Guerras dos Castores

Guerras dos Castores
Parte de guerras indias
Rexión dos Grandes Lagos, escenario das guerras dos castores.
Data Segunda metade do século XVII Lugar Grandes Lagos, América do Norte Resultado Vitoria táctica iroquesa, vitoria estratéxica algonquina. Gran Paz de Montreal, crecemento da influencia francesa na rexión dos Grandes Lagos.
Belixerantes
Iroqueses Apoiados por: Reino de Inglaterra, Provincias Unidas	Huróns, erie, neutrais, odawa, ojibwe, mississaugas, potawatomi, algonquinos, shawnee, wenrohronon, mohicanos, innu, abnakis, miami, illiniwek, outras nacións aliadas con Francia Apoiados por: Reino de Francia Reino de Suecia
Líderes
Canaqueese, Deganaweida, Koiseaton	Anishinabee Hereditaries
Forzas en combate
4 500 soldados	20 000 guerreiros
Baixas
Elevadas	Elevadas

Batalla de Champlain cos iroqueses, Ticonderoga, xullo, 1609, unha ilustración de Jean Leon Gerome Ferris.

As guerras dos Castores (en mohawk: Tsianì kayonkwere), tamén coñecidas como guerras iroquesas ou guerras franco-iroquesas, son a denominación dunha serie de conflitos librados na segunda metade do século XVII no noroeste de Norteamérica. Alentados e armados polos seus socios comerciais ingleses e neerlandeses, os iroqueses tentaron expandir o seu territorio ó redor da rexión dos Grandes Lagos e monopolizar o comercio de peles que fornecía devandito produto ós mercados de Europa. Durante os conflitos enfrontaríanse as tribos da Confederación Iroquesa contra os colonos franceses e os seus aliados, principalmente pobos de fala algonquina.

As guerras foron extremadamente sanguinarias e considéranse un dos episodios máis sanguentos da historia de América do Norte. A ampliación do territorio iroqués significou un reaxuste na xeografía étnica de Norteamérica, destruíndo grandes confederacións tribais como os huróns, neutrais, erie e conestoga, empuxando ás tribos orientais ó oeste do río Mississippi. O territorio do Ohio e a península inferior de Míchigan foron practicamente desposuídos dos seus pobos orixinarios, que fuxiron en calidade de refuxiados ó oeste. Non moito despois, ditas rexións foron repoboadas polos mesmos pobos, aínda que en xeral como repúblicas" indíxenas, no canto de homoxéneas e discretas "tribos".

As sociedades algonquina e iroquesas víronse profundamente afectadas por estes enfrontamentos. O conflito diminuíu a súa intensidade cando os iroqueses perderon ós seus aliados neerlandeses na colonia dos Novos Países Baixos, e co crecente desexo francés de ter ós iroqueses como aliados contra a invasión inglesa. Posteriormente, os iroqueses converteríanse en socios comerciais dos británicos, converténdose nun compoñente crucial da súa ulterior expansión empregando as conquistas iroquesas como unha pretensión sobre o Vello Noroeste.

Orixes

Territorio dos laurencianos ó redor de 1535.

Cando Champlain visitou a rexión en 1622 dicía que a guerra entre as tribos levaba aproximadamente uns cincuenta anos, o que indicaría tamén que a Confederación Iroquesa se fundou en 1570 ou antes. Descoñécese a data exacta, pero si se sabe que era unha alianza político-militar entre as tribos dos mohawk, seneca, cayuga, oneida e onondaga. Todas estas tribos tiñan distintos dialectos pero dunha mesma lingua comprensible entre si. Esta unión trouxo unha gran paz para ditas tribos e deulles unha poderosa forza militar coa que enfrontar ás agrupacións rivais, algunhas delas aínda meirandes e populosas. Obviamente non todas as tribos de linguas iroquesas quedaron dentro da confederación, e é máis, algunhas volvéronse os seus principais rivais, como os huróns. Os outros rivais da confederación eran as tribos da familia algonquina. Co tempo, o seu modelo de goberno sería imitado por outras tribos, como os cherokees. Uns trinta anos despois nacería a Confederación Hurón para enfrontalos. Esta incluía catro tribos ben organizadas en varios clans máis pequenos. O seu goberno común encargábase de facer respectar a lei e coordinar o actuar das tribos.

Organización da Confederación

A base das Cinco Nacións eran as familias nucleares, que se agrupaban en clans ou gens emparentados por liña materna (érase membro do clan da nai, non do pai). Estaba prohibido casar con membros do mesmo clan (exogamia). Gobernábanse a través de consellos que elixían sachem ou xefes en tempos de paz, onde participaban todos os adultos, homes e mulleres, e prohibíase elixir a un fillo do anterior porque pertencía ó clan da súa nai e só se podía ser sachem do clan ó que se pertencía, aínda que usualmente nomeábase a un irmán ou fillo dunha irmá. Os sachem posuían unha autoridade moral moi forte aínda que sen capacidade coercitiva. Tamén elixían ós xefes militares, os que tiñan só autoridade para dirixir as campañas. Estes xefes de paz e guerra podían ser removidos dos seus cargos segundo dispuxese o consello e debían responder ás anciás do clan polas súas accións. Ofender a un membro do clan equivalía a gañar a animadversión de todos. Os iroqueses vivían en vilas semipermanentes onde as mulleres cultivaban millo. Cando o chan se esgotaba, trasladábanse, o que adoitaba pasar cada dúas décadas.

Os nomeamentos de xefes debían contar co apoio doutros clans da mesma fratría ou irmandade; todos se agrupaban en fratrías de primeira e segunda categoría dentro dunha mesma tribo. Así, nos consellos tribais incluían ós xefes de paz e guerra de cada clan máis os representantes da fratría no seu conxunto. Nestas reunións resolvíanse as cuestións comúns a toda a tribo e nos asuntos máis delicados esixíanse unanimidade, como facer a paz e a guerra ou recibir embaixadas. Todos os asistentes, representantes ou público, podían falar se querían.

Cada tribo compúñase de varios clans; os mohawk e oneida de tres cada un (alcumados lobo, oso e tartaruga para cada tribo), os cayuga de dez (garza, lobo, píllara, falcón, becacina cabra, cervo, pelota, tartaruga e dous alcumados oso) e os onondaga e seneca de nove cada un (os primeiros dividíanse en lobo, tartaruga, becacina cabra, aguia, castor, cervo, oso, falcón e anguía e os segundos en tartaruga, lobo, oso, castor, garza, becacina cabra, cervo, falcón e anguía). Todos estes clans estaban agrupados en fratrías de primeira e segunda categorías.

Nos asuntos internos, todas as tribos eran autónomas e os seus membros tiñan os mesmos dereitos pero para cuestións que as involucraban a todas había un consello común, composto de 50 sachem que eran elixidos ou depostos polos seus clans, aínda que só podían asumir os seus cargos con autorización do consello. Nas reunións, calquera asistente podía falar aínda que só os sachem votaban. Para que unha elección fose lexítima debía ser unánime a nivel de tribos e clans. En asuntos confederais, tanto onondaga como tuscarora tendían a votar pola súa conta, os oneida cos cayuga e os mohawk cos seneca. Os mohawk, seneca e onondaga eran chamados «Irmáns maiores» e os oneida e cayugas «Irmáns menores». O Gran Consello compúñase de 50 xefes ou sachem distribuídos en: 9 mohawk, 9 oneida, 14 onondaga, 8 seneca e 10 cayuga. A súa capital, chamada Onondaga, estaba en terras da tribo homónima. O Consello era precedido por un «primeiro entre iguais», cargo que adoitaba ocupar un onondaga, tribo gardiá do lume sacro da Confederación. Non había un xefe de goberno visible, aínda que os asuntos militares tiñan dous xefes supremos con iguais poderes e atribucións.

Primeiros contactos

A primeira vez que existe un contacto entre iroqueses e europeos foi a viaxe do francés Jacques Cartier en 1535. Este percorreu o val de San Lourenzo onde documenta ós iroqueses de San Lourenzo, coñecidos como laurencianos ou estadaconeses, independentes da confederación. Diversos estudos arqueolóxicos describen uns cinco grandes núcleos de poboación: en Jefferson (Nova York) con 2 500 habitantes repartidos en dúas ou catro vilas fortificadas; en Grenville (Ontario) con 2 500 indios en dúas vilas; en lago Saint-François (preto de Montreal) un pobo dun milleiro de residentes; na illa de Montreal, que inclúe as vilas de Hochelaga (1 500 persoas), Stadacona (500-600), unha terceira entre Montreal e Quebec (500) e unha serie de pobos menores nos arredores desta última cidade que sumaban 2 000 ou 3 000 persoas. En total uns 8 000 laurencianos contra o ano 1500 (as diversas estimacións van do cinco a dez milleiros no momento de chegar Cartier). Cartier escribiu que os estadaconeses estaban en guerra con outra tribo coñecida como os tudomanos, que destruíran un dos seus fortes o ano anterior, o que orixinou 200 mortos. Na súa segunda viaxe (1541-1542) Cartier volveu visitar a zona e aínda existían estes pobos, con todo, en 1603 volveron os galos e para ese entón os iroqueses do val desapareceran e o lugar era habitado por innu (montagnais) e algonquinos. Os innu eran cazadores-recolectores que ocupaban un enorme territorio para a súa escasa poboación. Cazaban caribús con lanzas, arcos e frechas, lixeiramente similares ós inuits. A súa poboación dependía moito das oscilacións naturais das súas presas, se medraban en número eles tamén; en caso contrario pasaban fame, o que era adoito. As guerras e políticas continentais distraéronos da colonización francesa no val de San Lourenzo até comezos do século XVII. Cando os franceses regresaron, sorprendéronse ó atopar que os sitios de Stadacona e Hochelaga foran abandonados e destruídos por un inimigo descoñecido.

Debuxo que amosa o asedio francés dun forte iroqués.

A tradición oral iroquesa, recollida nas Relations des Jésuites da Nouvelle-France, fala dunha guerra entre os iroqueses mohawk e unha alianza dos conestoga e algonquinos nalgún momento entre 1580 e 1600. Así, cando os franceses reapareceron na escena en 1603, o val de San Lourenzo xa fora testemuña de xeracións de sanguenta guerra ó estilo feudal. De feito, cando Samuel de Champlain desembarcou en Tadoussac, el e a súa pequena compañía de aventureiros franceses foron inmediatamente contratados polos innu, algonquinos e huróns para axudarlles a atacar os seus inimigos.

Antes de 1603, Champlain formara xa unha alianza ofensiva contra os iroqueses. A súa razón era comercial, pois os indios canadenses eran a fonte de peletaría dos franceses, e os iroqueses interferían no comercio. O primeiro encontro foi unha batalla en 1609, librada por iniciativa de Champlain. El escribiu: Non chegara con outra intención que a de facer a guerra. O 30 de xullo Champlain combateu acompañado dos seus aliados algonquinos nunha batalla campal contra 300 iroqueses, principalmente mohawk, ás beiras do lago Champlain. O mesmo Champlain matou a dous xefes iroqueses e feriu a un terceiro cun arcabuz. En 1610, Champlain e a súa compañía de arcabuceiros axudaron ós innu, huróns e algonquinos a derrotar a un gran destacamento de incursores iroqueses. Mentres os innu e algonquinos tomaron o control da área quitada ós iroqueses, os huróns foron alentados polos franceses a expandir o seu territorio máis cara ó oeste. En 1615, Champlain uniuse a unha incursión hurón e tomou parte no asedio dunha cidade iroquesa, probablemente pertencente ós onondaga. Un prolongado ataque finalmente fallou, e Champlain resultou ferido no intento. Para aquela incursión, os huróns aliáronse cos algonquinos e xuntos concentraron 300 guerreiros.

Competencia neerlandesa

En 1610, os neerlandeses estabeleceron un posto comercial no bordo do territorio iroqués, no val do río Hudson, dándolles acceso directo ós mercados europeos, eliminando a súa necesidade de dependencia dos franceses e as tribos que funcionaban como intermediarios no comercio de mercadorías. O novo posto ofrecíalles valiosas ferramentas que os iroqueses poderían recibir en troques de peles de animais. Así empezou a caza a grande escala de peles iroquesa.

Neste momento o conflito comezou a medrar axiña entre os iroqueses e os indios apoiados polos franceses. Os iroqueses habitaban a rexión da actual Nova York, ó sur do lago Ontario e ó oeste do río Hudson. As terras iroquesas comprendían unha illa étnica, rodeada por todos lados por nacións de fala algonquina, incluíndo os shawnee, ó oeste do territorio do Ohio, así como polas confederacións hurón e neutral, de fala iroquesa, que vivían na beira sur do lago Hurón e a beira occidental do lago Ontario, respectivamente, e que non eran parte da Confederación Iroquesa.

Para 1610 a 1615, mentres aínda estaban en conflito cos seus veciños setentrionais (huróns, innu e algonquinos), os mohawk atacaron ós conestoga, con apoio dos neerlandeses que crían que os franceses apoiaban a estes últimos. Os mohicanos entón comezaron a cobrar tributo ós neerlandeses para cruzar polas súas terras o que levou ós mohawk a declararlles a guerra. Pero aquilo afectou negativamente o comercio neerlandés e estes arranxaron unha tregua en 1613. Catro anos despois estalou un novo conflito entre mohicanos e mohawk que obrigou ós neerlandeses a abandonar Fort Nassau, preto da actual Albany, en 1618 logrando estabelecer finalmente unha nova paz ese mesmo ano. Catro anos despois os innu, algonquinos e huróns tamén acordaban un armisticio cos iroqueses, poñendo fin a medio século de enfrontamentos. Pero esta nova paz non sobreviviría máis que un par de anos.

Os colonos europeos trouxeron unha primeira epidemia de varíola que afectou fortemente Nova Inglaterra entre 1617 e 1619, matando até a nove de cada dez indios das rexións costeiras. Posteriormente, entre 1633 e 1634 unha segunda epidemia, aínda peor, estendeuse ó interior, cara ós Grandes Lagos. Os colonos puritanos viron isto como un agasallo divino ó facer desaparecer as tribos hostís.

Os conflitos comezan

A paz entre mohawk e mohicanos non durou moito e en 1624 reiniciouse a guerra cunha ofensiva dos primeiros, nesta ocasión os neerlandeses non foron quen de frear o conflito. Os mohicanos e os conestoga foron os principais inimigos dos mohawk. Ese mesmo ano, os algonquinos atacaban á Confederación. En 1628, despois de que os mohawk derrotasen ós mohicanos expulsándoos ó leste do Hudson e monopolizaran o comercio cos neerlandeses de Fort Orange, os iroqueses, e en particular os mohawk, confiaron no comercio para adquirir armas de fogo e outros bens europeos para a súa supervivencia. Cara ós anos 1630, os iroqueses xa dispuñan de armas de fogo abondas para armarse totalmente, grazas ó seu comercio cos neerlandeses, e empezaron a crecer en experiencia co arcabuz nas súas constantes guerras cos algonquinos, os huróns e outros inimigos tradicionais. Os franceses, pola súa banda, prohibiron o comercio de armas de fogo ós seus aliados, aínda que de cando en vez se ofrecían arcabuces como agasallo ós individuos que se convertían ó cristianismo. Aínda que o foco inicial dos ataques iroqueses eran os seus inimigos tradicionais (algonquinos, huróns, mohicanos e innu), a alianza destas tribos cos franceses acabou nun feroz e sanguento conflito cos colonizadores europeos mesmos.

Porén, a introdución de armas de fogo acelerou o esmorecemento da poboación de castores, tanto que en 1640 estes animais case desapareceran do val de Hudson. A resposta á agresividade iroquesa pode acharse na progresiva desaparición do castor nas terras controladas por esta nación a metade do século XVII. O centro do comercio de peles por tanto desprazouse cara ó norte, ás rexións máis frías do que hoxe é o sur de Ontario, en territorio dos neutrais, así como polos huróns, que eran estreitos socios comerciais dos franceses en Nova Francia. Os iroqueses atopáronse desprazados no comercio de peles por outras nacións da rexión. Ameazados polas enfermidades e cunha poboación minguante, os iroqueses iniciaron unha agresiva campaña con obxecto de ampliar a súa área de control.

En 1629, os británicos empezaron a participar dos conflitos que se desenvolvían nesta rexión coa toma do Quebec que resultou coa expulsión dos franceses da zona até 1632, ano en que lles foi devolta. Este acontecemento resultou decisivo, xa que durante devandito período os algonquinos e innu foron vulnerables ós ataques que realizaron os mohawk, ó non ter acceso ás armas de fogo que lles vendían os seus aliados franceses, considerándose ás veces como o inicio das guerras dos Castores. Rompeuse deste xeito a paz acordada en 1627 entre iroqueses e os seus rivais setentrionais. Fronte ós huróns que eran máis numerosos e poderosos que as tribos iroquesas, estas últimas ofrecéronlles un acordo comercial que os primeiros rexeitaron, conscientes da súa vantaxe. O conflito definitivo estalou tras o asasinato dun cazador iroqués por guerreiros huróns, dentro dun territorio en disputa entre ambas as confederacións.

Tácticas

Os xefes guerreiros ou sachem entre os iroqueses eran elixidos polas matriarcas de cada clan. Elas decidían cando se ían á guerra e dominaban o sistema político durante a paz, estando permanentemente monitoreando. Os huróns tamén daban grande importancia ó papel político das mulleres na súa sociedade. O tipo de enfrontamentos na Norteamérica dos séculos XVII e XVIII, chamada «guerra india», baseábase en incursións rápidas en territorio inimigo, liortas e emboscadas onde o papel principal tíñao o factor sorpresa e o combatente individual con lume illado e buscando un lugar seguro dende onde disparar. De cando en cando producíanse moitas grandes batallas en campo aberto con formacións clásicas e lume masivo. Outra característica era a importancia da toma das fortalezas inimigas, por ser centros de poboación, comercio e de control estratéxico das zonas próximas.

Inicialmente, a guerra practicada pola Confederación era igual en táctica e armamento á dos seus veciños. Usaban arcos, frechas, escudos e armaduras corporais ata que en 1609 Champlain introduciu entre os algonquinos arcabuces con chave de mecha, quedando un cuarto de século en desvantaxe por carecer delas. A única solución que atoparon era finxir retiradas para atraer ós algonquinos a emboscadas. Forzándoos un combate corpo a corpo antes que puidesen usar os seus armas de fogo. Así, os escudos e arcos empezaron a volverse secundarios fronte a cravas e lanzas. Isto obrigou ós iroqueses a manterse á defensiva, tratando de reter os seus territorios de cazaría. Cara a 1630 as súas tácticas baseábanse en buscar certa protección para os seus tiradores para emboscar en bosques mediante guerrillas, usando en tal caso porteiros e mosqueteiros, ou combater con cravas, tomahawk e primitivas armaduras en campo aberto. Cunha boa organización política que coordinaba a súa eficiente produción agrícola, os iroqueses podían mobilizar exércitos de campaña moito maiores que a maioría dos seus veciños, especialmente os innu, que eran cazadores recolectores.

Como se fixo extensivo o uso de armas capaces de traspasar con facilidade as armaduras, estas últimas foron abandonadas, volvéndose máis importante a mobilidade do guerreiro e a precisión das armas. Para 1641 os neerlandeses comezan a venderlles armas. As Cinco Nacións modernizan a súa forma de guerrear, realizan asaltos a fortalezas e disparan polas fendas. En campo aberto cargan sobre os seus inimigos e disparan a curta distancia, póndoos en fuga. En 1647, os huróns formaban unha lúa crecente fronte ós iroqueses; cando os guerreiros da Confederación atacaban, os huróns tirábanse ó chan e cando os iroqueses estaban a recargar os seus mosquetes, disparaban os propios. Así, os iroqueses preferiron atacar dende as beiras dos ríos os convois de canoas huronas, roubando as peles para comprar máis armas de fogo, adquirindo unha superioridade decisiva. Só grazas ás armas de fogo compradas ós neerlandeses podían vencer con relativa facilidade a veciños que os superaban en número pero pobremente armados, e no caso dos pobo erie, estaban aliados cos conestoga. Tras a introdución do arcabuz cara a 1640, os iroqueses dedicáronse a emboscadas e atacar canoas con longas liñas de tiradores, obrigando ós seus inimigos a abandonar a idea de combates corpo a corpo e tratar de compensar o seu atraso material e táctico fronte á Confederación. Pero para 1664 os ingleses empezaron a vender á Confederación numerosas armas para que se impuxese ós aliados dos franceses. As machadas e cravas foron desprazadas por tiradores ocultos entre os bosques, os seus inimigos estaban máis interesados en combates corpo a corpo en campo aberto. Os iroqueses sempre tentaban estender a súa liña de batalla o máximo posible e que cada unidade axudase a envolver ós seus inimigos, o que lles obrigaba a mobilizar grandes continxentes. As Cinco Nacións de cando en cando puñan en cada incursión máis de 1 200 guerreiros, a maioría realizábanas con 500 a 1.000 combatentes. Segundo o testemuño do misioneiro xesuíta Jacques Bruyas, a Confederación non pasaba de ter 2 000 guerreiros durante dita centuria.

Para compensar as súas altas baixas, os iroqueses debían adoptar a gran número de prisioneiros de guerra. Os prisioneiros debían ser adoptados dentro dun clan, e isto dábase cando un home tomaba a un estranxeiro como irmán ou irmá, ou unha muller a un foráneo como fillo ou filla. Canto máis minguado un clan, máis probable era que houbese unha adopción masiva.

O conflito

Primeiros anos

Mapa que amosa a localización aproximada das maiores tribos e os seus asentamentos.

As poboacións de castores en territorio iroqués, fonte das súas peles, empezou a declinar a fins dos anos 1630, a diferenza das terras dos seus veciños máis pequenos. En 1636, trescentos iroqueses penetraron polo val de Richelieu pero a tropa foi emboscada polos innu preto dunha aldea mohawk, resultaron vinte e oito iroqueses mortos e cinco prisioneiros. Na primavera de 1637, unha partida de algonquinos e innu tentaron invadir territorio mohawk pero foron vencidos, os seus líderes mortos e os sobreviventes volveron en desorde ás súas terras. Os vencidos buscaron aliarse con huróns e franceses, pero ambos se negaron pola súa indisciplina. Unha ofensiva iroquesa acabaría por expulsar ós algonquinos e innu máis ó norte, forzándose ós primeiros a fuxir do val de Ottawa e os segundos a Quebec.

Entre tanto, na fronte hurón, en 1634 os seneca lanzaron unha ofensiva contra os huróns, causándolles numerosas baixas. Un ano despois cincocentos guerreiros huróns preparáronse para asaltar unha vila seneca, pero os iroqueses decatáronse, prepararon os seus defensas e lanzaron un ataque preventivo, dando morte a douscentos huróns e capturando a un centenar; os seneca gañaran unha breve guerra. Ese mesmo ano de 1635 ambas as confederacións pactaron a paz.

En 1636, os huróns atacaron ós iroqueses con éxito, facéndose dun prisioneiro. En abril de 1637 un hurón volveu ó seu fogar dende territorio seneca para advertir á súa xente de que os iroqueses preparábanse para cortar a ruta comercial entre o asentamento francés de St. Lawrence e Huronia. En agosto cincocentos iroqueses estableceron un campamento ó norte do asentamento, na costa do lago St. Peter para cumprir ese propósito; os europeos pediron axuda ós huróns. Durante ese verán prodúcense varios choques entre canoas no lago St. Lawrence, durante un deles foi capturado o xefe hurón Taratouan e vinte e nove guerreiros polos oneida, foron executados brutalmente. A morte de Taratouan motivou ós huróns a reconstruír a súa alianza cos algonquinos e preparar a súa vinganza. Finalmente, a finais da estación, cento cincuenta huróns romperon o bloqueo e en setembro emboscan unha partida de vinte e cinco ou trinta iroqueses na costa do lago Ontario. Oito iroqueses son capturados, un é executado no lugar e outros torturados despois até morrer. Os oneida responderon saqueando a vila hurona de Ossossané, en Wendake. Naqueles momentos o famoso shamán Tehorenhaennion tentaba curar unha epidemia.

Na primavera de 1638 os huróns contraatacaron con axuda algonquina. Unha expedición de tres centenares de guerreiros entrou polo val de Trent ou de Ottawa en territorio iroqués. Sorpresivamente atopáronse con cen iroqueses que detectaron ós seus exploradores e capturaron a un. O prisioneiro mentiu asegurando que a partida aliada era inferior en número. Os iroqueses construíron confiadamente un pequeno forte pero foron rodeados sen demora. En vinganza, o cativo foi esnaquizado. A maioría dos asediados empezou a preparar a fuga, pero o seu líder, o oneida Ononkwaia, negouse e chamou a loitar. Resultaron setenta ou oitenta mortos, oito prisioneiros –levados a Huronia para morrer torturados– e catro ou cinco sobreviventes que lograron fuxir. A batalla significou que os oneida quedaron case sen homes adultos, o Consello iroqués obrigou ás mulleres da tribo a casar con mohawk para previr a súa desaparición. Os huróns lanzaron máis incursións e tomaron un centenar de cativos. Os seneca vingáronse inflixindo unha grave derrota ós huróns, causa de que fosen os inimigos máis temidos por estes.

Os wenro serviran como un Estado colchón entre iroqueses e neutrais e erie, estas dúas últimas confederacións eran máis grandes e poderosas que as Cinco Nacións, o que impedira a súa expansión ó oeste até entón, levándolles a centrarse no norte. Os wenro foron abandonados á súa sorte polos seus aliados e os seus territorios tomados polos iroqueses. Eran apenas 1 200 a 2 000, quizais 3 000 como moito. Os seneca lideraron unha campaña en que a maioría dos wenro foron mortos ou capturados. Preto de 600 sobreviventes famentos pediron permiso para refuxiarse na vila hurona de Ossossané, aínda que serían capturados na posterior conquista de Huronia. Os últimos grupos de wenro que resistían foron vencidos ó leste do río Niágara en 1643, debendo fuxir cos neutrais.

No verán dese ano os huróns sentían seguros de forzar ás Cinco Nacións a pagar reparacións de paz e a pesar de certa oposición, a maioría dos seus xefes esperaban vencer. A súa anterior vitoria sobre os oneida motivou ós seus mozos a asasinar a un seneca. Na primavera de 1639 lanzaron un primeiro ataque e en maio chegaban a Huronia doce a vinte prisioneiros seneca. Os neerlandeses, os seus únicos socios comerciais europeos, cuxas mercadorías descendían polos portos comerciais no Hudson para seguir a Europa, animaron ós iroqueses a seguir loitando. Como a fonte de peles iroquesa diminuíra, os ingresos dos postos tamén.

Relacións cos franceses

Mapa das tribos da rexión dos Grandes Lagos entre 1630 e 1650.

En 1641, os 700 mohawk viaxaron a Trois-Rivières, en Nova Francia, a propor a paz cos franceses e as súas tribos aliadas, e pediron ós franceses que creasen un posto comercial en Iroquesia. O gobernador Charles de Montmagny rexeitou a proposta, xa que supuxese o abandono dos seus aliados huróns. A guerra comezou formalmente a principios dos anos 1640 con ataques iroqueses ás aldeas huronas fronteirizas ó longo do río San Lourenzo, coa intención de perturbar o seu comercio cos franceses. A interrupción chegou a tal nivel que os franceses pediron ás tribos negociar xuntos un tratado co que pór fin á guerra. Dous líderes iroqueses, Deganaweida e Koiseaton, viaxaron a Nova Francia para tomar parte nas negociacións. Os franceses estiveron de acordo coa maioría das demandas iroquesas, entre elas a concesión de dereitos de tráfico en Nova Francia. No verán seguinte, unha frota iroquesa de oitenta canoas cargadas de peles navegou ós dominios franceses con intención de vendelas. Ó chegar, os franceses negáronse a comprar as peles, e no seu lugar díxose ós iroqueses que llas vendesen ós huróns, que actuarían como intermediarios. Os iroqueses estaban indignados e a guerra renovouse.

Os iroqueses decidiron armarse comprando mosquetes ós neerlandeses, até a súa expulsión en 1672 vendéronlles máis de 30.000 peles de castores. Para 1641 os iroqueses xa recibiran máis 400 mosquetes.

Mapa da Confederación cara a 1650.

Os franceses estaban inquietos polo recente estalido da guerra, e decidiron participar directamente no conflito. Para obter superiores forzas os huróns e os conestoga formaron unha alianza contra a agresión iroquesa en 1647. Esta nova combinación facíaos moito máis numerosos que os iroqueses. Os huróns tentaron romper a Confederación Iroquesa negociando por separado a paz cos onondaga e os cayuga, pero as outras tribos interceptaron ós seus mensaxeiros, pondo fin ás negociacións. O verán de 1647 viu varias pequenas escaramuzas entre as tribos. En 1648 librouse unha gran batalla cando dúas tribos algonquinas tentaron pasar un convoi de peles a través dun bloqueo iroqués. O seu intento tivo éxito e os iroqueses tiveron numerosas baixas.

Os iroqueses utilizaron os anos inmediatos que seguiron en fortalecer a súa confederación traballando máis estreitamente xuntos baixo un liderado central efectivo. Aínda que o funcionamento dos seus gobernos segue sendo en gran medida descoñecido, nos anos 1660 o cinco nacións iroquesas deixaron de loitar entre si. Chegaron a ser capaces de coordinar plans económicos e militares entre as cinco tribos, fortalecendo con iso os seus intentos de conseguir un goberno máis avanzado que o das tribos dos arredores, cun control máis descentralizado.

Aínda que estas incursións non foron de ningún xeito constantes, cando se producían eran terribles para os habitantes de Nova Francia, e inicialmente os colonos sentían impotentes para evitalos. Algúns dos heroes franco-canadenses do folclore popular foron persoas que resistiron este tipo de ataques, como Dollard des Ormeaux, que morreu en maio de 1660, mentres facía fronte a unha forza de ataque iroquesa en Long Sault, na confluencia do río San Lourenzo e Ottawa. Segundo a lenda, logrou salvar Montreal co seu sacrificio. Outro heroe (heroína neste caso) foi Madeleine de Verchères, que en 1692, con 14 anos, levou a defensa da granxa da súa familia contra un ataque iroqués. Os franceses negáronse a facer a paz cos iroqueses, xa que cada vez víanos máis como peóns de neerlandeses e ingleses.

Derrota dos huróns

Os huróns estaban debilitados pola derrota de 1635 ante os seneca, pero especialmente polas pestes que entre 1637 e 1641 habían decimado a súa poboación, eliminado moitos dos seus líderes e quitáronlles a súa vantaxe numérica. Os huróns e os iroqueses tiñan similares recursos humanos, cunha poboación estimada entre 20.000 e 30.000 membros para cada confederación. Cara a 1615 os huróns podían conter facilmente a expansión dos seus inimigos, pero para 1640 a súa poboación reduciuse a 10.000. Con iso tamén decaeu o seu poder militar, dous mil guerreiros como moito, a metade dos que dispuñan os seus aliados neutrais moito máis numerosos. Baseándose no número de familias, co apoio dos tionontaté ou petunes podían duplicar esa cifra. A Confederación Hurona constituíase das tribos attignawantan, arendarhonon, ataronchronnon, atahontaenrat e attigneenongnahac.

Os huróns non eran sectarios. En 1615 comezou o traballo de misioneiros cando convidaron o pai Joseph Lle Caron a visitalos, el permaneceu un ano con eles. Seguíronlle os sacerdotes Guillaume Poulain en 1622, Nicholas Viel en 1625 e Jacques Da Roche Daillion en 1626-1628. As xesuítas sumáronselles con Brebeuf en 1626 e as súas misións serían moi exitosas até a súa destrución en 1650. Os misioneiros tentaron converter ós neutrais enviando huróns neófitos, pero foron rexeitados ata que en 1643 cen embaixadores neutrais pediron a instalación dunha misión pero xamais de fixo.

Expansión da confederación entre 1638 e 1711.

En 1639 os huróns queimaron vivos a 113 iroqueses. Un ano despois a Confederación Iroquesa respondeu con grandes ataques e os huróns deberon facer a paz cos tionontaté para enfrontar ó seu inimigo común. A guerra de 1640-1645 custaría miles de vidas. En 1641 o xefe hurón Ahatsistari con cincuenta guerreiros vence a trescentos mohawk e despois asalta con canoas as aldeas nas beiras do lago Ontario.

Os dirixentes iroqueses, cunha continua subministración de armas de fogo, pensaban máis estratexicamente e decidiron eliminar a ameaza que representaba Huronia. Primeiro emboscaron cortaron o comercio entre Quebec e Huronia. En 1642 once canoas huronas foron emboscadas no río Ottawa por mohawk e oneida. Só cen tripulantes logran arribar a Montreal. Durante esa tempada, guerreiros iroqueses asaltan a vila de Cotarrea, masacrando a todos os seus habitantes e queimando o lugar, pero os huróns non responderon e isto só deu máis ánimos ós iroqueses; os seus inimigos estaban demasiado débiles e decidiron atacar a toda tribo que puidese tentar axuda a Huronia (tionontaté, neutrais e algonquinos) para illala. Así, os huróns enviaron embaixadores para negociar cos onondaga, pero foron emboscados polos mohawk. Mentres tanto, o pai Isaac Jogues e dous compañeiros foron capturados cos iroqueses. El esperaba convertelos e lograr a paz. Finalmente, sería liberado en xullo de 1646 tras haberse integrado a un clan mohawk, pero foi asasinado o 18 de outubro cando outro clan convidoulle a cear. Durante 1645 os iroqueses dedicáronse a expulsar ós algonquinos e innu ó leste. Un ano despois os mohegan e os case vencidos algonquinos fixeron unha alianza, pero os sokoki masacraron a algúns algonquinos en rexeitamento a aliarse con eles, pero os algonquinos creron que foran os iroqueses e atacaron ós mohawk. Estes últimos vencéronos facilmente e despois dedicáronse a enfrontar ós lenape e munsee. Polas mesmas datas, os oneida fóronse á guerra cos nipissing. Unha partida de dezasete iroqueses venceu ó xefe nipissing Teswehat, matando ó seu fillo e capturando a dous das súas esposas, pero pouco despois a partida é vencida por trinta huróns e as mulleres liberadas.

En 1647 unha tropa de setecentos ou oitocentos iroqueses, con trescentos arcabuces, lanzaron unha nova expedición. Durante a campaña, unha compañía onondaga é vencida e o seu xefe morto, pero os aondironnon, tribo hurona, son dispersados. En 1648 os neerlandeses decidiron vender armas directamente á Confederación e non a través de comerciantes, alcanzando a ter máis de catrocentas. Despois trescentos seneca capturaron a vila de Aondironnous e capturaron á maioría dos seus habitantes. Daquela os iroqueses asaltaron outras dúas ou tres vilas fronteirizas antes de marchar sobre a maior vila hurona. O 4 de xullo o pai Antonio Daniel oficiaba a misa na misión de Saint-Joseph II, antes chamada Teanaostaiac, cando os iroqueses atacaron. A maioría das súas 2.000 habitantes, incluído o sacerdote, foron mortos. Os poucos sobreviventes fuxiron ós bosques e o lugar foi queimado. Ese mesmo día foi atacada a misión de Saint-Michel. Os huróns quedaron desmoralizados e cando as xesuítas chamáronlles a mobilizar os seus guerreiros para defenderse non fixeron caso. En consecuencia, os huróns das rexións máis orientais migraron ó oeste, máis de 3.000 refuxiáronse en Sainte-Marie.

Para usar as súas novas armas, no inverno de 1648-1649 1.000 mohawk e seneca infiltráronse nos bosques huróns en pequenos grupos e pasaron o inverno na área de Haliburton. Pouco despois reuníronse e lanzaron unha feroz ofensiva en que dúas aldeas huronas, especificamente attigneenongnahac, son destruídas e mataron a miles en pleno corazón de Huronia. Entre as vítimas estaban os misioneiros Juan de Brébeuf, Carlos Garnier e Gabriel Lalemant, os cales son considerados mártires pola Igrexa católica. En 16 de marzo de 1649 a misión de Saint-Ignace II foi destruída e Brébeuf e Lalemant tiveron que fuxir á veciña Saint-Louis. Durante a noite unha masa de iroqueses aproximouse e só oitenta huróns quedaron para atrasalos e permitir a fuxida dos misioneiros a Sainte-Marie, pero eles negáronse, foron capturados e executados ao día seguinte. As misións e aldeas próximas arderon. Os habitantes de Saint-Michel enviaron 700 guerreiros a perseguir ós iroqueses, pero antes que a partida volvese os desesperados residentes abandonaron e queimaron a misión. O 1 de maio quince vilas huronas foron queimadas e os últimos resistentes decidiron atrincheirarse en Sainte-Marie. Unha primeira tropa de douscentos iroqueses foi emboscada por trescentos huróns cando ían contra a misión, debendo volver a Saint-Ignace. Tras isto, as Cinco Nacións reuniron un exército de 2 000 guerreiros, o que produciu unha das maiores batallas entre indíxenas de Angloamérica. O 16 de xuño ese exército atacou a misión e só cento cincuenta huróns mal armados enfrontáronos. Tras todo un día de loita, vinte huróns tomados prisioneiros foron executados sumariamente. O resto dos huróns fuxiron en busca do auxilio da Confederación Anishinaabeg, ó norte dos Grandes Lagos, que deixou ós ottawa ou odaawaa conter temporalmente a expansión iroquesa cara á o noroeste. Cos huróns dominados, xa non había asentamentos de tribos nativas entre os iroqueses e os franceses do Canadá, e os iroqueses controlaban agora unha rexión rica en peles. Preto de 700 huróns morreron nesa última campaña. Os restos dos pobos huróns permaneceron abandonados por longo tempo na maioría dos casos.

Uns 8 000 huróns refuxiáronse en Gahoendoe, «Illa Cristiá», na misión de Sainte-Marie II, fortificándoa pero quedando atrapados. Non podían saír en busca de comida polas patrullas de cazadores iroqueses que merodeaban nas proximidades, centos morreron de fame antes da chegada do inverno e 4 000 durante esa estación até xuño de 1650. En xullo trescentos sesenta misioneiros franceses e huróns escapan a L'Ancienne-Lorette, preto do Quebec. En 1736 os huróns de Lorette, que se mantiñan nos trescentos orixinais, foron trasladados ó oeste do lago Erie, onde rapidamente quintuplicaron o seu número.

Os sobreviventes refuxiáronse con neutrais, erie e tionontaté. Os seneca adoptaron a moitos dos prisioneiros, especialmente ós orixinarios da vila de Scanonaenrat e a misión de Saint-Jean-Baptiste, permitíndoselles fundar a aldea de Gandougarae ou Saint-Michel. Grazas a isto, en 1653 o pai Simon Lle Moine contaba 1.000 cristiáns entre os onondaga. Un grupo de huróns mantívose independente até 1656, pero forzado a elixir entre migrar ou integrarse á Confederación dividiuse entre os que se uniron ós mohawk, os que se foron a vivir cos onondaga e os que fuxiron ás colonias francesas. As conversacións empezaran en setembro de 1655 entre iroqueses fronte a franceses, algonquinos e refuxiados, acabando definitivamente en maio de 1657 grazas ás peticións de mohawk, onondaga e seneca.

Éxodo dos huróns tras a súa derrota.

As enfermidades europeas fixeron estragos entre os iroqueses e os seus veciños nos anos anteriores á guerra, e as súas poboacións diminuíran drasticamente. Para remediar o problema, e para substituír a perda de guerreiros, os iroqueses traballaron para integrar a moitos dos seus inimigos capturados nas súas propias tribos. Traballouse diligentemente para manter ós seus inimigos capturados felices, o que incluía convidar os xesuítas ó seu territorio para mostrar ós que se converteron ó cristianismo. Un sacerdote lembraba: «Polo que podo ver, é o plan dos iroqueses capturar a todo os huróns... matar ós seus xefes... e co resto formar unha nación e un país». As xesuítas traballaron rápido entre os iroqueses, convertendo a moitos ó catolicismo, un papel que desempeñaría unha importante función nos anos seguintes.

Os huróns sobreviventes foron absorbidos ou dispersados en 1649-1650, calcúlase que até sete mil puideron ser feitos prisioneiros e integrados logo á Confederación Iroquesa. Despois da campaña os iroqueses tiñan menos de 1.000 guerreiros, pero puideron reconstruír as súas forzas adoptando a huróns e tionontaté. A política de adopción masiva de prisioneiros non era rara. A Relación Jesuítica de 1646-48 di que os oneida sempre estiveron en guerra con algonquinos e huróns até o punto que dous terzos da súa poboación eran membros desas tribos adoptados voluntaria ou forzadamente. Dita política foi causa e consecuencia de conflitos. Os iroqueses debían substituír as baixas das campañas e estaban obrigados a lanzar novas incursións para capturar e adoptar persoas.

A principios dos anos 1650, os iroqueses comezaron a atacar os franceses. Algunhas das nacións iroquesas, en particular os oneida e onondaga, tiveron relacións pacíficas cos colonos, pero estaban baixo o control dos mohawk, a nación máis forte da Confederación, e mostrábanse hostís á presenza francesa. Despois dun errado tratado de paz arbitrado polo xefe Canaqueese, partidas de iroqueses mobilizáronse cara ó norte, a Nova Francia, ó longo da conca do lago Champlain e o río Richelieu, atacando e bloqueando Montreal. Normalmente lanzaron incursións en granxas ou asentamentos illados movéndose de maneira rápida e silenciosa polos bosques, e armados cun tomahawk e un coitelo de escalpar atacaban ós habitantes. En moitos casos, os prisioneiros eran levados á terra natal iroquesa e incorporados ás nacións.

Derrota dos tionontaté

A sorte dos tionontaté foi similar. O seu territorio chamábase Petunia. Estes sufriran graves perdas polas epidemias, dende 1616 a 1640 pasaran de oito a tres mil. Primeiro sufriron incursións iroquesas no inverno de 1648-1649. Tras a chegada de milleiros de refuxiados huróns durante o verán, o 7 de decembro de 1649 a misión de Sainte-Marie, na aldea de Etarita, era arrasada e os pais Carlos Garnier e Noël Chabanel torturados e executados un día despois. O ataque foi brillante, apenas 300 iroqueses, unha partida veloz pero lonxe das súas terras, tomaron a principal vila tionontaté, fortemente fortificada. Cando os guerreiros de Etarita decatáronse da súa proximidade saíron na súa procura e deixárona desprotexida. Saqueárona e queimaron, tomando prisioneiros a mulleres e nenos. O resto dos tionontaté rendeuse e foron absorbidos. Uns 1 000 tionontaté con algúns huróns, erie e neutrais fuxiron en canoas até a illa Mackinac, onde pasaron o inverno de 1649-1650. Pero en 1651 os iroqueses seguíronos e continuaron a súa fuga á actual localización de Green Bay. Dende aí, en 1652, continuaron vagando en calidade de refuxiados até 1701, cando se estableceron entre as actuais cidades de Detroit e Cleveland, converténdose nunha nova confederación étnica: os wyandot. Cincocentos fuxitivos e ottawa pasaron por territorio winnebago e menomini até ser recibidos en 1657 polos potawatomi. Dous anos máis tarde refúxianse coa Confederación Illinois, pero os iroqueses decatáronse da súa localización e tras unha serie de ataques obrigáronlles a refuxiarse ó oeste do Misisipi cos síux. Nun dos enfrontamentos, en maio de 1660, o xefe hurón Anahotaha foi rodeado no «salto longo» (Long Sault) do río Ottawa con dezasete milicianos franceses de Sieur Dolard, seis algonquinos de Mitameg e corenta huróns por setecentos iroqueses. Morren todos menos cinco franceses e catro huróns que son capturados.

Derrota dos neutrais

Vencidos os huróns, a Confederación enfrontábase a dous poderosos conglomerados de pobos iroqueses. Primeiro estaban os neutrais, unha confederación tribal moi populosa que vivía ó norte do lago Erie. O seu territorio chamábase Neutralia. En 1615 eran dez a vinte mil e bordeaban o doce mil en 1640. Durante 1623 e 1626 a tribo sufriu de pestes, guerras e fames negras que reduciran a súa poboación e a súa capacidade de mobilizar guerreiros deixara de ser de 4.000 ó 6.000 lanzas. En 1641 ou 1643, os neutrais aliáronse cos ottawa e concentrado 2.000 guerreiros; tomaron a vila fortificada de Assistaeronon, defendida por novecentas lanzas e que pertencía a mascouten ou musketoon, a Nation du feu. A vila caeu ó décimo día de asedio. Unhas oitocentas mulleres e nenos son capturados, setenta defensores queimados vivos e os anciáns abandonados para que morresen de fame.

Asentamentos iroqueses establecidos entre 1665 e 1670 ó norte do lago Ontario, tras conquistar devandito territorio. Coa Gran Paz de Montreal serían abandonados e a comarca ocupada polos mississauga (1701).

Nas aldeas de Ganneious (oneida), Kente, Kentsio, Ganaraske (cayuga), Ganatsekwyagon, Teiaiagon e Quinaouatoua (seneca) viviron ó redor de 5.000 persoas en total, as que pasarían a ser coñecidas como Iroquois du Nord.

Con todo, os primeiros sinais do conflito viñan dalgún tempo atrás, en 1648 trescentos iroqueses, a maioría seneca, destruíron a vila neutral de Aondironon. Os iroqueses estaban encabezados esta vez por senecas e onondagas. Seguindo a mesma estratexia que usaron cos huróns, os mohawk trataron de destruír as colonias francesas de St. Lawrence, dous anos despois os europeos pediron a paz, abandonando á súa sorte ós neutrais. En contrapartida, os pais Pierre Joseph Marie Chaumonot e Claude Dablon actuaron como misioneiros entre os seneca, que por esas datas eran os que achegaban máis guerreiros na Confederación e liderábana.

Na primavera de 1650, tionontaté e huróns refúxianse en territorio neutral. Estes últimos estaban a comprar armas ós franceses e establecían unha alianza defensiva cos conestoga. Mentres tanto, os refuxiados huróns continuaron guerreando contra a Confederación dende territorio neutral. Os iroqueses esixiron ós neutrais forzar ós huróns a facer a paz, pero estes negáronse, en consecuencia iniciouse a guerra. Utilizando unha estratexia de ataques sigilosos similares ós que tiveron éxito contra os huróns, os iroqueses lanzaron un ataque contra os neutrais en 1650. A primeira ofensiva iroquesa produciuse no outono dese ano e incluíu a 1.500 guerreiros da Confederación, destruíndose unha das principais vilas dos neutrais. Estes responderon e liderados por un continxente de huróns asasinaron a douscentos iroqueses nunha incursión, a resposta dos seneca foi abandonar a maioría das súas aldeas e trasladar á súa xente cos cayuga. Os conestoga quixeron ir en axuda dos neutrais, pero rapidamente foron vencidos polos mohawk. A comezos do inverno de 1650-1651 unha tropa de 600 a 1.200 iroqueses destruíu a principal vila neutral, Teotondiation. Unhas 1.600 persoas son dispersadas. Os neutrais responderon atacando unha vila fronteiriza e cortando a caballera a douscentos guerreiros seneca como advertencia. A finais de ano xa expulsaran completamente ós neutrais das súas terras, matando ou asimilando a miles deles. Moitos refuxiados tionontaté e huróns foron capturados, outros se dispersaron entre os erie e conestoga. En xullo de 1653 reportábase que un grupo de oitocentos neutrais acampaba entre a baía Saginaw e o lago Hurón no seu camiño para reunirse cos tionontaté ocultos en Mackinac ou coas tribos algonquinas de Sault Ste. Marie. Probablemente uníronse ós wyandot. Por esas datas, un grupo de ottawa, tionontaté e huróns foi acurralado e sometido por oitocentos iroqueses onde actualmente está Green Bay.

Derrota dos erie

Os erie eran a outra aglomeración tribal que detiña a expansión iroquesa. Vivían ó sueste do lago homónimo e tamén eran unha confederación cunha poboación cara a 1650 de dez a doce mil acodes (as estimacións varían moito, entre o catro e quince milleiros pero isto débese a que en 1651 gran número de neutrais e huróns refuxiáronse con eles). Tiñan de tres ou catro mil guerreiros.

Miles de refuxiados huróns e neutrais fuxiron cos erie, a tribo máis temida polos iroqueses, e promoveron a guerra contra a Confederación. Os iroqueses esixiron a súa entrega para asimilalos pero os erie negáronse. Durante os seguintes dous anos a violencia fronteiriza foi incrementándose ata que en 1653 2.000 erie incursionaron en territorio seneca, queimaron un pobo, mataron a oitenta guerreiros e mataron ou capturaron ó sachem Annenraes (ou Annencraos). Trinta embaixadores erie foron enviados á capital seneca, Sonontouan, para acordar a paz. Desafortunadamente, houbo un incidente e un erie asasino a un seneca; en resposta todos os embaixadores foron masacrados con excepción de cinco. Isto motivou ós cayuga, oneida e onondaga a apoiar a nova campaña.

En xuño de 1654 reuníronse os seneca, cayuga, oneida e onondaga para enfrontar ós erie. A finais de agosto ou en setembro, os iroqueses preparáronse para a guerra e responderon cunha incursión devastadora de 1.800 a 1.900 combatentes, durante a campaña a capital erie, Riqué, foi asaltada e destruída. Aparentemente 3.000 a 4.000 indios tentaron defendela. As vilas de ó redor foran queimadas para obrigar ós erie a fuxir, ateigando Riqué. Os onondaga asaltaron as empalizadas e mediante un ataque dende as súas canoas tomaron a vila cando os defensores quedaron sen municións. A forza iroquesa incluía 1.200 onondaga e 700 mohawk que tomaron outra vila erie pouco despois. Os iroqueses deberon permanecer dous meses en territorio inimigo para coidar ós seus feridos e queimar ós seus mortos, algo que non ía da man co seu tipo de guerra.

Un novo ataque iroqués nese mesmo ano foi menos exitoso grazas á mobilización de 2.000 a 3.000 guerreiros erie. O inverno de 1654-1655 mantivo certa hostilidade, pero os iroqueses, especialmente os onondaga, dedicáronse para preparar novas incursións de verán. En 1655 os erie pediron armas ós franceses pero estes temían provocar á Confederación. Durante o inverno seguinte, formidables ataques acabaron coa capacidade defensiva dos erie. Para 1656 a Confederación Erie estaba case por completa destruída. Os seus integrantes estaban mortos, capturados ou dispersados por negarse a retirarse polo oeste. As últimas aldeas independentes dos erie continuaron enfrontando ós iroqueses durante os anos seguintes até a súa derrota definitiva en torno 1680, cando seiscentos erie rendéronse preto de Virxinia ós iroqueses e foron adoptados.

Derrota dos conestoga

Mapa do territorio conestoga orixinal.

Coas tribos do norte e oeste destruídas, os iroqueses dirixiron a súa atención cara ó sur, cara ós conestoga ou susquehannock. Xa no inverno de 1652, 1.000 guerreiros iroqueses lanzaran unha exitosa incursión contra os conestoga e derrotáronos nunha gran batalla campal. Os iroqueses tiveron 130 mortos e o pobo inimigo de Atrakwaye foi destruído. Segundo unha estimación do arqueólogo Barry C. Kent os conestoga puideron ser uns 5 200 a 6 500 de crer un informe dunha xesuíta que afirmaba que dita tribo tiña en 1647 1 300 lanzas. O ataque foi tan devastador que esta puido verse reducida a só 2.000 ó 3.000 almas segundo Kent. Este ataque custo un número descoñecido de vidas e entre cincocentos e seiscentos prisioneiros que foron asimilados ós iroqueses. O ano 1660 trouxo o cenit do poder militar iroqués, poder que utilizarían nas décadas posteriores. Para 1661 comeza unha guerra contra os seneca, onondaga e cayuga, aumentando a intensidade do conflito. Os mohawk mantivéronse á marxe, ocupados cos mohicanos e ottawa, e os oneida estaban dedicados a combater cos piscataway. Os conestoga aliáronse coa colonia inglesa de Maryland en 1661. Os ingleses temían ós iroqueses, e esperaban que unha alianza cos conestoga axudase a bloquear o seu avance nas colonias inglesas. En 1663 os iroqueses enviaron un exército de oitocentos guerreiros ó territorio conestoga. O exército foi rexeitado facilmente, pero a agresión obrigou a Maryland a declarar a guerra ós iroqueses. Os ingleses forneceron artillaría ós fortes conestoga, o que facía imposible o triunfo iroqués por armas superiores. Os conestoga tomaron a dianteira e iniciaron unha serie de incursións en territorio iroqués, causando danos significativos. Isto continuou até 1674, cando os ingleses cambiaron a súa política india negociando a paz cos iroqueses e rompendo a súa alianza cos conestoga. En 1675 as milicias de Virxinia e Maryland capturaron e executaron ós xefes conestoga, temendo o poder que chegaran a ter e aproveitando que a tribo estaba debilitada por unha fame negra. Inicialmente as autoridades inglesas forzaron ós piscataway e mattawomen (tribos de lingua algonquina) a recibir nos seus reservas ós conestoga vencidos. Comeza unha guerra entre ambos un ano despois e os colonos terminan por atacar e expulsar ós conestoga. Estes últimos deciden unirse ós iroqueses en 1676 e dedicarse a asaltar a ambas as tribos algonquinas até asinarse a paz en 1680. Os iroqueses fixéronse rapidamente co resto da nación. Os conestoga que lograron escapar dos seus inimigos eran apenas cincuenta homes adultos en 1698, é dicir, uns douscentos ó douscentos cincuenta acodes. Tras o sometemento dos conestoga, o val de Susquehanna converteuse nun coto de caza onde as Cinco Nacións permitían incursionar a shawnee, lenape, conoy, nanticoke, munsee, tutelo, saponi e conestoga. En 1706 os iroqueses permitiron a trescentos conestoga retornar ó val.

Respecto dos lenape ou delaware, enfrontaron ós iroqueses nas guerras Esopus en 1659-1660 e 1663-1664 nas que acabaron vencidos e o seu capital, Minisink, destruída ó final das mesmas por mohawk e seneca. Ademais, até 1661 os conestoga arrasaran numerosas aldeas lenape até sometelos pero ese ano a peste debilito ós vencedores e as Cinco Nacións aproveitaron para impor un tributo ós conestoga (1675) e lenape (1677). Os conflitos custaran a vida de 1.000 lenape, mohicanos, wappinger e montauk.

Despois da derrota dos tionontaté, erie e neutrais, o pulo do Cinco Nacións caeu lentamente sobre os ottawa dende os anos 1660. En 1656 os ottawa e wyandot xuntaron unha gran frota de canoas e romperon o control das rutas fluviais que tiñan os iroqueses, chegando a Montreal. As Cinco Nacións concentraron 1.200 guerreiros en decembro para castigar ós ottawa. Pola súa banda, os potawatomi eran orixinalmente rivais dos huróns, neutrais, ottawa e tionontaté no control do comercio de peles de castores. Posteriormente, ameazada a súa independencia polos iroqueses, aliáronse cos neutrais nun intento de resistencia. Forzados a migrar en 1641 pola presión iroquesa, tras unha década de conflitos, instaláronse xunto ós ojibwa. Produciríanse máis guerras até 1652 cos seus novos veciños illiniwek, menomini e winnebago. O seu número caera do quince milleiros que puideron ser en 1634 a catro mil en 1667. Os ojibwa, en cambio, estaban ocupados en guerrear cos lakota síux dende os 1650. Un vinte anos despois creos encabezan unha alianza que expulsa ós segundos dende o Mississippi cara ó sur da actual Minnesota, onde os síux inician longas guerras contra os cheyennes e kiowa.

Contraataque francés

Mapa das tribos indíxenas dos EEUU ó chegar os europeos.

Os iroqueses seguiron controlando os campos de Nova Francia, chegando nas súas incursións ás murallas dos asentamentos do Quebec e Montreal. En maio de 1660, unha forza de cento sesenta guerreiros iroqueses atacou Montreal, capturando a dezasete colonos. Un segundo ataque á cidade, esta vez por douscentos cincuenta guerreiros, capturou outro dez. Producíronse varias razias en 1661 e 1662 contra os abnakis, aliados dos franceses. Este perigo no corazón de Nova Francia foi un importante factor para que a Coroa francesa decidise cambiar o goberno do Canadá. Creouse unha pequena forza militar para contrarrestar os ataques iroqueses, formada por franceses, huróns e algonquinos. Ó trasladarse ó campo foron atacados polos iroqueses. Só vinte e nove dos franceses sobreviviron e escaparon. Cinco foron capturados e torturados até a morte polos iroqueses en represalia polo ataque. A pesar da súa vitoria, a batalla provocou un alto número de baixas nos iroqueses, o que levou a algúns dos seus dirixentes a considerar facer a paz cos franceses.

A marea da guerra en Nova Francia chegou a mediados dos anos 1660, coa chegada dun pequeno continxente de tropas regulares dende Francia, o uniformado de marrón rexemento Carignan-Salières, o primeiro grupo de soldados profesionais que puxo pé no que hoxe é chan canadense. A administración de Nova Francia cambiou neste período a súa política cara ós seus aliados indios, principalmente a través da venda directa de armas e outras formas de apoio militar directo. En 1664, os aliados neerlandeses dos iroqueses perderon o control dos Novos Países Baixos en favor das colonias inglesas do sur. O apoio europeo ós iroqueses minguou nos anos inmediatos á derrota neerlandesa.

En xaneiro de 1666, os franceses invadiron a patria iroquesa. A primeira forza invasora foi dirixida por Daniel de Rémy, señor de Courcelle. Os seus homes atopábanse en desvantaxe numérica ante os iroqueses e víronse obrigados a retirarse antes de que tivese lugar algunha acción importante. Unha segunda forza foi mandada polo aristócrata Alexandre de Prouville, marqués de Tracy e vicerrei de Nova Francia, atopou pouca resistencia ó invadir Iroquesia, xa que moitos dos seus guerreiros achábanse loitando contra os conestoga. A pesar de que a incursión foi abortada, o xefe Canaqueese foi tomado prisioneiro. Coa axuda europea cortada, os iroqueses pediron a paz, proposta coa que Francia estivo de acordo.

En 1669-1670 os mohawk e oneida eran as tribos menos numerosas produto das guerras e fames negras, ó momento que estaban próximos a desaparecer. Foi grazas á axuda dos mohawk católicos de Caughnawaga que puideron incrementar a súa poboación cos anos. Isto permitiu ó pai Jacques Bruyas bautizar a decenas de oneida.

No leste, os mohawk interviñeron na guerra do rei Filipe. Entre decembro de 1675 e xaneiro de 1676 o sachem wampanoag Metacomet viaxou ó seu territorio a pedirlles a súa axuda para loitar contra os británicos en Nova Inglaterra. Os mohawk negáronse e en febreiro enviaron unha columna de trescentos guerreiros a axudar ós europeos, resultando claves na derrota dos indios rebeldes.

Territorios do Ohio e Illinois

La Salle, explorador do Vello Noroeste. Negociou tratados antiiroqueses coas tribos dos Grandes Lagos.

Unha vez estableceuse a paz cos franceses, os iroqueses levaron as súas conquistas ó oeste nun intento de facerse co control das terras entre os algonquinos e os franceses. Como resultado da expansión iroquesa e a súa guerra coa Confederación Anishinaabeg, as nacións do leste, como os lakota, víronse empuxadas a cruzar o Misisipi cara ás Grandes Chairas, adoptando a vida nómade que os faría coñecidos máis tarde. Outros refuxiados alagaron a área dos Grandes Lagos, resultando en conflitos coas nacións existentes. No territorio do Ohio, os shawnee e os miami eran as tribos dominantes. Os iroqueses velozmente invadiron as posesións shawnee no centro de Ohio, obrigándoos a fuxir ó territorio miami. Os miami eran unha tribo poderosa, e reuniron nunha confederación ós seus aliados, incluídos os veciños potawatomi, que habitaban a moderna Míchigan, e os illiniwek, que habitaban Illinois. Aínda así, a maioría dos combates foron entre a Confederación Anishinaabeg e a Confederación Iroquesa. Os primeiros enfrontamentos sucederon como incursións de pequenas partidas dalgunhas decenas de oneida en territorio do clan amikwa, parte da Confederación Anishinaabeg en 1656 e 1661.

Os iroqueses melloraron nas súas técnicas de ataque con sixilo, xa que seguiron atacando moito máis lonxe dos seus fogares. Dispuñan dunha gran frota de canoas, e podían descender o río a gran velocidade na escuridade, afundilas cargándoas de rocas e esperar nos bosques ós seus obxectivos. Logo, a unha hora determinada disparaban dende o bosque para causar o maior pánico posible entre os seus inimigos. Antes de que lles puxesen unha resistencia significativa fuxían ás súas barcas e regresaban por onde viñeran. Sen armas de fogo, as tribos algonquinas atopábanse nunha grave desvantaxe. A pesar do seu maior número, non puideron resistir ós iroqueses. Varias tribos fuxiron máis aló do oeste do río Misisipi, deixando a maior parte de Indiana, Ohio, o sur de Ohio e de Míchigan despoboadas, aínda que quedaron no lugar algunhas forzas militares anishinaabe, que se numeraban en miles ó norte dos lagos Hurón e Superior, e que se mostrarían decisivas para facer retroceder ás avanzadas iroquesas. No oeste do Misisipi, empezaron a armarse grupos de entre os pobos desprazados para tentar recuperar os seus fogares.

Ás terras dos illinois chegáronlle miles de refuxiados que fuxían do avance iroqués. En 1655 os fox, sauk, kicapoo, miami e mascouten empezan a premer ós illinois e shawnee. Isto é aproveitado polos seneca para lanzar unha incursión contra os illinois como castigo por recibir refuxiados huróns e neutrais. Doce anos despois os iroqueses expulsan ós illinois ó oeste do Misisipi. Por entón, cara a 1670, estaban refuxiados na actual Green Bay grupos de powatomi, sauk e menomini, convivindo cos ojibwa e ottawa (antigos aliados dos neutrais). Os iroqueses lanzaron unha grande ofensiva onde derrotaron a 3.000 guerreiros inimigos, segundo fontes da época. A Confederación eliminaba a uns inimigos que no pasado chegaran a incursionar no seu propio territorio. Aproveitando que os illinois están ocupados cos winnebago (moi minguados polas pestes e guerras) dende 1671, os iroqueses inician unha serie de incursións no seu territorio. En 1671-1672 os potawatomi, fox e sauk mobilizan 1 000 guerreiros para enfrontar ós iroqueses.

No verán 1680, tras dous anos de inactividade na zona, unha forza de 1.000 iroqueses invadiu territorio illinois para arruinar o tratado comercial entre estes e os franceses. Toman a vila de Tamaroa, matando e capturando ós seus seiscentos habitantes. As tribos algonquinas responden mobilizando 3.000 lanzas, 1.200 dos illinois. En setembro os seneca lideraron un novo continxente de cincocentos a seiscentos guerreiros, pero os illinois decatáronse e mobilizaron igual forza, aínda que peor armada, pois moi poucos tiñan mosquetes. Os illinois pediron axuda a Henri de Tonti e René Robert Cavelier de La Salle. Tonty marchou a axudalos con cen franceses pero foron vencidos en batalla. A expedición iroquesa contou con axuda shawnee e miami, resultando na destrución de varias aldeas e a captura de 700 a 1.200 persoas. Catro anos despois os miami, powatomi e illinois detiveran exitosamente a expansión iroquesa ó oeste. Durante a guerra os winnebago aliáronse ós iroqueses. A Confederación Iroquesa debe ocuparse das outras frontes abertas con algonquinos, ottawa, lenape, mohicanos e wappinger.

Territorio de Ohio.

No 1667, as Cinco Nacións dominaban os Grandes Lagos e provocaran numerosas migracións ó oeste. Os potawotomi, fox, sauk e mascouten eran expulsados do baixo Míchigan e refuxiábanse en Wisconsin en aldeas mixtas. Os shawnee, kickapoo e parte dos miami abandonaban Ohio e Indiana. Os primeiros dispersábanse por Tennessee, Illinois, Pensilvania e Carolina do Sur, os outros se instalaban en Wisconsin. Os illinois debían fuxir ó oeste do Misisipi, aínda que volveron máis tarde, xamais recuperaron as terras ó leste do val do río Illinois. As tribos síux dos osage, kansa, ponca, omaha e quapaw o baixo val do Wabash. Os quapaw trasládanse á desembocadura do río Arkansas, o resto penétrase ó oeste do Missouri. Os ottawa deben abandonar as illas do Lago Hurón e fuxir ó oeste do alto Míchigan. Os nipissing e ojibwe sureños deben moverse a Sault Ste. Marie. Outras tribos (casa, cisca, iskousogom, moneton, mospelea, ouabano, teochanontian, tomahitan e tramontana) simplemente desapareceron. Ó leste os mohawk e oneida estaban preocupados, dende 1647 os innu e algonquinos estabeleceran unha exitosa alianza cos abnakis.

A partir dos anos 1670 os franceses comezaron a explorar os territorios do Ohio e Illinois. Alí descubriron ás tribos algonquinas da rexión, que estaban en guerra cos iroqueses. Os franceses crearon un posto en Tassinong para o comercio coas tribos occidentais, pero devandito posto foi destruído polos iroqueses, que insistían en controlar o comercio entre as tribos e os europeos. En 1681, unha nova incursión resulta na morte ou captura de 1.000 illinois e rodearon forte Frontenac. Despois disto, René Robert Cavelier de La Salle negociou un tratado coas tribos miami e illinois. Ese mesmo ano, Francia levantou a prohibición de venda de armas ás tribos nativas. Rapidamente distribuíronse ás tribos algonquinas, diminuíndo a vantaxe dos iroqueses sobre os seus inimigos. En xullo de 1682 o forte Frontenac era destruído. Durante a campaña, os iroqueses fixeron con 700 a 1.000 prisioneiros illinois e mataron a 600 máis. As defensas francesas quedaban moi debilitadas, apenas 1.000 milicianos contra 2.500 iroqueses ben armados polos ingleses.

Ó comezar o ano seguinte chegábanlle ó gobernador francés, Louis de Buade, conde de Frontenac, informes que os iroqueses preparaban unha tropa de 1.500 guerreiros para atacar os miami e ottawa, aínda que as Cinco Nacións dicían que ían contra os illinois. Enviou un mensaxeiro a Onondaga para convencelos de suspender a expedición e enviar embaixadores a Montreal para negociar co gobernador directamente. Estes deberían ir a finais de xuño, pero en maio o conde decatábase que os onondaga, cayuga e seneca preparaban seiscentos a oitocentos combatentes para atacar os huróns, miami e ottawa. O gobernador redobro os seus esforzos. Tamén pediu ó rei catrocentos soldados para acabar cos cayuga e seneca. En agosto os embaixadores iroqueses negociaron un acordo de paz. Durante a tempada os ojibwa e fox vencen nunha batalla campal ós iroqueses na que perden centenares de guerreiros. Aparentemente os guerreiros da vila fox de Outagami saíran a cazar durante o inverno, polo que 1.000 iroqueses atacaron o lugar. Era unha estratagema e resultaron vencidos. A guerra entre franceses e iroqueses renovouse en 1683 despois de que o gobernador tentase enriquecerse aplicando un agresivo comercio de peles no oeste, o que afectaba á actividade iroquesa na zona. Esta vez a guerra durou dez anos e foi máis sanguenta que a primeira vez.

A inicios de 1684, douscentos cayuga e seneca atacaron ós kaskaskia. Capturaron sete canoas cargadas de peles e mosquetes e a catorce comerciantes franceses. En resposta, e para facer sentir seguros ós seus aliados, os franceses fundaron o forte St. Louis na zona. En maio cincocentos iroqueses pon baixo asedio ó forte, onde habían 46 franceses que resistiron grazas ós auxilios huróns. O gobernador recentemente chegado, Joseph-Antoine Lle Febvre de Várrea, concentrou 1.200 regulares, milicianos e indios auxiliares en Montreal para axudar ós defensores. Avanzou cara ó forte Frontenac e ó val de Ohio, pero a peste de influenza obrigounos a retroceder. Lle Febvre de Várrea decidiu negociar. As esixencias iroquesas eran o permiso para destruír ós illinois, socios comerciais dos franceses en Ohio; a cambio, permitiríase á gornición volver a Montreal. O rei francés sentiu insultado por isto e substitución ó gobernador. En 1686, trescentos iroqueses lanzan unha dobre ofensiva contra as shawnee e douscentos senecas atacaron ós miami. En resposta, a Confederación Illinois declaráballe guerra ás Cinco Nacións, conflito que duraría un lustro.

Conca do río Illinois.

Durante unha incursión no Territorio de Ilinois en 1689, os iroqueses tomaron un gran número de prisioneiros e destruíron un importante asentamento miami. Os miami pediron axuda a outros membros da Confederación Anishinaabeg, e un grande exército acudiu en socorro seu. Utilizando as novas armas da Confederación, tenderon unha emboscada ós iroqueses no actual South Bend (Indiana), onde atacaron e destruíron a maioría do exército iroqués. Aínda que unha gran parte da rexión estaba despoboada, os iroqueses foron incapaces de establecer unha presenza permanente. A súa propia tribo carecía de recursos humanos para colonizar a área. Tras estes reveses, e despois de que as tribos locais conseguisen armas de fogo, o breve control iroqués da rexión se esfumó e os antigos habitantes volveron.

En 1687, armados con armas de fogo polos franceses, os ojibwa e algonquinos tomaron a ofensiva. Tres anos despois vencían nunha serie de batallas sobre canoas nos lagos Sainte-Claire e Erie, expulsándoos e permitindo a recuperación dalgúns territorios.

Continuación da guerra con Francia

Mapa da Confederación cara a 1720.

Cando os ingleses comezaron a colonizar o antigo territorio neerlandés, comezaron a estreitar vínculos cos iroqueses e a tratar de utilizalos da mesma forma que os neerlandeses, como un amortecedor e unha forza de obstaculización da expansión colonial francesa. Pronto empezaron a fornecer ós iroqueses máis armas de fogo que os neerlandeses e alentáronlles a perturbar os intereses franceses. Coa continuación das hostilidades, as milicias de Nova Francia víronse fortalecidas en 1683 pola chegada dunha pequena forza de tropas regulares da mariña francesa, as Compagnies Franches do Marine. Esta acabou constituíndose como a máis antiga unidade de forzas regulares francesas en Nova Francia. Os seus homes chegaron a identificarse coa colonia a través dos anos, mentres que o corpo de oficiais se canadanizó completamente. Así pois, en certo sentido estas tropas poden identificarse como a primeira forza armada permanente no Canadá. As comisións dos funcionarios, tanto na milicia como nas Compagnie Franches ascendeu a moitos entre as posicións socialmente elevadas da colonia. As milicias, xunto con membros das Compagnie Franches, vestidos á maneira dos algonquinos, chegaron a especializarse na guerra rápida e móbil, á que chamaban petite guerre, que se caracterizaba por ser longas e silenciosas expedicións polos bosques e polos seus repentinos e violentos descensos contra os campamentos e asentamentos inimigos, o mesmo tipo de guerra que practicaban os iroqueses contra eles.

En xuño de 1685 partía de Europa o marqués de Denonville, Jacques-René de Brisay, con 550 mariños e 150 colonos homes. Durante a viaxe morren 60 e 300 chegan gravemente enfermos, a maioría morre pouco despois. A pesar disto, o marqués estaba decidido a restablecer o poderío francés no interior. En 1686 envía 105 homes a baía James para destruír tres fortes e deter a expansión inglesa na zona. En xuño de 1687 lanzouse outra invasión, con 3.000 milicianos e regulares. Descenderon o río Richelieu e marcharon a través do territorio iroqués por segunda vez. Non atoparon ó exército iroqués, polo que recorreron a queimar os seus cultivos e casas, destruíndo uns 1,2 millóns de celemines de millo. Moitos iroqueses morrerían de fame ó inverno seguinte. A incursión ía ó mando do marqués, contaba con 1.200 a 1.600 soldados franceses e 400 colonos canadenses e uníronselle como auxiliares 983 huróns, ottawa, chippewa, missisauga, miami, Illinois, innu, amikwa e outros. Durante a campaña, o marqués cometeu o erro de debilitar as súas forzas deixando catrocentos corenta europeos en Irondequoit, a beiras do Ontario. Cando atacaba territorio seneca foi emboscado por seiscentos a oitocentos guerreiros e derrotado. Con todo, a campaña cumpriu os seus obxectivos, cando se retiraron en xullo, os franceses destruíran moitos asentamentos da principal tribo iroquesa: os seneca. Tamén se fundaba un forte onde o lago Ontario atopábase co río Niágara con cen soldados de gornición. Tamén se reconstruíu forte Frontenac. O marqués consideraba que se necesitaban 1.000 soldados para destruír á Confederación Iroquesa. Con todo, en 1688 unha peste de vexigas mataba a 1.000 dos 11.000 soldados e colonos da rexión. En 1689 os iroqueses marcharon a Nova Francia para lanzar unha serie de ataques de represalia. En agosto, 1.500 iroqueses en duascentas cincuenta canoas atacaron a vila francesa da Chine, preto de Montreal. Queimaron cincuenta e seis edificios, incluídos grandes almacéns de bens antes de retirarse ós campos, e vinte e catro residentes foron mortos e noventa capturados. No verán de 1690 centos de guerreiros iroqueses viaxaban á illa A Motte para reunirse cos ingleses para aliarse contra os franceses, pero unha peste azouto á Confederación e provocou centenares de vítimas.

Durante a guerra do rei Guillerme, os franceses instaron os indios a atacar os asentamentos coloniais ingleses da mesma forma que os ingleses o facían cos iroqueses. Un dos máis notables destes ataques en 1690 foi o masacre de Schenectady, na provincia de Nova York, en Salmon Falls (Novo Hamphsire) e en Portland (Maine). Do mesmo xeito que nas incursións iroquesas, os habitantes foron asasinados indiscriminadamente ou feitos prisioneiros. Estas realizáronas tres partidas, cada unha de douscentos soldados e indios adestrados para a petite guerre e só serviron para unir ás divididas colonias inglesas. Ían ó mando dos tenentes coroneis Joseph-François Hertel da Fresnière (quen atacou Salmon Falls o 27 de marzo), Jacques Lle Moyne de Sainte Hélène e Dailleboust de Mantet (que arrasaron Schenectady o 8 de febreiro) e Rene Robinau de Portneuf e Augustin lle Gardeur de Courtemanche (conquistan Fort Loyal entre o 16 e 20 de maio).

Planearon a saída de Albany dunha tropa de 855 milicianos e moitos iroqueses para tomar Montreal, mentres unha flotilla saía de Boston ó mando de Sir William Phips e tomaba Quebec. Finalmente, unha forza de 29 milicianos e 120 iroqueses ó mando do capitán John Schuyler saíu en agosto de 1690 arrasou pequenos pobos ó sur de Montreal, matando cincuenta colonos. En outubro o ataque inglés contra Quebec era vencido por 39 barcos e 2.000 milicianos ó mando de Frontenac. A forza inglesa retirouse deixando trinta mortos no campo de batalla, pero 1.000 morreron por unha epidemia de vexigas que lles afecto. Na primavera de 1691 1.000 iroqueses polo val de St. Lawrence, arrasando todas as granxas entre Montreal e o río Richelieu. Isto non impediu ós aliados seguir atacando até 1692 ós indios aliados de Francia, especialmente ó redor de St. Francis. En 1693 os indios do leste de Wabanaki acordaron a paz, pero os do oeste seguiron en pé de guerra, dando argumentos para unha feroz incursión en 1696. En 1693 uns 625 franceses atacaron o territorio mohawk impunemente. Entre 1692 e 1694 os iroqueses vencen ós delaware ou munsee, mohicanos e shawnee, expulsando a estes últimos do val do Ohio. En xullo de 1695 2.000 soldados, milicianos e indios aliados arrasaron os territorios dos oneida e onondaga. Os iroqueses responderon queimando todo pobo fronteirizo que atoparon. O conde de Frontenac queimou un forte oneida e tomou trinta prisioneiros. Por mor da presión que exercían sobre eles os iroqueses e síux, as tribos fox, sauk, mascouten, miami e kickapoo formaron unha alianza en durante a década de 1690. En 1696 os iroqueses perdían moitas das súas conquistas e case quedaban reducidos ó seu territorio orixinal, formándose unha nova alianza de ojibwe, ottawa, wyandot, potawatomi, missisauga, fox, sauk, miami, winnebago, menomini, kickapoo, illinois e mascouten para enfrontar ás Cinco Nacións e os síux. Neses momentos os xefes iroqueses estaban desesperados, as mortes por combates e epidemias minaran a súa poder de tal modo que se ó comezo do conflito mobilizaban 2.800 guerreiros, para ese entón apenas chegaban a 1.300 para defender o seu territorio natal. Durante esta guerra os delaware foron forzados a servir como auxiliares dos iroqueses, perdendo dous terzos dos seus guerreiros. Débese ter en conta que en 1671 os lenape tiñan 1.000 guerreiros. O Tratado de Rijswijk do 20 de setembro de 1697 puxo fin ás hostilidades anglo-francesas, pero os choques tribais continuaron.

A Gran Paz de Montreal

Copia do tratado orixinal, incluídos pictogramas das nacións asinantes.

A finais de 1698, os iroqueses empezaron a ver que os ingleses se estaban convertendo nunha ameaza maior que os franceses. Os ingleses empezaran a colonizar Pensilvania en 1681, e a continuación do crecemento colonial comezou a inmiscirse na fronteira sur do territorio iroqués. A política francesa cambiou de opinión ante os iroqueses. Despois de cincuenta anos de guerra habían visto que era imposible destruílos, polo que decidiron que a amizade cos iroqueses sería a mellor forma de asegurar o seu monopolio no comercio de peles no norte e axudalos a deter a expansión inglesa. Axiña que como os ingleses ouviron falar do tratado tentaron evitar que se chegase a un acordo, pois perderían o monopolio do comercio de peles cos iroqueses en Albany, ademais da protección do seu flanco norte, e as colonias inglesas estarían abertas a un ataque francés. Con todo, a pesar da inxerencia dos británicos, o tratado chegou ó ansiado acordo.

O tratado de paz, a Gran Paz de Montreal, foi asinado en 1701 por 39 xefes indios, os franceses e os ingleses. No tratado, os iroqueses aceptaban parar ós merodeadores e a permitir ós refuxiados volver do leste á rexión dos Grandes Lagos. Os shawnee recuperaron o control do territorio do Ohio e a parte baixa do río Allegheny. A tribo miami volveu controlar a moderna Indiana e o noroeste de Ohio. Os potawatomi volveron a Míchigan, e os illiniwek a Illinois. Cos neerlandeses eliminados de América do Norte, os ingleses volvéronse tan poderosos como os franceses. Os iroqueses manterían o equilibrio de poder entre as dúas potencias europeas, e utilizarían a súa posición no seu beneficio nas próximas décadas. A súa sociedade comezou a cambiar rapidamente cando as tribos centráronse na construción dunha nación forte, mellorando a súa tecnoloxía agrícola e a educación da súa poboación. A paz sería duradeira e non sería até os anos 1720 cando o seu territorio volveu estar ameazado polos europeos.

Consecuencias

Territorios de cazaría de castores cedidos polos iroqueses segundo o Tratado de Nanfan (1701), asinado entre a Confederación e os británicos.

A través de diversos tratados europeos, o control inglés sobre os iroqueses e os seus territorios, recoñecido durante a guerra, terminara. Debido a isto, os ingleses esaxeraron a extensión dos dominios iroqueses no oeste como un medio de disputar aos franceses o control de Illinois e Ohio. Para isto utilizaron novamente os conflitos tribais entre indios. En 1742 os iroqueses actuaron como intermediarios dos británicos para forzar aos conestoga a aceptar o reasentamiento nunha pequena reserva. Isto levou a moitos dos lenape a abandonar os seus fogares cos conestoga e migraron ao oeste para instalarse cos shawnee e mingo. En 1749 o tres tribos formaron unha «República» en Ohio, quedándose enfrontados á Confederación. A nova alianza tiña 10.000 indios (uns quinto guerreiros) e o Seis Nacións sumaban 14.000 persoas. Os franceses faríanse co apoio da República mentres que os británicos da Confederación durante a guerra franco-india. Durante ese conflito os abusos dos colonos británicos levaron aos indios a unirse masivamente contra eles, dándolle aos franceses en monopolio da «guerra india». Isto permitiulles compensar a inferioridade numérica. Só algúns oneida e mohawk combateron por Londres e apenas, pois se negaban a enfrontar aos seus «irmáns iroqueses». En 1768 varias colonias conseguiron a "reclamación iroquesa" para os territorios do Ohio e Illinois. As colonias crearon a Indiana Land Company para reivindicar todo o Noroeste, e mantiveron a súa reclamación da rexión alegando o dereito sobre as conquistas iroquesas ata que a compañía foi disolta pola Corte Suprema dos Estados Unidos en 1798.

Territorio orixinal dos tuscarora. Foron expulsados das súas terras tras a súa derrota na guerra tuscarora (22 de setembro de 1711-8 de xuño de 1713). En consecuencia, desapareceu toda resistencia indíxena á expansión británica en Carolina do Norte até a guerra cherokee, e os tuscarora incorporáronse á Haudenosaunee.

Por mor de que gran parte do conflito entre as tribos levou a cabo moito máis alá das fronteiras e en lugares que aínda non tiveran contacto cos europeos, a medida e o impacto da guerra son descoñecidos. A maior parte do coñecemento das zonas occidentais pasa polas contas dos exploradores franceses e as tribos que se lles enfrontaron durante os primeiros anos da exploración. Incluso os efectos nas rexións orientais non son completamente coñecidos, pois grandes partes delas aínda estaban sen explorar e as tribos que as habitaban non tiñan contacto directo cos europeos.

O custo demográfico para as tribos nativas destas guerras foi enorme, ao que se suman as migracións forzadas e as vítimas causadas polas epidemias. Por exemplo, os neutrais sufriron a morte de 9.000 dos seus integrantes por consecuencias directas das guerras até 1651, os hurones pola súa banda outros 10.000 e os tionontaté 8.000 mentres que os erie a 18.000 até 1658. Ademais, en 1645 mohicanos e mohawk axudaron aos holandeses na súa campaña contra os wappinger e munsee (lenapes), morrendo 1.600 en total. Os sobreviventes eran usualmente expulsados ou integrados dentro dos propios iroqueses que desexaban compensar as altas baixas que sufrían por estes conflitos. Ao redor de 20.000 indíxenas víronse desprazados polas conquistas. É posible exemplificalo coa seguinte táboa:

Tribos	Poboación1600-1615	Poboación1640-1660
Neutrais (Attiwandaron)	10.000-30.000	12.000-21.000
Wenro (wenrohronon)	1.200-3.000
Hurones (wendat)	20.000-30.000	10.000
Conestoga (susquehannock)	5.000-7.000	2.000-3.000
Tionontaté	8.000-10.000	3.000
Erie (erieehronon)	10.000
Ottawa (odawa)	8.000	1.500-2.000
Ojibwa (chippewa)	35.000
Algonquinos	6.000	2.000
Shawnee	10.000
Mohicanos	8.000
Miami	15.000
Innu (montagnais)	10.000
Abnakis	40.000
Illiniwek (illinois)	12.000-20.000
Lenape (delaware)	20.000	4.000
Menomini	2.000-4.000	500
Winnebago	8.000-20.000	500
Kickapoo	4.000
Mascouten	6.000

Para os mesmos iroqueses as guerras foron custosas, en especial para os homes en idade adulta, se a iso lle sumamos tamén o custo en vidas das pestes, a redución da súa poboación foi inevitable. Con todo, os historiadores divídense en dous grupos basicamente respecto do duro que foron devanditos golpes para os iroqueses. Os que din que os achegues dos miles de inimigos capturados e integrados ás súas tribos logrou compensar dita declinación e mesmo incremento a súa poboación de menos de 20.000 en torno ao 1600 a máis de 25.000 no seu apoxeo, seis décadas máis tarde. Segundo o outro grupo, os iroqueses xamais superaron o seu momento de plenitude demográfica ao comezar o século XVII. Eran aproximadamente uns 16.000 e a introdución de 7000 hurones e outro tanto de erie, conestoga, neutrais, tionontaté e demais (incluso algúns europeos) foi insuficiente para manter a poboación aínda que si causou que a poboación da confederación a longo prazo fose unha das máis mestizadas e heteroxéneas entre os indíxenas de Norteamérica. Tradicionalmente estimouse a poboación das tribos iroquesas cara ó ano 1660 en 2.500 mohawk, 5.000 seneca e 1.500 para cada unha das tribos menores (cayuga, oneida e onondagas). Os mohawk víronse moi diminuídos, xa fóra por pestes, guerras ou os que migraron ás misións xesuítas, de feito, foron a tribo que máis poboación perdeu como se pode observar na seguinte táboa:

Tribo	1620-1634	1634-1660	Decrecimiento
Mohawk	8025	1140	-6685
Oneida	1789	392	-1397
Onondaga	2718	1140	-1578
Cayuga	2700	1100	-1600
Seneca orientais	1730	1831	+101
Seneca occidentais	3100	1307	-1793
Haudenosaunee	20.062	6810	-13.252

En última instancia o achegue dos tuscarora, expulsados das súas terras natais nas Carolinas tras a súa derrota ante os colonos brancos e refuxiados entre os iroqueses dos que se volveron a Sexta Nación en 1722 (grazas á intervención oneida). Os tuscarora distribuíanse en sete clans alcumados lobo, oso, tartaruga, castor, cervo, anguía e agachadiza. Tras a súa adopción foron responsabilidade dos oneida, os seus protectores iniciais, e carecían de representación no Consello (logo tiveron seis xefes). os tuscarora achegaron 1.500 ó 2.000 almas novas á Haudenosaunee, pero o seu achegue foi insuficiente para compensar as perdas causadas polas desercións de 2.000 mohawk que foron a Caughnawaga (misión Salto de San Luís) en 1666 pero en 1693 migraron ao Canadá e o milleiro de mingo (cazadores seneca e cayuga mestizados con neutrais, huróns e erie) que migrou cara a Ohio sen permiso da confederación cara a 1730-1740 e que dende entón se mantiveron independentes e mestizándose con lenape e shawnee. Pasaron a chamarse os seneca do Sandusky a finais do século XVIII, fundíndose con cayuga que venderon as súas terras e wyandot e lenape dispersos polas guerras. Polo Indian Removal Act, os wyandot de Ohio e os seneca de Sandusky foron trasladados á actual Kansas en 1832. Novas migracións producíronse en 1774, cando as milicias virxinianas atacaron ós iroqueses, gañando unha breve guerra e obrigando a moitos seneca e cayuga a refuxiarse cos shawnee, lenape e mingo.

Durante a revolución estadounidense a Confederación tento manterse neutral, pois habían faccións moi fortes a favor de ambos os bandos (mohawk á cabeza dos lealistas e oneida dos revolucionarios) e non se desexaba un conflito interno. En 1777 os principais xefes garantes da paz (todos onondaga, centro do Seis Nacións) morreron nunha epidemia e ambas as faccións empezaron a apoderarse de territorios de Iroquia. Os tuscarora seguiron aos oneida e os seneca e cayuga aos mohawk. Os onondaga dividíronse en neutrais, lealistas e rebeldes. Iníciase unha guerra civil que permite aos estadounideses enviar unha devastadora expedición de castigo ás súas terras en 1779. Os indios retíranse para evitar o combate pero os seus cultivos e pobos son queimados. Despois diso, os iroqueses foxen a miserables campamentos de refuxiados no extremos leste e oeste dos seus territorios, onde os aliados de cada bando dábanlles protección. Para 1783 perderan parte importante da súa poboación por fame, enfermidades, a guerra civil e a desintegración da súa Confederación. Moitos fuxiron a terras no Canadá que os ingleses lles ofreceron en compensación por apoialos na derrota. Outros quedaron e mostráronse indómitos aos revolucionarios por algúns anos máis.

Posesións europeas en 1702, ao comezar a guerra da raíña Ana.

En canto ao número de guerreiros iroqueses pois a inicios da súa grande expansión militar considerábase que podía mobilizar máis de 3.000 todas as tribos á vez, outros falan de 4.000 a 5.000; a guerra constante causou un gran número de mortes e desercións reducindo o seu número a 2.250 en 1689 e 1.230 en 1698. Con todo, antes das guerras e pestes, cara a 1595 os cronistas din que os iroqueses podían congregar 8.000 lanzas. Na práctica, xamais mobilizaron máis de 2.000 guerreiros á vez. Aínda que a diminución foi compensada polo acceso a armas de fogo o enfraquecemento vivido pola confederación será clave no desenvolvemento posterior dos feitos e o fin das súas conquistas. Finalmente, a poboación iroquesa estabilizouse ao redor dos 10.000 individuos, uns quinto guerreiros, manténdose así durante gran parte do século XVIII. Especificamente, en 1763 serían ao redor de 5.250 seneca, 1.250 oneida, 1.000 cayuga, 800 mohawk, 750 onondaga e 700 tuscarora. Cifra importante en comparación con outras grandes etnias (cinco tribos civilizadas) durante dita centuria os cherokees eran ó redor de doce a catorce mil persoas, aínda que algúns padróns falan de vinte milleiros (catro a seis mil lanzas), os chickasaw apenas dous a seis mil, os choctaw quince a vinte mil, os muskogui e seminolas vinte mil (seis mil lanzas), e os síux entre doce e vinte e catro mil (tres ó catro mil guerreiros).

Á vez do enfraquecemento das nacións indíxenas sumouse como outra consecuencia indirecta o desenvolvemento e expansión das colonias europeas en América do Norte aínda que de modo moi distinto segundo a metrópole. Mentres que o modelo de colonización francés foi dun tipo "integrador" buscando evangelizar e cooperar cos indios dispersando aos seus colonos converténdoos en cazadores ou comerciantes o inglés era de ocupar as terras indíxenas (independente do método usado) e fundar nelas as súas colonias, concentrando á súa xente en granxas e cidades. Até os anos 1750 a maioría das tribos do Piedmont, fértil rexión ao leste dos Apalaches, foran expulsadas, conquistadas ou absorbidas pola Confederación, permitindo un baleiro que facilito a colonización británica.

Mapa da Rebelión de Pontiac (1763-1766). Poden apreciarse as novas localizacións das tribos e as novas agrupacións, xurdidas na rexión despois das expulsións polas guerras iroquesas e a súa repoblamiento tras a Gran Paz de Montreal.

Deste xeito rapidamente os colonos ingleses pasaron a superar en número aos seus rivais galos buscando así compensar a súa desvantaxe estratéxica fronte ás colonias españolas e francesas. Ademais mentres os británicos enviaban ás súas minorías relixiosas xunto delincuentes, vagabundos e aventureiros a poboar esas colonias os franceses só permitiron a católicos converterse en colonos impedíndollo a grupos como os hugonotes por medo a rebelións. As cifras sinalan que deste xeito por cada colono francés chegado a América os británicos enviaban a catro e por cada soldado galo chegaban dez ingleses. Esta disparidade seria unha das claves na imposición final do dominio británico durante a guerra franco-india (1754-1763).

En 1940 a poboación do Seis Nacións no Canadá e EEUU bordeaba o setenta mil indios. Os mohawks eran uns 35.000, os oneidas 16.000, os senecas 9.100, os cayugas 3.500, os onondagas 2.000 e os tuscaroras 1.400 aproximadamente. En 1991 o lingüista M. Dálle Kinkade (1933-2004) estimaba que habían só 10.000 mohawk (3.000 falantes da súa lingua), 7.000 oneida (250 falantes), 1.500 onondaga (150-200 falantes), 3.000 cayuga (370 falantes), 8.000 seneca (25 falantes) e 1.000 tuscarora (30 falantes). Non entrega datos sobre os seneca e cayuga que foron levados de Sandusky a Oklahoma, pero menciona que a última falante morreu a inicios desa década. Actualmente, a poboación iroquesa nos Estados Unidos, segundo o censo de 2010, sumaba 42.461 sen mestura e 38.541 con mestura con calquera outra raza. En total 81.002 descendentes. No censo anterior, do 2000, serían 80.822 en total e 45.217 sen mestizaxe. No Canadá habería outros 45.000 aproximadamente, segundo cifras de 1995. Ao redor de 125.000 almas.

Véxase tamén

Bibliografía

• Anderson, Karen L. (1991). Anderson, Karen L. Chain Her by One Foot: The Subjugation of Women in Seventeenth-century New France]. Routledge. ISBN 9780415047586. 
• Barr, Daniel P. (2006). Barr, Daniel P. Unconquered: The Iroquois League at War in Colonial America]. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-2759-8466-4. 
• Benn, Carl (1998). Benn, Carl. The Iroquois in the War of 1812]. University of Toronto Press,. ISBN 9780802081452. 
• Bowne, Eric E. (2005). Bowne, Eric E. The Westo Indians: Slave Traders of the Early Colonial South]. University of Alabama Press. ISBN 0-8173-5178-7. 
• Calloway, Colin G. (1994). Calloway, Colin G. The Western Abenakis of Vermont, 1600-1800: War, Migration, and the Survival of an Indian People. University of Oklahoma Press. ISBN 9780806125688. 
• Fenton, William N. (1998). Fenton, William N. (1998). The Great Law and the Longhouse: A Political History of the Iroquois Confederacy. University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3003-2. 
• Frentzos, Christos G. & Antonio S. Thompson (2014). Frentzos, Christos G. & Antonio S. Thompson. The Routledge Handbook of American Military and Diplomatic History: The Colonial Period to 1877. Routledge. ISBN 9781317813354. 
• Funk, Arville L. (1964). Funk, Arville L. A Sketchbook of Indiana History. Christian Book Press. 
• Gallay, Alan (2015). Gallay, Alan. Colonial Wars of North America, 1512-1763: An Encyclopedia. Routledge. ISBN 9781317487197. 
• Grumet, Robert Steven (1996). Grumet, Robert Steven (1996). Northeastern Indian Lives, 1632-1816. University of Massachusetts Press. ISBN 9781558490017. 
• Hagen, Terrence (2013). Hagen, Terrence. Grandpa’s US Colonial History to 1800. Abbott Press. ISBN 9781458207715. 
• Henriksen, Georg (2009). Henriksen, Georg. I Dreamed the Animals: Kaneuketat: The Life of an Innu Hunter. Berghahn Books. ISBN 9781845454890. 
• Hine, Robert V. e Faragher, John Mack (2000). Hine, Robert V. y Faragher, John Mack. The American West: A New Interpretive History]. Yale University Press. ISBN 0-3000-7835-8. 
• Hodge, Frederick Webb (1907). Hodge, Frederick Webb. Handbook of American Indians North of Mexico. A-M. Goverment Printing Office. 
• Hodge, Frederick Webb (1910). Hodge, Frederick Webb. Handbook of American Indians North of Mexico. N-Z. Goverment Printing Office. 
• Hodge, Frederick Webb (2003). Hodge, Frederick Webb. Handbook of American Indians North of Mexico. N-S. Digital Scanning Inc. ISBN 978-1582187501. 
• Kerber, Jordan E. (2007). Kerber, Jordan E. Archaeology of the Iroquois: Selected Readings and Research Sources]. Syracuse University Press. ISBN 0-8156-3139-1. 
• Lupold, Harry Forrest e Haddad, Gladys (1988). Lupold, Harry Forrest y Haddad, Gladys. Ohio's Western Reserve. Kent State University Press. ISBN 0-8733-8372-9. 
• Jennings, Francis (1984). Jennings, Francis. The Ambiguous Iroquois Empire]. W. W. Norton & Company. ISBN 0-8733-8372-9. 
• Jennings, Francis (2000). Jennings, Francis. The Ambiguous Iroquois Empire. W. W. Norton & Company (original de 1990). ISBN 0-393-01719-2. 
• Johansen, Bruce E. (2006). Johansen, Bruce E. The Native Peoples of North America]. Rutgers University Press. ISBN 0-8135-3899-8. 
• Johnson, Michael (2003). Johnson, Michael. Tribes of the Iroquois]. Osprey Publishing. ISBN 978-1-841-76490-0. Arquivado dende o orixinal o 12 de marzo de 2016. Consultado o 19 de novembro de 2016. 
• Jones, Eric E. (2008). Jones, Eric E. Iroquois Population History and Settlement Ecology, AD 1500--1700]. ProQuest. ISBN 1-109-01817-7. Arquivado dende o orixinal o 20 de novembro de 2016. Consultado o 19 de novembro de 2016. 
• Onofrio, Jay (1995). Onofrio, Jay. Dictionary of Indian Tribes of the Americas]. American Indian Publishers. ISBN 9780937862285. 
• Purvis, Thomas L. (1999). Purvis, Thomas L. Colonial America To 1763]. Infobase Publishing. ISBN 1-43810-799-4. 
• Ricky, Donald B. (1998). Ricky, Donald B. Encyclopedia of Minnesota Indians: Tribes, Nations and People of the Woodlands Areas]. North American Book Dist LLC. ISBN 0-4030-9305-8.  Ricky, Donald B. Encyclopedia of Minnesota Indians: Tribes, Nations and People of the Woodlands Areas]. North American Book Dist LLC. ISBN 0-4030-9305-8.  
• Ricky, Donald B. (1999). Ricky, Donald B. Indians of North Carolina: Past and Present]. Somerset Publishers. ISBN 9780403099382. 
• Ricky, Donald B. (2009). Ricky, Donald B. Native Peoples A to Z: A Reference Guide to Native Peoples of the Western Hemisphere. Tomo VIII. Native American Book Publishers. ISBN 9781878592736. 
• Riley, John L. (2013). Riley, John L. The Once and Future Great Lakes Country: An Ecological History]. McGill-Queen's Press (MQUP). ISBN 978-0-77358-982-7. 
• Ring, Trudy; Noelle Watson & Paul Schellinger (2013). Ring, Trudy; Noelle Watson & Paul Schellinger. The Americas: International Dictionary of Historic Places. Routledge. ISBN 9781134259304. 
• Schmalz, Peter S. (1991). Schmalz, Peter S. The Ojibwa of Southern Ontario. University of Toronto Press. ISBN 0-8020-2736-9. 
• Salvucci, Claudio R. e Anthony P. Schiavo, Jr. (2003). Salvucci, Claudio R. y Anthony P. Schiavo, Jr. Iroquois Wars I: Excerpts from the Jesuit Relations and Primary Sources 1535-1650. Evolution Publishing. ISBN 1-889758-37-X. 
• Salvucci, Claudio R. e Anthony P. Schiavo, Jr. (2003). Salvucci, Claudio R. y Anthony P. Schiavo, Jr. Iroquois Wars II: Excerpts from the Jesuit Relations and Other Primary Sources. Evolution Publishing. ISBN 1-8897-5834-5. 
• Schmalz, Peter S. (1991). Schmalz, Peter S. The Ojibwa of Southern Ontario. University of Toronto Press. ISBN 0-8020-2736-9. 
• Sturtevant, William C. (1978). Sturtevant, William C. Handbook of North American Indians. Tomo XI. Government Printing Office. ISBN 0-8747-4188-2.  Sturtevant, William C. Handbook of North American Indians. Tomo XI. Government Printing Office. ISBN 0-8747-4188-2.  
• Timothy Shannon (2008). Timothy Shannon (2008). Iroquois Diplomacy on the Early American Frontier. Viking Adult. ISBN 0-6700-1897-X. 
• Thompson, Maurice (1898). Thompson, Maurice. Stories of Indiana. American Book Company. ISBN 1-4371-1068-1. 
• Trigger, Bruce G. (1986). Trigger, Bruce G. Natives and newcomers: Canada's "heroic age" reconsidered]. Manchester University Press. ISBN 978-0-71902-394-1. 
• Trigger, Bruce G. (1987). Trigger, Bruce G. The Children of Aataentsic: A History of the Huron People to 1660. McGill-Queen's University Press. ISBN 0-7735-0626-8. 
• Wallace, Paula W. (2007). Wallace, Paula W. Indians in Pennsylvania. DIANE Publishing Inc. ISBN 1-4223-1493-6. 
• Warrick, Gary (2008). Warrick, Gary. A Population History of the Huron-Petun, A.D. 500-1650]. Cambridge University Press. ISBN 978-0-52144-030-1. 

Ligazóns externas

• Liña de tempo das Guerra iroquesas (1533-1650)