Irún

Irún

Localización
43°20′16″N 1°47′20″O
Estado	España
Comunidade autónoma	País Vasco
Provincia	Guipúscoa
Comarcas	Bidasoaldea
Capital	Irun (en)
Poboación
Poboación	62.920 (2023) (1.470,09 hab./km²)
Lingua oficial	lingua castelá (lingua predominante)
Xeografía
Parte de	Mancomunidad de Servicios de Txingudi (en)
Superficie	42,8 km²
Altitude	20 m
Comparte fronteira con	Hondarribia Bera Biriatou Urrugne Lesaka Lezo Oiartzun Hendaia
Creación	28 de febreiro de 1776
Organización política
• Alcaldesa	Cristina Laborda Albolea (2023–)
Identificador descritivo
Código postal	20300–20305
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	20045
Sitio web	irun.org

Irún (oficialmente e en éuscaro: Irun) é un concello e cidade do norte de España, en Guipúscoa, fronteirizo con Francia, país do que se atopa separado polo río Bidasoa. Forma xunto co veciño concello de Hondarribia a comarca de Bidasoa Beherea.

Trátase da segunda cidade máis importante de Guipúscoa tras a súa capital, Donostia, cunha poboación de 62.920 habitantes (INE 2023), aínda que a aglomeración urbana de Irún (a chamada comarca de Bidasoa-Txingudi, que suma as cidades de Hendaia e Hondarribia) supera os 95.000 habitantes.

É a maior desas tres cidades cunha vasta extensión e grandes bloques de vivendas como os barrios de El Pinar, Artia, Dumboa e San Miguel (rúa Hondarribia). Polo seu aspecto dá impresión de ser unha cidade maior do que é. Aínda así, a zona vella non é un, é dicir, os restos están repartidos por todo Irún a causa do incendio provocado en 1936 que destruíu a maior parte da cidade e tivo que reconstruírse.

A economía da cidade vira ao redor da súa importancia como paso fronteirizo entre Francia e España; proba diso é o distrito de Behobia, coa súa impoñente torre de oficinas en construción chamada "torre ZAISA". É o principal paso fronteirizo entre estes dous países xunto coa localidade catalá de La Jonquera. É un importante nó ferroviario, loxístico e de transportes. Conta tamén cun importante comercio e certa industria.

Etimoloxía do nome

En 1992 atopáronse importantes restos arqueolóxicos romanos en Irún que parecen confirmar que Irún sería a cidade de Oiasso ou Easo, que os xeógrafos romanos colocaban na costa do territorio vascón e cuxa localización exacta causara certa controversia nos últimos séculos (o xentilicio easonense utilizado para referirse aos habitantes de Donostia baseábase precisamente na suposición de que esta cidade fora a Easo romana). Irún sería o asentamento urbano e portuario relacionado coas próximas minas de Penas de Aya, que xa se explotaban en época romana e cuxa explotación chegou case ata o presente.

Esta introdución vén a colación do feito de que a orixe etimológico do nome de Irún está relacionado co do nome vasco da cidade de Pamplona (Iruña) e o do municipio arabés homónimo de Iruña de Oca. Curiosamente as tres localidades mencionadas, Irún en Guipúscoa, Pamplona en Navarra e Iruña de Oca en Áraba foron posiblemente os tres asentamentos urbanos romanos máis importantes na zona norte do País Vasco e Navarra. Cada cidade posuía un nome latino diferente; Easo, Pompaelo e Veleia, pero no idioma local posuían unha denominación similar. Esta denominación proviría probablemente da palabra vasca (h)iri (cidade) e un segundo elemento que non está claro totalmente, pero que podería ser on (boa): a boa cidade. Mentres que Pamplona conservaría a conciencia da súa antigüidade e a dobre tradición no seu nome; Irún quedaría reducida a unha pequena aldea sen conciencia das súas orixes romanas e Veleia-Iruña converteríase nun despoboado.

Durante a Idade Media e nos séculos posteriores Irún recibiría o nome de Irún-Uranzu. Pero co paso dos anos perdería ese segundo termo do seu nome.

Non hai case diferenzas entre o nome castelán e o vasco da cidade, xa que se pronuncian e acentúan de idéntico xeito. A diferenza estriba na súa transcrición. En vasco, ao non existir acentos segundo as modernas regras de ortografía, o nome se transcribe como Irun, mentres que en castelán faise como Irún. Aínda que a forma Irún foi a que tradicionalmente primou, actualmente a única denominación oficial do municipio é a vascuence de Irun.

O xentilicio dos seus habitantes é o de irunés ou irunesa. Utilízase o de irundarra en lingua éuscara.

Xeografía

Barrios

O concello ten oficialmente sete barrios de carácter histórico: Anaka, Behobia, Bidasoa, Lapice-Lapitze, Meaka, Olaberria e Ventas de Irún. Tamén hai outros barrios non históricos como Azken Portu (Porto-Final), Belaskoenea, San Miguel, Arbes, Artía, Centro, Parte Vella, Mendíbil, Dumboa, Anzaran Santiago... entre outros.

Na actualidade os vínculos existentes entre estes barrios e barriadas plásmanse ao longo dos ensaios e do día de San Marcial onde cidadáns iruneses agrúpanse ao redor de compañías de soldados. Cada unha destas compañías adoita estar asociada a unha zona da cidade. Un caso concreto é o do barrio de San Miguel, onde desfilan maioritariamente cidadáns do propio San Miguel, O Piñeiral e Anzarán.

Skyline irunés

Irún dá unha imaxe dunha cidade máis grande do que é. E curiosamente, dispón dun Skyline. Fórmano os barrios do Leste como son Artia (e os seus bloques de vivendas) e a torre Zaisa, en Behobia, actualmente en construción. A torre Zaisa xa tivo problemas para aprobarse, xa que a altura do edificio ao principio era de 28 metros (considerada xa demasiado alta), pero se modificou a 38 metros por mor da gran demanda de espazos para oficinas na cidade. A torre é vertical, futurista e o último remate do complexo de transportes ZAISA. Deseñouse por Juan da Fouce (autor do palacio de xustiza de Irún).

A planta baixa é de 700 metros cadrados, hai sete alturas completas de 360 metros cada unha e unha oitava planta na que só a metade será de oficinas, xa que haberá nela un xardín en altura. A novena planta albergará, baixo a cuberta do edificio, os sistemas de ventilación e outros equipamentos necesarios para o funcionamento do mesmo. Á cidade do transporte de Irún (ZAISA) facíalle falta un elemento que a identificase, unha dotación que ademais de darlle máis espazo, sexa o símbolo dunha contorna de gran puxanza e actividade económica (algo así como unha icona capitalista que desde a súa inauguración dará outra imaxe de Irún).

Aglomeración urbana de Irún e localidades limítrofes

O río Bidasoa ó seu paso por Irún.

O río Bidasoa marca o límite oriental do municipio, que fai de fronteira con Francia. As comunas francesas de Hendaia e Biriatou son veciñas de Irún.

Irún limita con Hondarribia ao norte, con Oiartzun ao oeste e ao sur coas localidades navarras de Lesaka e Bera.

Hondarribia, Irún e Hendaia forman un consorcio transfronteirizo que recibe o nome de "Bidasoa-Txingudi".

Historia

Descoñécese exactamente quen foron os seus primeiros habitantes, aínda que existen restos dunha antiga presenza romana. Nos últimos anos realizáronse numerosas escavacións que desenterraron evidencias de presenza romana na plazoleta da Igrexa do Juncal, na Ermida de Santa Elena e nas minas de Arditurri en Penas de Aya. Nestes sitios arqueolóxicos atopáronse restos de cerámica, tezas e vidros e moedas, entre outros obxectos. Estas evidencias levaron a supor que Irún foi a cidade vascoa de Easo ou Oiasso que os xeógrafos grecolatinos situaban na costa do territorio vascón, o cal seria o importante porto romano do Atlántico, xunto co de Bordeos e Londres.

Historicamente Irún tivo unha forte vinculación con Navarra. Na antigüidade formaba parte do territorio da tribo vascoa (que se asentaba en territorio de Navarra), fronte ao resto de Guipúscoa que era territorio da tribo dos várdulos. O dialecto do éuscaro que se fala na comarca, está máis relacionado cos dialectos navarros que cos guipuscoanos. Pódese dicir que Irún é a saída natural de Navarra ao mar. Aínda que Irún está vinculada a Guipúscoa desde o século XIII houbo varios intentos de reincorporar Irún a Navarra; á que chegou a retornar durante uns poucos anos ao principio do século XIX.

En 1200 o territorio, que ata entón formara parte do Reino de Navarra, incorporouse a Castela. A primeira referencia escrita relativa a Irún aparece en 1203, trátase da Carta Poboa outorgada a Hondarribia por Afonso VIII de Castela, dada en Palencia o 18 de abril de 1203. Por esta Carta Poboa, Irún queda incluída na xurisdición civil e criminal da vila de Hondarribia. A Universidade de Irún-Uranzu, mantivo con todo, xurisdición propia no político, económico e militar respecto da veciña vila. Esta situación causou seculares preitos e confrontacións entre as veciñas localidades.

A independencia total de Irún foi alcanzada só séculos máis tarde pola Real Cédula de 27 de febreiro de 1766, outorgada polo rei Carlos III.

A situación estratéxica de Irún na fronteira entre tres reinos (Castela, Navarra e Francia) fixo que a localidade sufrise ao longo da historia numerosos ataques dos reinos veciños.

Tras a descomposición tráxica da monarquía navarra, as intrigas dinásticas que se sucederon e a consecuente loita civil no Reino de Navarra, establecida principalmente entre o partido dos beamonteses (capitaneados na súa orixe por Juan de Beaumont), partidarios de Castela, á que finalmente implicaron, e o dos agramonteses (por Pedro de Agramunt), que fixeron o propio con Francia, resultando finalmente a vitoria dos primeiros, a pesar de perder inicialmente a guerra civil, debido á conquista para a Coroa de Castela por Fernando de Aragón (o "rei católico", que reclamaba dereitos dinásticos ao trono navarro, tan historicamente imbricado coa coroa de Aragón), iso si, "gardando os foros e costumes do devandito reino", practicamente ata hoxe.

En 1512 o rei Fernando o Católico empeza o castelo de Gaztelu Zahar, que foi destruído en 1539 por Carlos I para que, en caso de reconquista polos navarros, que xa contaran co apoio francés para recuperar o reino en anteriores ocasións, non se puidesen facer fortes alí.

Un feito significativo que ocorreu na historia de Irún foi a primeira batalla de San Marcial, o 30 de xuño de 1522, no que o batallón do pobo de Irún, o mesmo que formaba e evolucionaba nas obrigatorias "mostras de armas" forais ou Alardes de Armas, mais 24 xinetas de Irún, capitaneado polos capitáns bidasotarras, Juan Pérez de Azcue e Miguel de Ambulodi e apoiados ademais por 200 xinetes da cabalería do Capitán xeneral Beltrán de la Cueva, que acantonaba en Donostia, a quen os capitáns iruneses houberon de convencer para que interviñese nunha empresa que el vía moi comprometida, venceu ás tropas do rei de Navarra, que tiña apoio do rei de Francia, compostas por un continxente de 3.500 mercenarios alemáns (lansquenetes) e un batallón de 1.000 labortanos, que trataban de reconquistar o reino de Navarra. Á súa vez os casteláns contaban con 1.000 mercenarios alemáns (os mercenarios eran habituais e aqueles tempos).

En 1659 asinouse na Illa dos Faisáns a paz dos Pireneos entre Francia e España. Esta illa foi escenario de numerosas conferencias políticas, vodas de estado e intercambios de prisioneiros entre España e Francia.

O 31 de agosto de 1813 na segunda batalla de San Marcial ponse fin á guerra da independencia. Coa súa vitoria en devandita batalla as tropas españolas xunto coas anglo-portuguesas do Duque de Wellington venceron ás tropas napoleónicas nunha cruenta batalla.

Durante o século XIX a cidade viuse arrasada polas guerras carlistas. Na primeira, a cidade quedou en poder dos carlistas dende o comezo do conflito, mais o 16 de maio de 1837 foi ocupada polos cristinos mandados polo xeneral Lacy Evans. Durante a terceira guerra carlista, aínda que os carlistas conseguiran apoderarse de toda Guipúscoa en 1874, Irún xunto con San Sebastián e Hondarribia permaneceron en poder dos liberais. O 4 de novembro, o xeneral Ceballos comezou o sitio e bombardeou a cidade, contando con once batallóns e vinte e tres pezas de artillaría. Non foi ata o día 10 que chegaron a Irún, por mar, procedentes de San Sebastián, os xenerais liberais que conseguiron levantar o asedio. O día 11 de novembro, contras as dúas da tarde, entrou en Irún o xeneral Manuel de la Serna, quen foi recompensado por Afonso XII co título de nova creación de Marqués de Irún.

Finalmente, o último feito bélico na historia de Irún deuse durante a guerra civil en 1936, exactamente o 2 de setembro dese ano. Neste conflito quedou destruída gran parte da cidade, incendiada polo Exército Republicano en retirada, e foi tomada a cima do monte de San Marcial. A toma de Irún polas tropas do bando franquista supuxeron un duro golpe á Segunda República, xa que illou ao territorio leal á República situado no norte, cortando as súas comunicacións con Francia.

En 1943, a Deputación provincial votou maioritariamente ao seu alcalde José Ramón Aguirre Picavea para procurador en Cortes na I Lexislatura das Cortes Españolas (1943-1946), representando aos concellos da provincia.

Economía

A economía de Irún está fortemente vinculada ao sector servizos e especialmente ás actividades relacionadas cos transportes, o comercio e a fronteira. En 1841 trasladáronse as aduanas españolas ao río Bidasoa en Irún, xa que ata entón estas habían estado no interior e as provincias vasco-navarras formaran unha especie de zona franca. Desde mediados do século XIX a cidade de Irún crece ao ritmo que lle marca o aumento dos intercambios comerciais entre España e Francia a través da súa fronteira e a actividade aduaneira e o comercio transfronteirizo. A chegada do ferrocarril en 1864 converteu a Irún en estación terminal do sistema ferroviario español e nun importante nó de comunicacións con Europa xa que aquí fanse os necesarios transbordos para pasar dos trens de ancho de vía peninsular a ancho de vía europeo. As infraestruturas ferroviarias son moi importantes en Irún. Aduaneiros, ferroviarios e policías fronteirizos compuxeron tradicionalmente unha parte importante da poboación activa irunesa.

A entrada en vigor do Tratado de Schengen a principios da década de 1990 coa apertura dun espazo europeo para o libre tránsito de persoas e mercancías dentro da Unión Europea supuxo un duro golpe para a economía irunesa. A apertura de fronteiras reduciu enormemente os trámites aduaneiros, tivéronse que pechar numerosas oficinas de aduanas e a economía local sufriu unha importante recesión durante boa parte da década dos 90.

Con todo, a apertura de fronteiras supuxo a medio prazo un impulso favorable á economía local, xa que se potenciaron o sector do transporte de mercancías por estradas e por outro o comercio transfronteirizo. O carácter de Irún como nodo nas comunicacións por estrada entre España e Francia, a medio camiño entre París e Madrid viuse reforzado tras a apertura das fronteiras. Numerosas empresas de transporte por estrada e loxística estableceron almacéns e centros de distribución en Irún. Son ademais numerosas as empresas de transporte de capital local. Por outra banda, unha porcentaxe moi significativa do comercio irunés está dirixido á venda de tabaco, alcol e combustible a clientes procedentes de Francia, xa que estes produtos están menos gravados por impostos en España que en Francia.

Industria

Durante certos períodos da historia existiron restricións ao establecemento de industrias en Irún, debido á súa condición de espazo fronteirizo. Debido a iso non posúe unha tradición industrial tan forte como outras localidades guipuscoanas, pero existiron certas empresas locais senlleiras xa desaparecidas como Chocolates Elgorriaga ou Perfumería Gal.

Actualmente^[cando?] existen uns 115 establecementos industriais con máis de 9 empregados no municipio. Esta cifra dobrouse practicamente en pouco máis dunha década.

Segundo o Catálogo Industrial Vasco (CIVEX) estas son as empresas irunesas que superan os 50 traballadores:^[cando?]

• Alcad: sintonizadores de radio e televisión
• Bidasoa Activa: axencia de desenvolvemento comarcal
• Brioche Pasquier Recondo: biscottes, pan integral e produtos de bollería
• Construcións Dumboa: empresa construtora de obra civil.
• Construcións e Auxiliar de Ferrocarrís (CAF): a planta de Irún de CAF dedícase á reparación e modernización de trens. Ademais ocúpase da fabricación de compoñentes en poliéster.
• Cycobask (Grupo Eurocir): circuítos integrados
• A Bacaladera: produtos do bacallau
• Luso Española de Porcelanas (Porcelanas Bidasoa): porcelana.
• Luxpack: estoxos e cofres.
• Mecanoplástica: moldes para inxección de plástico
• Palmera industrial, fábrica de ferramentas.
• Plásticos Alai: transformación, fabricación e elaboración de plásticos
• Plásticos de Lezo: fabricación de pezas de plástico para a industria do pequeno electrodoméstico
• Servizos de Txingudi: sociedade municipal encargada do saneamento de auga, recollida de residuos e limpeza viaria na comarca
• SNA Europe Industries Iberia: ferramentas de man das marcas Palmeira, Irimo e Acesa entre outras.
• Talleres de Escoriaza (TESA): fechaduras
• Talleres Protexidos Gureak: montaxes.
• Tecsa Empresa Construtora: construtora especializada en obra ferroviaria. Ten delegación en Irún. Pertence ao Grupo ACS.
• Tiradores Egoki: tiradores para mobles
• Unialco, Grupo Uvesco, empresa de subministración de alimentos .

Política

Nas eleccións municipais de 2015, gañou as eleccións o PSE-EE con 10 concelleiros que non lle chegaron para conseguir a maioría absoluta (10 concelleiros de 25).

Resultados das eleccións municipais de 2015

Partido político	Concelleiros	Votos	%
PSE-EE/PSOE	10	9.405	33.43 %
EAJ-PNV	5	5.133	18.24 %
SPI	5	5.106	18.15 %
EHBILDU	3	3.486	12.39 %
PP	2	2.196	7.8 %
Irabazi-Ganar Irún (Ezker Anitza-IU, Equo, Alternativa Republicana e independentes)	0	1.178	4.19 %
C's	0	1.022	3.63 %
UPyD	0	248	0.88 %

Lista de alcaldes desde 1979

Esta é unha lista dos alcaldes habidos en Irún dende as primeiras eleccións democráticas en 1979.

Eleccións municipais	Alcalde	Partido Político
2007	José Antonio Santano Clavero	PSE-EE/PSOE
2003	José Antonio Santano Clavero	PSE-EE/PSOE
2002	José Antonio Santano Clavero	PSE-EE/PSOE (**)
1999	Francisco (Alberto) Buen Lacambra	PSE-EE/PSOE
1995	Francisco (Alberto) Buen Lacambra	PSE-EE/PSOE
1991	Francisco (Alberto) Buen Lacambra	PSE-EE/PSOE
1987	Francisco (Alberto) Buen Lacambra	PSE-EE/PSOE
1983	Francisco (Alberto) Buen Lacambra	PSE-EE/PSOE (*)
1983	Ricardo Etxepare Zugasti	EAJ-PNV(*)
1979	Xabier Txapartegi Larrañaga	EAJ-PNV

(*) A elección de Ricardo Etxepare como alcalde en 1983 non estivo exenta de polémica. Fronte ao candidato máis votado (Alberto Bo), saíu elixido Etxepare cos votos do seu partido e unha alianza contra natura que abarcaba desde a esquerda abertzale ata AP. Causouse un importante balbordo por mor deste asunto. O PSE-PSOE logrou que a sesión de investidura se repetise 2 meses despois (11 de xullo de 1983) por un defecto de forma na primeira votación. Nesta segunda ocasión, os concelleiros de AP, seguindo consignas do seu partido, abstivéronse e Alberto Buen saíu elixido alcalde.

(**) A metade da lexislatura 1999-2003, o alcalde Alberto Buen dimite do seu cargo e o seu compañeiro de partido e tenente de alcalde, José Antonio Santano é elixido alcalde. Santano xa fora anunciado con anterioridade como candidato do PSE-EE/PSOE á alcaldía nas eleccións de 2003.

Demografía

Evolución demográfica de Irún
1800	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2000	2007
1.180	9.912	12.120	14.161	17.670	14.368	19.956	29.814	45.060	53.445	53.276	56.486	60.416

Monumentos

Monumentos relixiosos

• Igrexa da nosa Señora do Juncal: igrexa parroquial irunesa construída entre 1508 e 1606 sobre un templo anterior. Combina elementos góticos e renacentistas. É monumento histórico-artístico nacional. O retablo foi restaurado durante o 2006.
• Ermida de San Marcial: Ermida construída para conmemorar a Batalla de San Marcial en 1522. Foi reconstruída en 1804. Sitúase no Monte San Marcial nos arredores da cidade.
• Ermida de Santa Elena: a ermida data do século XIV, aínda que no seu interior atopáronse restos arqueolóxicos dun templo romano do século I e dunha necrópole indíxena máis antiga. Na actualidade acolle un museo arqueolóxico no seu interior. Está situada ao sur do casco antigo da cidade.

Monumentos civís

• Casa consistorial: o concello da cidade inaugurouse en 1763. De estilo barroco.
• Columna de San Juan Harri: Situada na praza de San Juan, cerca do concello. É unha columna conmemorativa erixida en 1564 cunha figura de San Juan na parte superior de mediados do século XIX; aínda que existe certa controversia sobre a razón da súa construción. Para algúns simboliza a independencia de Irún respecto de Hondarribia. O 7 de marzo de 2007, un día antes do traslado da columna debido ás obras no colexio San Marcial xunto á Praza San Juan, a estada instalada para resgardar a peza non resistiu os fortes refachos de vento. Por iso, o o soporte caeu tirando a columna. Como consecuencia o fuste da columna partiuse en tres e a figura da parte superior sufriu graves danos. A columna restaurada cunha nova figura de San Juan na mesma pedra que a columna, foi recolocada na súa localización provisional o 28 de maio de 2007.
• Hospital Sancho de Urdanibia: un albergue-hospital erixido en 1644.
• Palacio de Urdanibia: Construído en 1612.
• Palacio Arbelaiz: Serviu de albergue a numerosos monarcas españois e franceses. Foi reconstruído logo de ser destruído na guerra civil.
• Fonte de Santa Elena: Edificio barroco de 1677, construído para albergar unha pileta, xunto á ermida homónima.
• Illa dos Faisáns: condominio hispano-francés sobre o río Bidasoa, de grande importancia histórica.

Monumentos naturais

Parque Ecolóxico de Plaiaundi

• Parque Ecolóxico de Plaiaundi: formado nas marismas da Baía de Txingudi, na desembocadura do río Bidasoa ao mar, moi preto da cidade. Fórmano 24 hectáreas de terreo. Ten grande importancia como zona húmida na que descansan ata 175 especies diferentes de aves migratorias.
• Parque Natural de Penas de Aya.

Museos

• O 20 de xullo de 2006 foi inaugurado o Museo Romano Oiasso, logo dun forte investimento do estado neste museo onde se fai un paseo pola historia prerromana e romana da cidade. De grande eco en todo o País Vasco, é importante que o visitante visíteo para facerse unha idea do que foi Oiasso, un dos portos romanos máis importantes do Atlántico.
• Museo ecolóxico de Plaiaundi: é o segundo espazo máis importante do País Vasco, sendo o primeiro Urdaibai (en Biscaia). Un bonito paseo que se recomenda facer a media tarde (cara ás 16-17h) para observar todo o mellor da fauna que está de paso chegando a se xuntar máis de duascentas especies.
• Ermida de Santa Elena: Necrópole romana, de grande importancia , xunto co porto romano. Ata hai pouco non se podía visitar, pero agora fanse visitas guiadas desde o Museo Oiasso á ermida.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Concello de Irún
• Feira Internacional da Costa Vasca
• Museo Romano Oiasso
• San Marciales. Alarde de Irún