como a fricción entre as placas, o ángulo de subducción, a flotabilidade da placa en subducción, a velocidade de subducción e o valor de hidratación do material do manto. A maior taxa de actividade sísmica obsérvase na parte central do límite, entre 33°S e 35°S. Nesta zona, o ángulo de subducción é moi baixo, o que significa que a placa subductora é case horizontal. Os estudos sobre a hidratación do manto ao longo da zona de subducción mostraron unha correlación entre o aumento da hidratación do material e unha actividade sísmica de menor magnitude e máis frecuente. Pola contra, crese que as zonas que presentan deshidratación teñen un maior potencial de sufrir terremotos de maior magnitude no futuro.[22]

A cordilleira é tamén unha fonte de terremotos pouco profundos intraplaca dentro da placa suramericana. O maior terremoto deste tipo (en 2024) terremoto de Satipo de 1947 produciuse en Perú en 1947 e tivo unha magnitude de Ms. 7.5. Nos Andes peruanos, estes terremotos presentan mecanismos normais (1946), de deslizamento (1976) e inversos (1969, 1983). O cratón amazónico atópase baixo a rexión subandina do Perú, producindo fallas de cabalgamento.[23] En Colombia, Ecuador e Perú, as fallas de pulo prodúcense ao longo dos sub-Andes debido á compresión provocada pola subducción, mentres que nos altos Andes, as fallas normais prodúcense en resposta ás forzas gravitacionais.[24]

No extremo sur, unha importante falla transformante separa o Arquipélago de Terra de Fogo da pequena placa de Scotia.

Descrición física

[editar | editar a fonte]
Alpamayo no Perú.

A formación dos Andes data do período Terciario. A acción continua das forzas tectónicas o largo de zona de subducción entre as placas de Nazca e a Suramericana son as causantes da formación desta cordilleira, este fenómeno ocorre a través dos bordos converxentes. Esta actividade modificou a súa morfoloxía e composición, por efecto dos afundimentos e levantamentos da codia. Esta acción da como resultado que a zona sexa de grande actividade sísmica e volcánica. Así podemos destacar volcáns da zona como o Cotopaxi e Chimborazo en Ecuador, e Ojos del Salado en Chile. Os Andes poden ser divididos en tres seccións: Andes Setentrionais, Andes Centrais e Andes Meridionais.

Andes Setentrionais

[editar | editar a fonte]

Os Andes Setentrionais comezan en Venezuela, na cordilleira de Meriada, que chega a alcanzar os 5000 metros nalgúns puntos. Esta únese a cordilleira Oriental de Colombia constituíndo unha cadea montañosa paralela coa cordilleira Central e esta coa cordilleira Occidental. Entre elas constitúense o Valle del Cauca entre as cordilleiras Occidental e Central, e o Val do Magdalena entre a Central e o Oriental.

A cordilleira Occidental é polo xeral dunha altura menor. A Central é moito máis elevada con cumios de máis de 5000 metros. Pola su parte a Oriental e máis fragmentaria e contén numerosas cristas e mesetas altas, onde nunha delas está situada Bogotá. A cordilleira Central e a Oriental o chegar o Ecuador únense formando unha soa cordilleira. A partir de aquí só hai que distinguir a cordilleira Occidental e a cordilleira Oriental

Andes Centrais

[editar | editar a fonte]

Na altura do Perú as dúas cordilleiras que en Ecuador non tiñan máis que unha separación de 60 km chegan a alcanzar unha distancia entre si de ata 700 km, formando altas mesetas moldeadas pola erosión, nas que poden haber lagos, como é o caso do lago Titicaca. Neste sector dos Andes a cordilleira Oriental é aínda a máis alta de media. Pola contra a cordilleira occidental é unha das cadeas montañosas máis volcánicas do mundo.

A medida que os Andes vanse aproximando a Chile e a Arxentina a separación entre as dúas cordilleiras vaise diminuíndo ata chegar a desaparecer e formar un só bloque.

Andes Meridionais

[editar | editar a fonte]

Caracterízase pola progresiva desaparición ao sur, chegando a diminuír a súa altitude ata os 3000 metros. Hai que destacar a zona norte de Chile e a Arxentina onde se sitúan picos dunha grande altitude como é o caso do Aconcagua. Segundo se vai cara ao sur é característico o labor de erosión levado a cabo polos glaciares, moldeando a montaña.

Cumios máis altos

[editar | editar a fonte]

O maior cume da cordilleira dos Andes é o Aconcagua que, con 6960,8 msnm,[5] é o punto máis alto do mundo fora do asiático sistema dos Himalaias, ademais de ser o cume de maior altitude dos hemisferios sur e occidental. Sitúase en Mendoza, Arxentina.

Arxentina e Chile comparten os picos máis altos dos Andes; entre eles, o Nevado Ojos del Salado, o volcán máis alto do mundo[25][26] e o segundo cume máis alto do continente. Estes cumes son seguidos pola cordilleira Branca situada no Perú, a cordilleira Real de Bolivia e Andes ecuatorianos.

No sur do Perú, cerca do Cuzco, atópase a cordilleira de Vilcanota, onde está situado o glaciar Quelccaya, o glaciar máis extenso de toda a zona intertropical do mundo.[27][28] Esta singularidade permitiu estudar nos seus xeos os cambios climáticos ocorridos no trópico desde a última era glacial.

Os 10 cumes máis altos da cordilleira dos Andes
Altitude Nome Cordilleira Situación País
6960,8[5] Aconcagua Cordilleira Frontal Provincia de Mendoza Arxentina
6891,3[25] Nevado Ojos del Salado Puna de Atacama Provincia de Catamarca
Rexión de Atacama		 Arxentina
Chile
6795 Monte Pissis Puna de Atacama Provincia de La Rioja
Provincia de Catamarca		 Arxentina
6770 Cerro Mercedario Cordilleira de la Ramada Provincia de San Juan Arxentina
6768 Nevado Huascarán Cordilleira Branca Departamento de Ancash Perú
6759 Cerro Bonete Puna de Atacama Provincia de La Rioja Arxentina
6758 Nevado Tres Cruces Puna de Atacama Provincia de Catamarca
Rexión de Atacama		 Arxentina
Chile
6739 Volcán Llullaillaco Puna de Atacama Provincia de Salta
Rexión de Antofagasta		 Arxentina
Chile
6658 Volcán Walther Penck Puna de Atacama Provincia de Catamarca Arxentina
6638 Volcán Incahuasi Puna de Atacama Provincia de Catamarca
Rexión de Atacama		 Arxentina
Chile
Os cumes máis altos da cordilleira dos Andes por país
Altitude Nome Cordilleira Situación País
6960,8[5] Cerro Aconcagua Cordilleira Frontal Provincia de Mendoza Arxentina
6891,3[25] Nevado Ojos del Salado[29] Puna de Atacama Provincia de Catamarca
Rexión de Atacama		 Arxentina
Chile
6768 Nevado Huascarán Cordilleira Branca Departamento de Ancash Perú
6542 Nevado Sajama Cordilleira Occidental Departamento de Oruro Bolivia
6310 Volcán Chimborazo Cordilleira Occidental Provincia de Chimborazo Ecuador
5750 Nevado del Huila[30] Cordilleira Central Huila
Tolima
Cauca		 Colombia
4978 Pico Bolívar Cordilleira de Mérida Estado Mérida Venezuela
O Aconcagua, na Arxentina, é con 6960,8 msnm o punto máis alto do mundo fóra do sistema dos Himalaias en Asia, ademais de ser o cume de maior altitude dos hemisferios meridional e occidental
O Aconcagua, na Arxentina, é con 6960,8 msnm o punto máis alto do mundo fóra do sistema dos Himalaias en Asia, ademais de ser o cume de maior altitude dos hemisferios meridional e occidental
O Nevado Ojos del Salado, entre a Arxentina e Chile, é o volcán máis alto do mundo e o segundo cume máis alto do continente con 6891,3 msnm.
O Nevado Ojos del Salado, entre a Arxentina e Chile, é o volcán máis alto do mundo e o segundo cume máis alto do continente con 6891,3 msnm.
O Nevado Huascarán, no Perú, é o cume máis alto da zona intertropical con 6768 msnm.
O Nevado Huascarán, no Perú, é o cume máis alto da zona intertropical con 6768 msnm.
O Nevado Sajama, en Bolivia, con 6542 msnm.
O Nevado Sajama, en Bolivia, con 6542 msnm.
O Volcán Chimborazo de 6310 msnm en Ecuador, é o punto terrestre máis próximo o Sol.
O Volcán Chimborazo de 6310 msnm en Ecuador, é o punto terrestre máis próximo o Sol.
O Nevado del Huila, en Colombia, con 5750 msnm.
O Nevado del Huila, en Colombia, con 5750 msnm.
O Pico Bolívar, en Venezuela, con 4978 msnm.
O Pico Bolívar, en Venezuela, con 4978 msnm.

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Orme, Anthony R. (2007). "The Tectonic Framework of South America" [El marco tectónico de América del Sur]. En Thomas T. Veblen, Kenneth R. Young, & A. R. Orme. The Physical Geography of South America [La geografía física de América del Sur] (en inglés). Oxford University Press. p. 12. ISBN 978-0-19-531341-3. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Guerrero, Ana Lía; Gallucci, Soledad; Michalijos, Paula; Visciarelli, Stella Maris (2011). "Países Andinos: aportes teóricos para un abordaje integrado desde las perspectivas geográfica y turística" (PDF). Huellas (15): 125. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 29 de agosto de 2019. Consultado o 20 de decembro do 2024. 
  3. ↑ Orme, Anthony R. (2007). "The Tectonic Framework of South America" [El marco tectónico de América del Sur]. En Thomas T. Veblen, Kenneth R. Young, & A. R. Orme. The Physical Geography of South America [La geografía física de América del Sur] (en inglés). Oxford University Press. p. 12. ISBN 978-0-19-531341-3. Consultado o 20 de decembro do 2024=. 
  4. ↑ Cordillera de Los Andes, una oportunidad para la integración y desarrollo de América del Sur (PDF). Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura (FAO). 2014. p. 10. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Instituto Xeográfico Nacional (Arxentina) (s/f). "Se dio a conocer la nueva altura oficial del cerro Aconcagua: 6962 metros". www.ign.gob.ar. Consultado o 20 de decembro do 2024. 
  6. ↑ Cordillera de Los Andes, una oportunidad para la integración y desarrollo de América del Sur (PDF). Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura (FAO). 2014. p. 10. Consultado o 20 de decembro do 2024=. 
  7. ↑ Wegener, A. (1983 [1915]). "El origen de los continentes y océanos [Die Entstehung der Kontinente und Ozeane en Sammlung Vieweg 23 Braunschweig. pp. 94]". Madrid: Ediciones Pirámide S.A Ciencias del hombre y la naturaleza: 230. ISBN 84-368-0233-0. 
  8. ↑ Anónimo (probablemente Blas Valera, 2014 [1586]). Arte y vocabulario en la lengua general del Perú (R. Cerrón-Palomino, R. Bendezú Araujo & D. Torres Menchola, Eds.). Lima: PUCP, p. 51, s.v. anti.
  9. ↑ Diccionario Quechua-Español-Quechua (PDF) (2.º ed.). Cusco, Perú: Academia mayor de la lengua quechua - Gobierno regional del Cusco. 2005. p. 16. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 10 de xullo de 2019. Consultado o 23 de decembro do 2024=. 
  10. ↑ Laime Ajacopa, Teófilo (2007). Diccionario bilingüe Quechua-Castellano (2º ed.). La Paz Bolivia. p. 13. Consultado o 23 de decembro do 2024=. 
  11. ↑ Latorre, Guillermo (1997). "Tendencias generales en la toponimia del Norte Grande de Chile" (PDF). Onomázein (Santiago: Univ. Católica de Chile): 186-187. Consultado o 23 de decembro do 2024. 
  12. ↑ González Holguín, D. (1608). Vocabvlario de la lengva general de todo el Perv llamada lengua Qquichua o del Inca. Lima: Francisco del Canto.
  13. ↑ Gómez de Silva, Guido (1995). Breve Diccionario Etimológico de la Lengua Española (Segunda Edición ed.). México: Fondo de Cultura Económica. p. 58. ISBN 968-16-5543-5. 
  14. ↑ Paz Soldán, Mariano Felipe (1877). Diccionario geográfico estadíco del Perú: contiene ademas la etimologia aymara y quechua de las principales poblaciones, lagos, rios, cerros, etc. Lima, Perú: Imprenta del Estado. p. 37. Consultado o 23 de decembro do 2024=. 
  15. ↑ von Humbolt, Alexander (1849). Longman, Brown, Green & Longmans, ed. Aspects of nature, in different lands and different climates. (en inglés) 2. Londres. p. 303-305. Consultado o 23 de decembro do 2024. 
  16. ↑ dechile.net, ed. (2001-2019). "Andes". Diccionario etimológico español en línea. Consultado o 23 de decembro do 2024. 
  17. ↑ Eichelberger, Nathan; McQuarrie, Nadine (1 de abril de 2015). "Kinematic reconstruction of the Bolivian orocline" (PDF). Geosphere (en inglés) 11 (2): 445–462. doi:10.1130/GES01064.1. Consultado o 23 de decembro do 2024. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Norambuena Soto, Juan P. (15 de decembro de 2016). Variaciones petrográficas y geoquímicas de lavas recientes del volcán Antuco, Región del Bío Bío, Chile: implicancias en la evolución del reservorio magmático. Santiago e Chile: UChile - F. de Cs Físicas y Mat. - Depto de Geología. p. 16. Consultado o 23 de decembro do 2024. 
  19. ↑ Santos, J.O.S.; Rizzotto, G.J.; Potter, P.E.; McNaughton, N.J.; Matos, R.S.; Hartmann, L.A.; Chemale Jr., F.; Quadros, M.E.S. (2008). "Age and autochthonous evolution of the Sunsás Orogen in West Amazon Craton based on mapping and U–Pb geochronology". Precambrian Research 165 (3–4). pp. 120–152. Bibcode:2008PreR..165..120S. doi:10.1016/j.precamres.2008.06.009. 
  20. ↑ Rapela, C.W.; Pankhurst, R.J; Casquet, C.; Baldo, E.; Saavedra, J.; Galindo, C.; Fanning, C.M. (1998). "The Pampean Orogeny of the southern proto-Andes: Cambrian continental collision in the Sierras de Córdoba" (PDF). En Pankhurst, R.J; Rapela, C.W. The Proto-Andean Margin of Gondwana. Geological Society, London, Special Publications 142. pp. 181–217. doi:10.1144/GSL.SP.1998.142.01.10. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 2022-10-09. Consultado o 24 de decembro do 2024. 
  21. ↑ Wilson, T.J. (1991). "Transition from back-arc to foreland basin development in the southernmost Andes: Stratigraphic record from the Ultima Esperanza District, Chile". Geological Society of America Bulletin 103 (1). pp. 98–111. Bibcode:1991GSAB..103...98W. doi:10.1130/0016-7606(1991)103<0098:tfbatf>2.3.co;2. 
  22. ↑ Rodriguez Piceda, Constanza; Gao, Ya-Jian; Cacace, Mauro; Scheck-Wenderoth, Magdalena; Bott, Judith; Strecker, Manfred; Tilmann, Frederik (2023-03-17). "The influence of mantle hydration and flexure on slab seismicity in the southern Central Andes". Communications Earth & Environment (en inglés) 4 (1). p. 79. Bibcode:2023ComEE...4...79R. ISSN 2662-4435. doi:10.1038/s43247-023-00729-1. 
  23. ↑ Dorbath, L.; Dorbath, C.; Jimenez, E.; Rivera, L. (1991). "Seismicity and tectonic deformation in the Eastern Cordillera and the sub-Andean zone of central Peru" (PDF). Journal of South American Earth Sciences 4 (1–2). pp. 13–24. Bibcode:1991JSAES...4...13D. doi:10.1016/0895-9811(91)90015-D. 
  24. ↑ Suárez, Gerardo; Molnar, Peter; Burchfiel, B. Clark (1983). "Seismicity, fault plane solutions, depth of faulting, and active tectonics of the Andes of Peru, Ecuador, and southern Colombia". Journal of Geophysical Research: Solid Earth 88 (B12). pp. 10403–10428. Bibcode:1983JGR....8810403S. doi:10.1029/JB088iB12p10403. 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Turrel, Marc, y Jorge Velasco (18 de maio de 2007). "Ojos del Salado, el volcán más alto del mundo". Desnivel.com. Arquivado dende o orixinal o 15 de outubro de 2007. Consultado o 20 de xullo de 2008. El volcán Ojos del Salado [...] obtuvo una altura elipsoidal de 6.934,115 metros y una altitud sobre el nivel medio del mar de 6.891,31 
  26. ↑ www.los6000dechile.cl, ed. (s/f). "Nevado Ojos del Salado-Cara Norte/North Face" (PDF) (en castelán e inglés). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 22 de xullo de 2011. Consultado o 9 de marzo de 2011. 
  27. ↑ Morales Arnao, César (2004). Consejo Editorial USMP, ed. Las cordilleras del Perú (en castelán) (1.ª ed.). Lima. p. 201. 
  28. ↑ Hardy, Doug (1 de agosto de 2011). www.geo.umass.edu, ed. "Glacier Bird of the Andes: Diuca speculifera" (HTML) (en inglés). Consultado o 2 de novembro de 2012. 
  29. ↑ A montaña máis alta integramente situada dentro de territorio chileno é o volcán Pular de 6233 msnm, na Rexión de Antofagasta.
  30. ↑ A montaña máis alta de Colombia é o Pico Simón Bolívar de 5775 msnm, localizado na Serra Nevada de Santa Marta, un sistema montañoso independente da cordilleira dos Andes.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Andes&oldid=6933354»