Guerra hispano-estadounidense

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Guerra de Cuba.

Guerra hispano-estadounidense
Afundimento do USS Maine, 1898.
Data 25 de abril – 12 de agosto de 1898 Lugar Mar Caribe e océano Pacífico Resultado Tratado de París
Belixerantes
España	Estados Unidos
Líderes
Alfonso XIII Práxedes Mateo Sagasta	William McKinley Russell A. Alger

A guerra hispano-estadounidense, que en España é coñecida popularmente como guerra de Cuba ou tamén como o desastre do 98, denominada por outra banda guerra hispano-americana e nos Estados Unidos Spanish-American War, foi a que se desatou entre España e Estados Unidos en 1898, durante a rexencia de María Cristina de Habsburgo-Lorena, viúva do rei Afonso XII, sendo presidente do goberno español Práxedes Mateo Sagasta e presidente dos Estados Unidos, William McKinley.

Esta guerra desembocou na perda das colonias de ultramar e veu a significar a fin do que fora o poderoso Imperio español. Os seus principais resultados foron a independencia de Cuba e a perda, por parte de España, do resto das súas colonias en América e Asia, cedidas aos Estados Unidos, que logo se convertería en nova potencia colonial.

A illa de Cuba de finais do século XIX

A illa de Cuba, situada a uns 150 km das costas da Florida, no Caribe, un verdadeiro "Mediterráneo americano", pertencía a España desde 1492; é unha das últimas colonias españolas no continente americano. Trátase da illa máis grande das Antillas, cunha posición moi favorable sobre as rutas marítimas internacionais. Os Estados Unidos sempre se interesaron na explotación destas ricas terras; e compañías americanas explotan as plantacións de cana de azucre, froitas, tabaco así como o mineral de ferro. Os investimentos dos Estados Unidos excedían dos 50 millóns de dólares e o comercio con Cuba representaba un 7% do conxunto dos intercambios exteriores dos Estados Unidos.

A isto engádese o nacemento do sentimento nacional en Cuba influído polas revolucións francesa e estadounidense, o nacemento dunha burguesía local e as limitacións políticas e comerciais impostas por España que non permitía o libre intercambio de produtos, fundamentalmente azucre de cana, cos EUA e outras potencias. A radicalización destes sentimentos provocou que se desatase entre 1868 e 1878 a Guerra dos Dez Anos baixo a dirección de Carlos Manuel de Céspedes, facendado do oriente de Cuba. A guerra culminou coa firma da Paz de Zanjón, que non sería máis que unha tregua.

Aínda que este pacto facía algunhas concesións en materia de autonomía política e a pesar de que en 1880 se logrou a abolición da escravitude en Cuba, a situación non contentaba completamente aos cubanos debido ao seu limitado alcance. Por iso os rebeldes volveron a sublevarse en 1880 na chamada guerra chiquita.

En 1893 baixo o goberno liberal, o Ministro Maura propuxo un plan de reformas que os deputados autonomistas aprobaron xulgándoo ao mesmo tempo insuficiente. Os proxectos de Maura provocaron con todo á oposición da maioría parlamentaria. Os conservadores atacárono, o que era lóxico, pero na esquerda houbo manifestacións de incomprensión igualmente grandes.

A prensa nacional era unanimemente hostil, excepto o diario Novo Réxime, de Pi y Margall. Sagasta non estaba disposto a arriscar unha crise para a defensa das reformas cubanas, os debates parlamentarios espazáronse e Maura, negándose a toda transacción, dimitiu en marzo de 1894. El atívose polo tanto ao debate dos proxectos contemporizadores de Abarzuza. Era ao voto de reformas tardías e dubidosas cando a insurrección xeral estalou a Cuba.

Por outra banda, José Martí, escritor, pensador e líder independentista cubano, foi desterrado a España en 1871 por mor das súas actividades políticas. Martí nun principio ten unha posición pacifista, pero co pasar dos anos a súa postura radicalízase. É por isto que convoca os cubanos á «guerra necesaria» pola independencia de Cuba. Con tal fin crea o PRC (Partido Revolucionario Cubano) baixo o cal se organiza a guerra do 95.

Un conflito hispano-cubano

A rebelión na illa é unha rebelión independentista, unha loita que comeza en 1868; o movemento renóvase en 1895 cando o arancel aduaneiro Wilson-Gorman (1894), decidido polos Estados Unidos, aumenta un 40% os dereitos de aduana sobre o azucre cubano importado nos Estados Unidos e empeora a miseria dos "peóns". Madrid négase a ceder ante os insurrectos cuxo heroe da primeira rebelión, José Marti, vai morrer en combate o 19 de maio de 1895.

Pola outra banda o xeneral español Valeriano Weyler exerce unha represión brutal: milleiros de cubanos "reconcentrados" en campos; 200 000 persoas, o que representa o oitavo da poboación, van morrer de fame ou de enfermidade, pois dende 1896 a 1898, os insurrectos na súa loita sufriron tamén as resultas da práctica da terra queimada.

Nos Estados Unidos, a opinión pública, na súa maioría, toma parte pola causa en favor dos insurrectos cubanos, influída amplamente polos comités revolucionarios dos emigrantes cubanos de Nova York, que recollen fondos e envían clandestinamente armas aos rebeldes. Asociacións de protesta, organismos tanto republicanos como demócratas, reclaman a intervención, pero o papel esencial corresponde á prensa do Middle West e aos yellow papers.

Esta "prensa amarela", prensa sensacionalista, exalta o apoio aos cubanos contra o opresor español. Os diarios máis virulentos son o New-York World de Joseph Pulitzer e Nova York Diario de William Randolph Hearst; alcuman ao xeneral Weyler —aínda que que xa fora substituído polo xeneral Ramon Blanco y Erenas en 1897— "o carniceiro", "a hiena humana" (...) cada un dos dous diarios con tiradas de 700 000 a 800 000 exemplares e non dubidan en utilizar fotografías, caricaturas ou esbozos "choque" dos scoops aínda que ás veces moi distantes da verdade. Os diarios que estaban en contra da intervención, Herald Tribune, o Post e o Times, non totalizaban máis de 225 000 exemplares.

Silénciase con todo o feito de que a política da terra queimada afecta tamén os bens americanos. A intervención en Cuba reclámase como unha "cruzada", en virtude da Doutrina Monroe, dos principios da democracia americana e a superioridade da raza anglosaxoa. Os anexionistas americanos fan tamén ver aos medios financeiros que os seus intereses económicos están ameazados se non hai intervención e así é como os partidarios desta van gañando cada vez máis influencia.

O Presidente Cleveland ao que logo sucede McKinley (1896-1901) esforzouse en manter unha actitude de neutralidade fronte ao conflito hispano-cubano. Mais un incidente vai precipitar os Estados Unidos no conflito con España.

O preludio dunha traxedia

O 1 de xaneiro de 1898, o Capitán xeneral de Cuba, xeneral Ramón Blanco quen substituíra ao xeneral Wayler, crendo chegado o momento oportuno, decretou a vixencia da autonomía para implantar por esta vía de concordia a solución da crise de Cuba. Un dos resultados do novo sistema político foi que os xornais da illa comezaron a manifestar polas rúas as súas opinións cunha maior liberdade. Aquel mesmo día en que nacera a autonomía para Cuba, fundouse un novo diario habaneiro, O Reconcentrado.

O día 12 de xaneiro, O Reconcentrado publicaba na súa páxina editorial baixo o título Fuxida de Pícaros, no que comentaba a escapada cara a España dun dos últimos colaboradores máis directos do xeneral Weyler. Isto acendeu os ánimos dos conservadores e especialmente do estamento militar. Ante esta circunstancia, un grupo de oficiais españois dirixíronse á redacción do xornal esnaquizando os mobles e as calas de imprenta. Inmediatamente, este suceso converteu A Habana nun fervedoiro de manifestacións polas rúas tanto a favor como en contra da Autonomía.

O cónsul xeral dos Estados Unidos na Habana, o xeneral Fitzhugh Lee, cablegrafou a Washington explicando como se estaban desenvolvendo estas manifestacións e a inviabilidade do plan autonómico pola forte oposición que atoparía en toda a illa. Por outra banda, a yellow press (prensa amarela) dos Estados Unidos aproveitou os disturbios para volver á carga, e fíxoo empregando o seguinte lema:

“A autonomía cubana é tan só unha farsa”

Terminados os disturbios rueiros na Habana, Pío Gullón, ministro de Estado, apresurouse en dar a Washington toda clase de explicacións, afirmando que a autonomía quedaría instaurada en Cuba sen dúbidas nin dificultades.

O cónsul norteamericano solicitou insistentemente o envío dun buque de guerra para defender os intereses norteamericanos na illa, sinalando que debería atracar no porto da Habana unha semana despois para coincidir coa visita de dous buques alemáns e ademais, que debería facerse co pretexto de que tiña que abastecerse de carbón.

O día 24 de xaneiro, co suposto fin de celebrar as boas relacións existentes con España, McKinley decidiu o envío dun buque de guerra á Habana como un xesto de amizade. Ao dar a noticia ao Goberno español, o presidente norteamericano explicou que tan só pretendía iniciar un costume que desgraciadamente se interrompera había tres anos: por iso, non debería de pensarse de ningún xeito que tal acción pretendese defender as vidas e as facendas dos norteamericanos, posto que a paz xa reinaba na Habana.

A chegada do USS Maine pola baía da Habana, xaneiro 1898

O 25 de xaneiro o acoirazado USS Maine chegou ao peirao do porto da Habana ás 11 da mañá. Entrou na baía coa axuda dun piloto práctico do porto e por orde do Capitán de Portos ancorou na boia n° 4, a tan só 200 metros do cruceiro español Afonso XII e, na outra dirección, a 400 metros do acoirazado alemán Gneisenau.

Casus belli, a explosión do USS Maine

O sinistro ocorreu o día 15 de febreiro de 1898 ás dez menos cuarto da noite. Naquel momento había en cuberta unha reducida garda nocturna formada na súa maioría por marines e algúns oficiais que se achaban no sotavento da torreta maior. Mentres tanto, a maioría dos oficiais do USS Maine achábanse de permiso, uns atopábanse asistindo a unha representación no teatro Albizu, e outros gozando dunha saída en terra.

Algunhas testemuñas afirmaron que se oíu só unha grande explosión, mentres que outros manifestaron ter escoitado dúas case simultáneas. A metade do buque saltou sobre a auga e unha das chemineas caeu sobre a cuberta. A profundidade onde estaba fondeado era de doce a quince metros, e o fondo era lameiro. O balance do sinistro foi de 264 mariñeiros e dous oficiais mortos, 50 feridos e 100 superviventes.

O 16 de febreiro a opinión pública americana, que seguía influenciada pola prensa amarela, acusa a España dun acto terrorista, admitindo sen dúbida que se trataba dun atentado español; Madrid intenta con todo acougar o xogo. A explosión do USS Maine foi inmediatamente manipulada pola prensa sensacionalista norteamericana, especialmente polo World de Joseph Pulitzer e o New York Journal, de William Randolph Hearst. Ese mesmo día 16 de febreiro, o New York Journal titulaba así a súa primeira plana:

"O Maine partido en dous por unha máquina infernal do inimigo"

Catro días máis tarde pedía abertamente a intervención militar dos Estados Unidos. O xornal World ía aínda máis lonxe:

"A destrución do Maine é razón suficiente para dar orde á nosa escuadra de partir cara A Habana e esixir unha indemnización nun prazo de vinte e catro horas baixo ameaza de bombardeo"

Así, ambos os xornais aumentaban a súa tirada por riba do millón de exemplares, cifras fabulosas por aquel entón.

Tanto o cónsul norteamericano, o xeneral Fitzhugh Lee, como o comandante do buque, capitán Sigsbee, comunicaron que a causa da explosión era indeterminable. Ao día seguinte tivo lugar un funeral multitudinario polos mariñeiros falecidos —presidido polo propio bispo da Habana— no cemiterio de Colón.

Así e todo, o Presidente dos Estados Unidos acaba cedendo á presión desta prensa sensacionalista. O 27 de marzo de 1898, lanza un ultimato a España esixindo o armisticio de Madrid cos rebeldes cubanos, baixo as condicións de aceptación e mediación exclusiva dos Estados Unidos.

En España creouse un certo estado de opinión favorable á guerra, onde tamén mostraron a súa irresponsabilidade dalgúns dos políticos que, sen descartar o seu sometemento ás consignas da oligarquía económica, temían que un arranxo pacífico do conflito terminaría someténdose ás esixencias ianquis, desprestixiaría o réxime e podería provocar unha revolución que derrocase a monarquía. Nestas circunstancias España acepta o ultimato pero rexeita con todo conceder a independencia a Cuba que reclamaba Washington. E é así que McKinley, o 11 de abril de 1898, propón ao Congreso declarar a guerra a España.

Entre o 12 e 19 de abril a diplomacia española tentou atopar algunha potencia europea que se prestase a mediar no conflito para evitar a guerra. Todas estaban indecisas sobre un posible apoio a España; por outra banda, a intervención do Vaticano en favor dun armisticio resultou noutro fracaso.

O 20 de abril, por unha ampla maioría, o Congreso, dominado polos republicanos, autoriza o emprego da forza armada para liberar Cuba. A emenda Teller precisa tamén que os Estados Unidos non teñen ningunha intención de anexarse a illa.

O 21 de abril, os Estados Unidos organizan o bloqueo de Cuba; o 24, España, illada sen un posible apoio diplomático europeo, declara a guerra aos Estados Unidos; o 29, McKinley decláraa á súa vez a España.

Pequena e espléndida guerra

Considerada como a máis popular de todas as guerras dos estadounidenses, foi chamada splendid little war, expresión utilizada por John Hay, o Secretario de Estado americano, en xullo de 1905.

A US Army só contaba con 28 183 homes, recorreuse a voluntarios que só recibían fusís anticuados e carecían de tendas e coberturas. Non tendo uniformes de verán, foron aos trópicos co pesado uniforme azul de la. Estes voluntarios flúen, mantidos en parte polos banqueiros de Wall Street.

Os primeiros combates navais desenvolvéronse non en Cuba senón en Filipinas, tamén posesión española. A escuadra americana do Pacífico composta de sete barcos de guerra, baixo o mando do almirante George Dewey, ao amañecer do 1 de maio de 1898, afundiu ou capturou a frota española do almirante Patricio Montojo composta de oito buques, onde segundo os ianquis, eles perderon un único home (dunha crise cardíaca) durante a batalla da baía de Manila, máis coñecida pola Batalla do Cavite. Desta batalla nunca se deron a coñecer as propias baixas en material naval sufridas pola US Navy.

Páxina da revista francesa l'Illustration do 9 de xullo de 1898.

O resultado neto da batalla foi a perda de toda a frota española, xa que os barcos que lograron escapar foron afundidos intencionadamente para que non caesen en mans do inimigo. Desta maneira a US Navy permanecería na zona impoñendo o bloqueo da cidade de Manila.

Na illa de Cuba, un corpo expedicionario de 17 000 homes desembarcou o 20 de xuño de 1898. Entre eles, había unha unidade de voluntarios —o rexemento de cabalaría dos «Rough Riders», literalmente “xinetes duros”— baixo o mando en título do coronel Leonard Wood, e en realidade do tenente-coronel Theodore Roosevelt que dimitira do seu posto de Secretariado da Mariña o 7 de maio de 1898 para achegarse á expedición.

O exército español non soubo aproveitarse da súa superioridade numérica. É certo que non tiñan máis que 13 000 homes nos lugares do desembarque e que foi mal organizado o transporte das súas tropas. Nos combates que se desenvolveron para a toma dos outeiros de San Juan cerca de Santiago de Cuba, Teddy establece a súa reputación temeraria de soldado e de heroe. Estes combates foron por outra banda duros e sanguentos, mal dirixidos polos americanos, por falta de reforzos, comida e municións, estiveron «a pique dun desastre militar», segundo o ditame mesmo de Roosevelt.

Pero será nos combates navais que se xogou a sorte das armas: a frota americana afundiu nalgunhas horas os buques españois do almirante Cervera que intentaban saír do porto de Santiago de Cuba o 3 de xullo.

Privadas de todo apoio naval, as forzas españolas de Cuba capitularon o 17 de xullo. Porto Rico foi ocupado sen resistencia o 25 de xullo por un continxente de 500 homes.

Faro de Vigo do 29 de agosto de 1898, portada sobre os repatriados de Cuba.

Para rematar, durante esta guerra de dez semanas, as forzas americanas perderan 5 462 homes, dos cales soamente 379 sobre o campo de batalla mentres que as forzas españolas deploraban as perdas de 2 xenerais, 581 funcionarios e 55 078 soldados e mariñeiros.

O 12 de agosto, España aceptaba o armisticio así como un tratado de paz preliminar poñendo fin ás hostilidades en Cuba. Ao día seguinte, Manila caía nas mans dos americanos nun simulacro de batalla axudados polos insurrectos filipinos.

O Tratado de París asinado o 10 de decembro de 1898 puxo termo oficial a esta guerra.

As consecuencias

Polo Tratado de París (1898), no que os franceses serviron de mediadores, acórdase a futura independencia de Cuba, que se concretará en 1902, onde España cede Filipinas, Porto Rico e Guam. Logo será ratificado o 6 de febreiro de 1899 polo Senado americano por unha ampla maioría (57 votos a favor, 27 en contra) e sinala por outra banda o final do imperio colonial español.

Alemaña vai apresurarse a comprar en 1899 por 25 millóns de pesetas as restantes posesións españolas en Asia, (Illas Marianas, Illas Carolinas e Palau), incapaces de ser defendidas debido á súa distancia e á destrución de boa parte da frota española. Mentres, os Estados Unidos compran a España as Filipinas pola suma de 20 millóns de dólares.

Art.1°. España renuncia a todo dereito de soberanía e propiedade sobre Cuba. En atención a que dita illa, cando sexa evacuada por España, vai ser ocupada polos Estados Unidos, estes, mentres dure a súa ocupación, tomarán sobre si e cumprirán as obrigacións que, polo feito de ocupala, lles impuxo o dereito internacional (...)

Art 2°. España cede aos Estados Unidos a illa de Porto Rico e as demais que están agora baixo a súa soberanía nas Indias Occidentais, e a illa de Guam no arquipélago das Marianas ou Ladrones.

Art.3°. España cede aos Estados Unidos o arquipélago coñecido polas illas Filipinas (...).

Art.5°. Os Estados Unidos, (...) transportarán a España, á súa costa, aos soldados españois que fixeron prisioneiros de guerra as forzas estadounidenses ao ser capturada Manila.

Tratado de París do 10-12-1898

A pesar dos debates e dos contras dos antiimperialistas, estes aceptan finalmente a posesión de Porto Rico que parecía necesaria para supervisar o istmo de Centroamérica para poder construír a canle transoceánica en Panamá, xa prevista.

A maioría da opinión pública en realidade mostrouse favorable ás adquisicións. Segundo a mesma lóxica, o 7 de xullo de 1898 efectuouse a anexión do arquipélago das illas Hawai. Unha importante colonia americana xa estaba instalada sobre estas illas que explotaban os dous terzos das terras, sobre todo a cana de azucre.

En 1893, desposuíase á raíña Lilinokalani, aínda que o Presidente dos Estados Unidos Stephen Cleveland non procedeu naquel entón á anexión. Esta sería realizada por William McKinley destacando a importancia estratéxica de Hawai.

O Xapón, debilitado na China polos europeos que quere achegarse entón dos Estados Unidos, non se opón á anexión (os xaponeses representaban un 33% da poboación das illas, os hawaianos un 45% e os americanos 21%). A ratificación polo Congreso, o 12 de agosto de 1898, prodúcese unha vez máis por unha ampla maioría. Os Estados Unidos controlan así aínda máis o Pacífico.

A guerra de 1898 cambiou as reparticións internacionais. Os Estados Unidos concederon a súa política exterior á súa fila e ás súas ambicións económicas. Convertéronse nunha potencia mundial que practicaba unha política imperialista. Este imperialismo, de carácter un tanto diferente ao dos europeos, vai con todo resultar ben difícil de administrar.

Repercusións e explicación do desastre

A Cruz Vermella de Vigo aos soldados repatriados de Cuba e Filipinas, 1898. Cemiterio de Pereiró.

En primeiro lugar a guerra custa moi cara en homes e sobre todo en diñeiro. Os sacrificios pedidos afectan esencialmente ás clases populares; o sistema de recrutamento que seguía vixente en España permitía a substitución; os ricos non fan o servizo militar (pagando a outros), o que causa no pobo un sentimento de inxustiza e aumenta o número de insubmisos. Compréndense tamén as reaccións de cólera xeradas en primeiro lugar polas perdas humanas e pola inflación, e tamén polo entorpecemento dos impostos de consumo.

Os movementos de oposición non teñen ningún mal a explotar unha similar situación. Pero son sobre todo os medios políticos, os intelectuais e os militares os que experimentan a humillación da derrota. De aquí sairía a que logo se nomearía xeración do 98, esta é a de Joaquín Costa Martínez e a de Macías Picavea, os que pensan en rexenerar España modernizándoa. Estes queren condenar as forzas conservadoras que son as responsables do fracaso.

A xeración do 98 en realidade confúndese moi a miúdo baixo a palabra de xeración do desastre homes e obras ben diferentes na súa inspiración e na súa orientación política. É certo que o final do século XIX achega unha floración asombrosa de obras literarias artísticas, mentres que a España da metade do século parecía esterilizada en pálidas imitacións do modelo francés ou perdida en especulacións relixiosas.

Con todo a xeración do 98 caracterizouse en gran parte pola reacción nacionalista; en realidade vese amencer esta no casticismo (expresión popular da fachenda nacional e a defensa da "raza" española contra a influencia do estranxeiro), xa moi visible na expresión literaria e artística dos vinte anos anteriores. A obra de Benito Pérez Galdós, atopa o seu apoxeo nos Episodios nacionais, extenso fresco histórico á gloria de España. A figura máis destacada do casticismo é sen dúbida Menéndez Pelayo, apóstolo da grandeza española e glorificador do pasado castelán. A parte fundamental da súa obra data con todo de antes do 98.

• A obra de Miguel de Unamuno está vinculada marxinalmente a esta corrente e a súa contribución é apenas considerable. O que é notable pola contra, é o espertar ou o espertador dunha inspiración artística propiamente española.
• As obras musicais de Isaac Albéniz e Enrique Granados, e máis tarde, a de Manuel de Falla atopan a súa fonte no fondo popular ibérico.
• A pintura do vasco Zuloaga anuncia tamén o espertar dunha nova xeración artística.
• A enxeñería barroca de España que se expresa no mesmo momento na sorprendente arquitectura catalá de Gaudi.

A xeración do desastre, a nivel filosófico, que non repetiu ou esaxerou as ideas nacionalistas expresadas ante ela así como a mediocre defensa da «Hispanidade» por Ramiro de Maeztu, glorificado polo réxime franquista, é a última testemuña.

No entanto o mellor representante do tándem modernista pertence á xeración seguinte. É sen ningunha dúbida Ortega y Gasset, admirador da ciencia e filosofía alemás, fundador en 1923 da Revista de Occidente.

Seguramente esta reacción ou este renacemento nacional, como se queira nomeala, toma formas tanto máis agresivas canto que as humillacións militares non cesaron coa guerra de Cuba. En 1921, o exército español sofre en Annual (Marrocos) outro verdadeiro desastre. O choque psicolóxico que causa precipita a crise política xa latente desde sete ou oito anos antes.

Militares e nacionalistas rexeitan en diante un réxime que nin sequera pode xa darse as aparencias da democracia parlamentaria e que se mostra incapaz de conter as forzas de conflito e revolución sociais.

As crises coloniais non crearon unha nova situación, serven soamente de revelador e de acelerador ao movemento de desagregación que acadou o sistema da Restauración desde o principio do século xx.

Buques da Armada española do 98

• 
  Cruceiro Cristobal Colón
• 
  Cruceiro Carlos V
• 
  Cononeiro Pizarro
• 
  Cruceiro Infanta María Teresa
• 
  Acoirazado Pelayo
• 
  Cruceiro Oquendo
• 
  Cruceiro Alfonso XII
• 
  Cruceiro Reina Mercedes

Véxase tamén

Bibliografía

• Calleja Leal, Guillermo G. (1990). "La voladura del Maine: nuevas luces sobre un enigma histórico que terminó con el Imperio español". Historia 16 (176): 12-32. ISSN 0210-6353. 

• Casares Mouriño, C. (2015). O desastre de 1898 e os escritores galegos. Real Academia Galega. 

• Miles, Nelson Appleton (1899) Harper's pictorial history of the war with Spain (en inglés).

Outros artigos

• Guerra dos Dez anos

• Guerra Chiquita
• Guerra da Independencia de Cuba

Ligazóns externas

• 1898: El fin de un imperio (en castelán)
• "La batalla de Santiago de Cuba. Por José Antequera" e "El desastre naval de Santiago de Cuba (3 julio 1898). Por Ricardo Peytaví" (en castelán)