Saltar ao contido

Zhang Zuolin

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Modelo:BiografíaZhang Zuolin

Editar o valor en Wikidata
Nome orixinal(zh) 张作霖 Editar o valor en Wikidata
Biografía
Nacemento19 de marzo de 1875 Editar o valor en Wikidata
Haicheng, República Popular da China (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
Morte4 de xuño de 1928 Editar o valor en Wikidata (53 anos)
Shenyang, República Popular da China Editar o valor en Wikidata
Causa da morteAccidente de tren
Presidente da República da China
18 de xuño de 1927 – 4 de xuño de 1928
← Duan Qirui (pt) Traducir – Tan Yankai (en) Traducir → Editar o valor en Wikidata
Datos persoais
Grupo étnicoPobo han Editar o valor en Wikidata
RelixiónBudismo Editar o valor en Wikidata
Actividade
Ocupaciónpolítico e xefe militar
Partido políticoKuomintang Editar o valor en Wikidata
Membro de
Carreira militar
Rama militarCabalaría Editar o valor en Wikidata
Rango militarXeneralísimo Editar o valor en Wikidata
ConflitoPrimeira Guerra sino-xaponesa
Zhili–Anhui War (en) Traducir
First Zhili–Fengtian War (en) Traducir
Segunda Guerra Zhili-Fengtian (pt) Traducir Editar o valor en Wikidata
Familia
CónxuxeShouyi Editar o valor en Wikidata
FillosZhang Xueliang, Zhang Xueming, Zhang Xuesi, Zhang Xuesen Editar o valor en Wikidata
Descrito pola fonteNordisk familjebok
Dicionario Enciclopédico Granat Editar o valor en Wikidata
WikiTree: 張-29

Zhang Zuolin (en chinés: 張作霖 Chang Tso-lin), nado en Haicheng,[1] Fengtian o 19 de marzo de 1875 e finado en Mukden, Fengtian o 4 de xuño de 1928), coñecido como o «Vello Mariscal»,[1] foi un caudillo militar chinés da era dos señores da guerra, a comezos da república. Considerábaselle o principal caudillo militar ao servizo dos intereses xaponeses, que o abasteceron, trala derrota da camarilla de Anhui en 1920.[2]. Controlou principalmente as provincias do nordés da China que conformaban a rexión de Manchuria.[3][nota 1]

Naceu nunha familia de campesiños pobres de Manchuria.[5] Con vinte anos, alistouse como soldado de cabalería para combater na Primeira guerra chino-xaponesa (1894-1895).[6] Ao finalizar a contenda, regresou á súa localidade natal e converteuse en bandoleiro.[6] Da época de bandidaxe xurdiu a súa proximidade con algunhas figuras que máis tarde ocuparon importantes postos na súa camarilla militar.[7] A debilidade do imperio trala rebelión bóxer fixo que os grupos de bandidos da rexión convertésense na única forza militar de importancia na zona, polo que as autoridades trataron de atraerllos.[7] Así, toda a súa cuadrilla de bandoleiros integrouse no exército regular en 1903.[8] Tras a guerra ruso-xaponesa, as forzas de Zhang mantiveron o seu ambiguo carácter de unidade militar regular e banda de fuxidos.[9]

Tivo un papel destacado no esmagamento da Revolución de Xinhai en Fengtian en 1911-1912.[10] En 1916, logrou que se lle nomease gobernador civil e militar da provincia e en 1919 tomara xa o control das tres provincias do nordés -Fengtian, Jilin e Heilongjiang..[10] Controlou estes territorios ata a súa morte en 1928 á fronte da camarilla de Fengtian, que agrupaba ás súas partidarios.[10] Considerado como un dos principais caudillos militares, a partir de 1918 comezou a estender o seu poder cara a Mongolia e as chairas do norte da China.[10] A comezos de 1925, converteuse no máis poderoso caudillo militar do norte do país.[10] A Expedición ao Norte lanzada polo Guomindang en 1926 dirixiuse contra o Goberno pequinés que dominaba Zhang, principal rival dos revolucionarios.[10]

Logrou influír na política nacional grazas aos grandes recursos que obtiña da explotación das provincias do nordés, ricas, pouco poboadas e en pleno desenvolvemento, e á protección que a estas concederon os sucesivos Gobernos xaponeses.[11] Reuniu en torno a el á súa camarilla, formada tanto por militares como por hábiles administradores civís, que permaneceu fundamentalmente fiel.[11] Antinacionalista e anticomunista, reprimiu con dureza as protestas urbanas que se estenderon polo país en 1925.[12] A súa supervivencia a mediados da década debeuse ao decidido apoio xaponés; para Toquio Zhang era o mellor instrumento para defender os seus intereses, comparado con outros caudillos militares.[12] Figura anacrónica máis parecida aos conquistadores do pasado chinés, carecía de ideoloxía propia que sostivese o seu poder.[13]

Cada vez máis inimizado cos xaponeses, que desexaban que abandonase as súas ambicións nacionais para concentrarse en reformar as provincias nororientais en favor dos seus intereses, acabou asasinado por oficiais do Exército de Guandong en 1928.[14] Naquel momento, Zhang achábase en plena retirada cara ás súas bases no nordés ante o pulo da ofensiva de Chiang Kai-shek.[15] O seu fillo, Zhang Xueliang, mantivo o control das provincias do nordés ata 1931.[1]

Primeiros anos

[editar | editar a fonte]

Comezos

[editar | editar a fonte]

Naceu nunha familia de campesiños[1] pobres[16] de Manchuria.[5] Descoñécese con exactitude o ano do seu nacemento, que se ha fechado en 1873, 1875 e 1879, aínda que se cre que o segundo ano é o máis probable.[3] Naceu o décimo segundo día do segundo mes do calendario lunar, na localidade de Haicheng, a uns cento trinta quilómetros ao sur de Mukden.[3] O seu avó burlara a prohibición de asentarse na rexión a principios do século XIX para instalarse alí fuxindo da fame na próxima Hebei.[3] A nai houbo de coidar de Zhang –cuarto fillo do matrimonio–[1] e do seu irmán máis vello con escaso apoio do pai, xogador, bandido e vagabundo.[3] Orfo de pai cuns dez anos, a súa situación mellorou cando a súa nai volveu casar cun veterinario[1] de cabalos que se preocupou máis polos nenos.[6] Zhang, baixo e delgado, mostrou pronto unha esperta intelixencia, aínda que a súa formación foi escasa.[16] Aos dezaseis anos, deixou o fogar familiar para traballar como recadeiro nunha pousada da súa localidade natal.[6] Con vinte anos alistouse como soldado de cabalería para combater na Primeira guerra senón-xaponesa (1894-1895).[6][1]

Bandoleiro e militar

[editar | editar a fonte]
Zhang, sentado, no centro, durante a súa época de bandido e militar. Neste tempo xurdiu a súa proximidade a algúns dos principais dirixentes da camarilla de Fengtian que encabezaba.

Ao finalizar a contenda, regresou á súa localidade natal e converteuse en bandoleiro, actividade relativamente ben vista pola poboación da rexión.[6] Da época de bandidaxe xurdiu a súa proximidade con algunhas figuras que máis tarde ocuparon importantes postos na súa camarilla militar.[7] A debilidade do imperio tras a rebelión bóxer fixo que os grupos de bandidos da rexión se converteran na única forza militar de importancia separadamente das unidades militares rusas destacadas na zona, polo que as autoridades trataron de atraelas.[7] O seu grupo converteuse en milicia de autodefensa no seu distrito.[5][17] Así, toda a súa forza de bandoleiros -pouco máis de douscentos homes- integrouse no exército regular,[5] como batallón dunha gornición,[18] en 1903.[19] Durante a guerra ruso-xaponesa, colaborou fundamentalmente cos rusos -a diferenza do groso dos bandidos rexionais, que axudaron en xeral aos xaponeses-, pero non sen cooperar tamén coas forzas xaponesas.[7] En efecto, cando resultou capturado por estas e condenado inicialmente a morte, os seus servizos ao Xapón libráronlle de ser axustizado.[7][nota 2] Tras a guerra, as forzas de Zhang mantiveron o seu ambiguo carácter de unidade militar regular e banda de fuxidos; en 1907, asasinou o xefe dunha banda rival e aos seus principais colaboradores e integrou na súa banda ás forzas do seu adversario.[9] Aproveitando a reorganización administrativa e militar da rexión ordenada polo Goberno imperial naqueles anos, logrou ascender rapidamente no Exército.[20] En 1907 asignóuselle á fronteira mongol ao mando de cinco batallóns; ao ano seguinte, envióuselle máis ao norte, xa ao mando de sete.[21] Pouco despois, pasou a dirixir un dos cinco exércitos nos que quedaron divididas as forzas militares despregadas en Liaoning.[21][17][nota 3]

Durante a Revolución de Xinhai, apoiou[17] á dinastía manchú e xurdiu da crise como o segundo militar en importancia da rexión.[5][23] As súas tropas esmagaron aos revolucionarios locais,[17] asasinando ao seu principal dirixente e a varios centenares dos seus partidarios máis destacados.[24] Ata despois abdicación de Puyi e a asunción da presidencia da república polo conservador Yuan Shikai, Zhang seguiu fiel á monarquía e sopesou durante un tempo lanzar unha ofensiva militar para restaurar a dinastía Qing.[25] Finalmente, un suborno de Yuan convenceu a Zhang para abandonar o plan.[26]

Personalidade

[editar | editar a fonte]
O famoso Packard blindado de Zhang.

De orixe humilde e sen cultura, Zhang foi un home feito a si mesmo.[27][16] Malia recibir escasa influencia do confucianismo tradicional, nos seus últimos anos de vida, instalado no palacio imperial, permitiu o xurdimento dun culto á súa persoa e adoptou algúns rituais imperiais.[27] Alleo ás influencias occidentais de democracia, ciencia ou nacionalismo, era profundamente contrario ao comunismo.[27] Pouco carismático como caudillo, era, no entanto, astuto,[16] capaz de adaptarse e ambicioso.[27] Duro e ata feroz cando o consideraba necesario, o seu aspecto habitual era, con todo, o dun digno estudoso –malia súa falta de educación–.[16] O seu camarilla era a máis simétrica das principais do país, con el no seu centro e estreitos lazos coas súas principais figuras.[28]

Coñécese pouco da súa persoa xa que non escribiu nada de si mesmo.[27] Sábese que tivo cinco esposas, oito fillos e seis fillas, que era afeccionado a fumar opio e aos xogos de azar –especialmente ao mahjong e ao póker–.[27] Baixo e delgado, tiña unha aparencia escasamente destacable.[27]

Malia amasar unha gran riqueza nos seus últimos anos, era un home relativamente frugal e o seu maior luxo era un automóbil blindado Packard armado con metralladoras, co que se desprazaba por Mukden.[29]

Dominio de Manchuria

[editar | editar a fonte]
China setentrional a principios do século XX, coas principais liñas férreas, ao longo das que se centraban os combates entre os distintos caciques militares dos primeiros anos da república.

En setembro de 1912, as súas forzas creceron e convertéronse na 27.ª División,[30][31] acuartelada en Mukden.[26][17] Para entón Zhang ascendera a tenente xeneral.[17] Outro dos seus antigos compañeiros dos tempos de bandidaxe mandaba unha segunda división, a 28.ª,[17] destinada máis ao oeste.[26][31] Foi afianzando o seu poder na rexión, aínda que este quedou limitado mentres viviu Yuan Shikai, que preferiu manter gobernadores militares afíns na zona e non nomear para este posto a Zhang,[17] malia a súa influencia.[25] Durante a errada restauración monárquica na persoa de Yuan, Zhang logrou desfacerse do gobernador militar fiel a este e obter o posto para si en abril de 1916.[26][5][30][31][17] Nomeouse así a Zhang ao tempo gobernador civil e militar da provincia de Fengtian,[17] a primeira das tres do nordés que controlou.[26] Unha vez que dominou esta provincia, adicouse a estender o seu poder ás outras dúas provincias manchús.[5][30][17] En setembro de 1917, logrou o nomeamento dun dos seus partidarios para o Goberno de Heilongjiang,[5][32] grazas ao desafortunado apoio do anterior gobernador militar da provincia ao fracasado intento de restauración dos Qing.[33] O mesmo sucedeu en Jilin dous anos máis tarde, en xullo de 1919.[5][34][32] Neste último caso unha escaramuza entre tropas chinesas e xaponesas que causou varias vítimas levou a Toquio a esixir a substitución do anterior gobernador militar e a provincia acabou sometida a Zhang.[35]

Empezou a controlar Manchuria –situada no nordés da China e a rexión máis próspera[36] do país–, confiando no apoio tácito dos xaponeses, a quen lles outorgou concesións na mesma rexión.[16] Durante todo o seu período de goberno na rexión, mantivo unha actitude favorable ao Xapón e hostil á Unión Soviética.[16] Xapón, con todo, non aprobaba as incursións de Zhang máis aló da Gran Muralla.[37] Este soubo atraerse non só a antigos rivais, aos que outorgou en ocasións postos relevantes, senón tamén a hábiles funcionarios que desempeñaron importantes tarefas administrativas –en xestión económica, política local ou relacións exteriores– de transcendencia para a camarilla que formou en torno a si.[38]

Durante os últimos anos da década de 1910, caracterizada polos enfrontamentos entre Feng Guozhang e Duan Qirui primeiro e entre este e Xu Shichang despois, Zhang aliouse con Duan.[39][40][32] A alianza, en realidade, era de conveniencia: Zhang achegaba tropas favorables a Duan nalgunhas rexións e este facilitáballe financiamento e armamento.[41] Isto permitiulle aproveitarse de forma indirecta pero notable da axuda que o Xapón outorgaba a Duan.[40][42] Aínda así, arrepentiuse pronto do seu apoio inicial a Duan, que lle levou a enviar cincuenta mil homes aos arredores da capital[42] en apoio a este a principios[32] de 1918 e máis tarde a participar nas campañas de reunificación do país nas provincias do sur, máis en beneficio dos intereses de Duan e o seu camarilla que nos seus propios.[37] A mediados de 1918, con escasos progresos na campaña meridional, ordenou ás súas forzas regresar ao norte.[37] Antes logrou que o novo Parlamento, controlado por Duan, aprobase o seu nomeamento como inspector[32] xeneral das provincias do nordés e que se lle entregase unha importante cantidade de diñeiro como pago polos gastos da campaña.[37] O declive do poder de Xu tralo seu fracaso nas negociacións de reunificación coas provincias rebeldes do sur (1919) e a extensión do poder de Duan en Mongolia,[41] veciña dos territorios de Zhang, fixeron que este distanciásese de Duan e convertésese no seu rival polo control do Goberno de Pequín.[43][32] A expansión dos seguidores de Duan por Mongolia fixeron que se achegase paulatinamente á camarilla de Zhili, rival deste.[41][44][32]

Inestable alianza con Zhili

[editar | editar a fonte]
Aliados e rivais
Duan Qirui, caudillo da camarilla de Anhui, sostido polo Xapón e aliado ao comezo de Zhang, que máis tarde coadxuvou na súa derrota.
Duan Qirui, caudillo da camarilla de Anhui, sostido polo Xapón e aliado ao comezo de Zhang, que máis tarde coadxuvou na súa derrota.
Cao Kun, principal dirixente da camarilla de Zhili e aliado orixinalmente de Duan, como Zhang. Aliado con este, derrotou inesperadamente a Duan e compartiu o dominio do Goberno con el.
Cao Kun, principal dirixente da camarilla de Zhili e aliado orixinalmente de Duan, como Zhang. Aliado con este, derrotou inesperadamente a Duan e compartiu o dominio do Goberno con el.

En 1920, malia estar aliado coa camarilla de Zhili contra a camarilla de Anhui de Duan,[45] fixo un último intento de mediar entre ambas partes a petición do presidente Xu, que fracasou polas esixencias da primeira, inaceptables para a segunda.[46] A expansión dos partidarios de Duan en Mongolia ameazaba a extensión dos dominios do propio Zhang na rexión, o que lle achegou aos seus rivais.[45][32] Mentres que Duan podía contar co apoio de cinco provincias, os seus adversarios controlaban oito.[45] Presente na capital entre o 19 de xuño e comezos de xullo na súa suposta labor de mediación –en realidade, coordinando as súas accións cos seus aliados de Zhili–, o 13 de xullo[32] deu orde ás súas forzas de comezar o seu avance cara ao sur.[45][47] Cando comezaron os combates ao día seguinte, as súas tropas –uns setenta mil homes–[48] apoiaron os movementos da camarilla de Zhili, que en poucos días logrou a derrota de Duan.[46][49][50][32] A participación na curta contenda supuxo a primeira intervención de Zhang na política nacional, interesado ata entón en consolidar a súa poder no nordés.[49] O novo Goberno, en graves dificultades financeiras, quedou suxeito ao control conxunto das dúas camarillas vencedoras.[51]

En 1921, trala derrota do Goberno da camarilla de Anhui a mans da coalición que formou con Wu Peifu,[52] foi nomeado gobernador das tres provincias de Manchuria, nas que exerceu o poder case como nun estado autónomo, apoiado[52] polo Xapón.[32] Recibiu tamén o cargo de comisario para o Desenvolvemento de Mongolia[52] –malia a proclamación mongol de independencia tralo fracaso da expedición rusa do barón Ungern von Sternberg–[32] e Xinjiang e pasou a controlar así mesmo as rexións especiais de Chahar,[48] Jehol e Suiyuan.[53][54] O presidente Xu Shichang, que mantiña o posto por acordo entre Zhang e Cao Kun,[48] converteuse na práctica nun monicreque en mans do primeiro.[55] O seu Goberno, permanentemente escaso de fondos, non puido resolver os problemas do país, empezando polo seu[51] reunificación.[56] O concerto entre as dúas camarillas, ademais, durou pouco.[48][49][32] Xa en abril de 1921, importantes figuras da camarilla das comunicacións –próxima a Zhang trala derrota da de Anhui–, foron excluídos do Consello de Ministros, para desgusto de Zhang.[54]

O goberno de Zhang, autoritario e ás veces errático, mantivo, emporiso, a estabilidade nas súas provincias.[57] Zhang obtiña o seu poder económico da agricultura, os impostos e as liñas férreas manchús, mentres que o seu exército tiña o seu centro no arsenal de Mukden, ampliado con apoio estranxeiro.[57][58] Ao longo da década, importou armas de numerosos países, incluídos Xapón, Alemaña, Francia ou México.[58] Trala derrota de Anhui en 1920, fíxose así mesmo con gran parte do seu armamento,[59][32] considerado o mellor do país grazas ao financiamento xaponés.[48] A pesar do gran custo das súas expedicións ao sur, a rexión non sufriu a devastación bélica doutras provincias chinesas.[57]

Ao longo de 1921, planeou unha expedición para recuperar Mongolia, pero a implantación dun Goberno claramente pro-soviético no verán e a firma dun tratado de amizade entre este e a Rusia soviética en novembro fixo que abandonase a expedición, sen devolver por iso os fondos que se lle entregaron para tal fin, e concentrásese de novo nos asuntos de política nacional.[32]

Trala alianza das provincias do Yangzi baixo control da camarilla de Zhili, Zhang, sentíndose ameazado, decidiu tomar o control da capital e do goberno nacional de Pequín en decembro[60] de 1921.[61] En novembro o Goberno sufrira unha grave crise financeira que Zhang resolveu aportando os fondos necesarios.[62] A continuación colocou a Liang Shiyi, caudillo da camarilla das comunicacións, á fronte dun novo gabinete o 24 de decembro de 1921.[61][62][63][60][32] Cao Kun, cabeza teórica de Zhili pero celoso do aumento do poder do seu subordinado Wu Peifu,[62] tratou de conciliar a este con Zhang e evitar o enfrontamento militar entre ambos, sen éxito.[64] Apoiou[60] tamén o cambio de gabinete organizado por Zhang que lle outorgou a este o control financeiro gobernamental.[62] A manobra de Zhang para facerse co Goberno e frear así o debilitamento da súa posición na capital precipitou, con todo, o conflito con Wu.[63][60] Na primavera de 1922, este comezou a mobilizar as súas forzas e a solicitar a axuda de importantes gobernadores militares.[63]

En 1922, tras reorganizar profundamente as provincias ao seu cargo, Zhang dirixiuse ao interior da China para enfrontarse á camarilla de Zhili, aliándose para iso con Sun Yat-sen, que presidía un Goberno rebelde en Cantón, e cos restos da camarilla de Anhui.[61][62] O acordo entre as tres faccións prevía, entre outras medidas, o nomeamento de Sun como presidente, de Duan Qirui como vicepresidente e o mantemento de Liang á fronte do gabinete.[61][65] O monárquico Zhang Xun –responsable do intento de restauración de 1917– tamén formou parte do acordo, malia a intención dos coaligados de manter a república, restaurar o Parlamento e proclamar unha Constitución.[65] O obxectivo era un debilitamento substancial do rival.[61] Con este obxectivo, Zhang tratou ademais de conseguir armamento xaponés e de privar a Wu do apoio de Cao Kun, aínda que fracasou en ambos obxectivos.[66]

Xapón, malia soster o seu dominio en Manchuria, rexeitaba as súas manobras na política nacional, que podían crear inestabilidade que prexudicaría aos intereses do imperio.[52][67] Por iso as relacións do Goberno de Toquio con Zhang foron complexas.[52][68] Zhang negábase a converterse nun mero monicreque dos xaponeses que,[68] ata así, considerábanlle a mellor opción para gobernar Manchuria.[69] Xapón forneceu o diñeiro para lograr a traizón de Feng Yuxiang á camarilla de Zhili en 1924 e logrou evitar a súa derrota durante a rebelión de Guo Songling en 1925.[69] Cada vez menos inmune ao nacionalismo chinés que compartía parte do seu camarilla, Zhang tiña, no entanto, que afrontar dous feitos importantes respecto da súa relación co Xapón: o gran poderío deste na rexión, nalgúns aspectos maior que o seu, e a súa dependencia del como garante final do seu dominio nas tres provincias nororientais en caso de derrota militar na guerra civil cos demais caudillos militares.[68] Estes intereses contrarios outorgaron á súa figura unha gran ambigüidade.[70] Finalmente, a súa posición política quedou determinada pola influencia de tres factores principais: os restos da tradición, o novo nacionalismo chinés e a intervención das potencias, en especial, do Xapón.[70]

Enfrontamento con Zhili

[editar | editar a fonte]

Derrotado por Zhili

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Primeira Guerra Zhili-Fengtian.

O enfrontamento entre Wu e Zhang víñase fraguando desde xaneiro de 1922,[71] cando o primeiro comezou unha campaña de desprestixio do Goberno -protexido de Zhang- centrada na actitude dos delegados chineses na Conferencia de Washington.[65][72][73] Wu acusaba ao gabinete de manter unha posición conciliadora con Xapón sobre a posesión de Shandong a cambio de importantes e necesarios préstamos, crítica que Zhang rexeitaba.[65][73] Acusado de traizón, Liang retirouse o mesmo mes de xaneiro,[74][75] pero Wu continuou co seu acoso culpando ao ministro de Finanzas de desfalco.[72] Sospeitando que Wu trataba de arrebatarlle a hexemonía no Goberno, Zhang enviou emisarios a Sun Yat-sen para tratar unha posible colaboración contra Wu o mesmo mes.[72][71] En marzo, os adversarios de Wu celebraron unha conferencia en Tianjin para acordar a súa estratexia contra el.[65]

Zhang contaba con superioridade numérica -cinco divisións e vinte e seis brigadas- e de munición sobre os seus adversarios, o control das provincias do nordés e os seus recursos e unhas tropas de formación e equipamento moderno debidos aos xaponeses.[76] As tropas de Zhili, pola súa banda, eran veteranas das campañas do sur.[76] Convencido da súa vantaxe, Zhang abandonou as negociacións con Wu -este rexeitaba en todo caso as súas condicións e a volta á presidencia do Goberno de Liang-[72] e comezou a avanzar cara ao sur desde a Gran Muralla o 22 de marzo.[66] Pouco despois os aliados de Zhang mostráronse incapaces de participar na campaña:[77] Sun Yat-sen viuse envolvido en combates cun antigo aliado, Zhang Xun viuse rexeitado polos militares e a maioría dos comandantes da camarilla de Anhui non se atreveron a intervir.[66][71]

Soldados da camarilla de Fengtian. A pesar da súa superioridade en número e armamento, resultaron derrotados na primera guerra Zhili-Fengtian.

Os combates, que empezaron o 29 de abril nos arredores da capital,[72][71] duraron unha semana.[76][77] Malia as vitorias iniciais de Zhang, o 4 de maio Wu Peifu, comandante das tropas de Zhili, logrou unha vitoria decisiva nas proximidades de Tianjin.[76] A mediocre actuación dos principais membros da camarilla de Zhang, moi próximos a el desde os seus tempos de bandidaxe, foi a causa principal da derrota militar.[78][77] Os intentos de Zhang de frear o avance de Wu no norte resultaron infrutuosos, foi derrotado e houbo de repregarse[75] ao norte da Gran Muralla.[76] Trala derrota inicial dos seus subordinados, había ter que tomar o mando en persoa, subornar ás súas tropas para evitar a súa deserción e contar co notable apoio dos seus asesores xaponeses para atrasar o avance das forzas de Wu ata que se asinou a paz o 17 de xuño.[79] A vitoria parcial de Wu frustrou os obxectivos de Zhang: a defensa do gabinete que protexera na capital, o sometemento de Wu e a unificación do país.[80] Fíxolle perder territorio, reputación e toda influencia no goberno da nación.[80] No entanto, a incapacidade de Wu para arrebatarlle o control das provincias nororientais, o que podería desencadear un conflito co Xapón, permitiulle prepararse para tratar de tomar a contraofensiva.[80][75]

Proclamou Manchuria independente[75] do Goberno central o 12 de maio, unha vez que este lle retirou todos os seus cargos dous días antes; malia isto, mantivo o control dos territorios.[76][80][71] Estes gobernounos coma se formasen un Estado independente de Pequín e asumiu todas as funcións do Goberno central, incluíndo a firma de tratados con outros países.[75][nota 4] A súa derrota levou ao conflito directo de Cao Kun e Wu Peifu no seo da camarilla de Zhili.[64] A súa derrota ademais carrexou a caída de Xu Shichang da presidencia.[55][81] Considerado polos vencedores como partidario de Zhang e privado do respaldo deste, que lle culpou da guerra perdida, houbo de dimitir o 2 de xuño.[81][82]

Vitorioso

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Segunda Guerra Zhili-Fengtian.
Mapa cos territorios controlados polos diversos caudillos militares en 1925, trala derrota de Wu Peifu na Segunda Guerra Zhili-Fengtian.      Os territorios de Zhang.

Tras declararse independente do goberno central e proclamarse comandante en xefe do exército dos territorios baixo o seu control o 18 de xullo,[83] Zhang apropiouse do imposto do sal,[84] que correspondía a aquel.[85] Embolsouse ademais os beneficios da sección do ferrocarril Pequín-Mukden que quedou baixo o seu control e dos aranceis recadados na zona.[84] Preparouse entón para tomar o desquite.[85] A política e a economía rexionais subordináronse aos obxectivos militares de Zhang, malia os prexuízos económicos que implicaban e da desilusión das clases comerciais e dos xaponeses pola aparente incapacidade de Zhang e dos seus seguidores para garantir a estabilidade na zona.[84]

As perdas militares foran notables: das cinco divisións coas que contara antes da guerra, perdera practicamente tres e unhas cinco das vinte e seis brigadas dispoñibles.[83] Trala derrota, algunhas das unidades subleváronse e outras se converteron en bandas de salteadores dedicadas ao saqueo.[83] Decidiuse realizar unha profunda reforma do exército, que quedou encadrado principalmente en brigadas: creáronse vinte e sete delas e mantivéronse tres divisións.[86] Cambiouse tamén a gran número de oficiais facéndose fincapé na súa formación e a súa valía profesional, pero sen prescindir por iso dos vellos compañeiros de Zhang da súa época como bandido, o que limitou na práctica a reforma.[87] Zhang estableceu academias de aviación e novos arsenais, contratou a instrutores militares estranxeiros e importou gran cantidade de armamento.[85] As súas tropas alcanzaron os cento cincuenta mil homes.[85]

Aproveitando a fraudulenta elección de Cao Kun como presidente da república, unha nova alianza de Zhang con Sun Yat-sen e Duan Qirui denunciou o nomeamento o 9 de outubro de 1923 e comezou o novo enfrontamento coa camarilla de Zhili.[85] O conflito entre Wu e Zhang estalou finalmente varios meses máis tarde, en agosto de 1924, cando o gobernador de Jiangsu, subordinado do primeiro, tratou de invadir Zhejiang, a única provincia aínda baixo control da camarilla de Anhui, que tratara de aliarse con Zhang para equilibrar o poder dos seus inimigos no Yangzi.[88] O que debía ser unha fácil campaña converteuse pronto nun conflito con ambos adversarios equilibrados que precipitou o choque entre o groso das camarillas rivais.[88] A contenda entre ambas comezou oficialmente o 18 de setembro.[89] Zhang declarou a guerra a Wu e ao Goberno e avanzou en auxilio do gobernador de Zhejiang,[75] en dificultades.[88][89] As súas forzas avanzaron en tres columnas, unha ao longo da liña Mukden-Pequín e outras dúas a través de Jehol, unha cara a Mongolia e outra cara á capital.[90] As primeiras escaramuzas que tiveron lugar en Jehol[75] a mediados de setembro favoreceron a Zhang.[91][90] En outubro, os principais e cruentos combates libráronse en Shanhaiguan,[90] onde ambos bandos mostráronse incapaces de vencer claramente ao inimigo.[91]

Feng Yuxiang, descontento caudillo da camarilla de Zhili, cambiou de bando inesperadamente o 22 de outubro de 1924, o que precipitou a derrota desta e a vitoria de Zhang. A concordia entre os vencedores foi pasaxeira e Feng tratou en balde de atizar a rebelión nas filas da camarilla de Fengtian contra Zhang. O motín de Guo Songling, favorecido por Feng, foi finalmente esmagado grazas á intervención xaponesa en favor de Zhang.

O cambio de bando do xeneral Feng Yuxiang a noite[92] do 22 de outubro cambiou[93] completamente o curso do conflito e permitiulle capturar a capital no outono de 1924, aínda que esta quedou controlada[94] por Feng.[95][91] Este, insatisfeito coa súa situación na camarilla de Zhili como subordinado de Wu,[96] deixouse subornar por Zhang con diñeiro prestado polos xaponeses, que tiveron un destacado papel na manobra.[91] Os xaponeses non só forneceran o substancioso suborno de Feng, senón que trataran de estorbar a mobilización da camarilla de Zhili a favor de Wu, participado no deseño do plan de batalla das unidades de Zhang e asignado diversos conselleiros militares a varias unidades.[97] Malia iso, Toquio proclamara oficialmente a súa neutralidade na contenda.[97]

Zhang e Feng disputáronse ao comezo o nomeamento do novo presidente, pero acordaron finalmente nomear provisionalmente a Duan,[98][99][100] que non contaba cunha base de poder suficiente para converterse no seu rival.[101] Entre os tres repartíronse o poder nunha conferencia en novembro de 1924,[99] na que Zhang logrou o goberno militar das provincias do nordés e de Zhili.[102][98] Feng, paulatinamente debilitado pola expansión das forzas de Zhang cara ao sur, tivo que conformarse coas provincias do noroeste,[103] máis pobres, menos poboadas e sen saída ao mar.[104] Cos sucesivos nomeamentos de protexidos e subordinados, en agosto de 1925 Zhang controlaba non só as tres provincias do nordés, senón tamén Shandong, Anhui, Jiangsu, Zhili e Jehol.[98] O repartimento provincial favoreceu aos antigos camaradas de Zhang dos seus tempos de bandido, malia a súa evidente incompetencia militar, e aos mozos oficiais formados no Xapón.[105] A terceira fracción da camarilla, que agrupaba aos oficiais chineses con instrución militar formal e que desempeñaran un brillante papel nos combates, foi fundamentalmente desdeñada á hora de repartir os beneficios da vitoria.[105] O seu principal representante, Guo Songling, non recibiu provincia algunha e acabou por rebelarse máis tarde contra Zhang.[106]

Por outra banda, as esperanzas de reunificación do país desvanecéronse pronto: aínda que Sun Yat-sen viaxou ao norte a reunirse cos vencedores da recente contenda, as dúas partes non superaron as súas discrepancias e o falecemento de Sun en marzo de 1925 puxo fin a toda ilusión de pronta solución a este problema.[107]

As relacións entre Feng e Zhang eran tan tensas que durante todo 1925 estendéronse os rumores dun enfrontamento inminente entre ambos.[108] Un dos momentos de maior tensión produciuse en maio, cando Zhang enviou tropas aos arredores de Pequín e só a retirada das forzas de Feng evitou o conflito.[108] O dominio da capital e con el o do Goberno prometía maiores ingresos grazas á decisión das potencias de permitir a Chinesa maior autonomía arancelaria.[108]

A súa expansión desencadeou a inevitable alianza dos seus rivais, ata dos teóricos aliados como Feng.[109][107] Se no norte Zhang enfrontábase a leste polo control de Pequín, no sur facíao co principal representante da derrotada camarilla de Zhili, Sun Chuanfang,[107] que dominaba Zhejiang e Fujian, por Shanghai, importante centro financeiro e de armamento grazas ao seu arsenal.[109] A expansión cara ao centro da China que se produciu ao longo de 1925 ampliou enormemente o poder de Zhang, pero tamén acrecentou a súa debilidade.[110] Nas novas provincias, a súa autoridade dependía do apoio do Goberno de Duan -dependente á súa vez da concordia entre Zhang e Feng- e da lealdade dos seus subordinados aos que quedaban encomendadas.[110] Non só o crecemento da camarilla con oficiais de carreira e simples oportunistas con escasa lealdade a Zhang ameazaba o seu control: a necesidade de manter enormes exércitos, a imposibilidade de explotar as novas provincias pola continua inestabilidade, a consecuente crise económica en Fengtian e a incapacidade de Zhang para organizar ou unir á camarilla supoñían perigos para o seu poder.[110] Incapaz de dotar á camarilla dunha ideoloxía que favorecese a unidade, optou polo anticomunismo, simple pero pouco atractivo.[111] Nas provincias baixo control da camarilla, Zhang e os seus subordinados levaron a cabo unha decidida defensa dos intereses das potencias, esmagando as protestas xurdidas en distintas cidades polos incidentes de Shanghai[nota 5] e mostrando claramente o seu carácter reaccionario.[109] En 1925 estendéronse polas cidades chinesas grandes movementos antiimperialistas e obreiros, que Zhang e os seus seguidores reprimiron sen miramentos.[12] Esta actitude nutriu a hostilidade das clases urbanas progresistas cara á camarilla.[12]

Guerra no Yangzi e enfrontamento con Feng Yuxiang

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Guerra Anti-Fengtian.
Reunión de vencedores en Pequín en xuño de 1926:á esquerda Zhang Zuolin, á dereita Wu Peifu, no centro entre os dous Zhang Zongchang, que controlaba Shandong. Tras Wu se pode ver ao fillo e sucesor de Zhang Zoulin, Zhang Xueliang.

A alianza con Feng mostrouse inestable: ambos trataban de ampliar a súa base de poder,[113] chocando nos seus intereses.[102] Malia a mediación de Duan, que logrou atrasar o enfrontamento militar,[102] leste chegou en 1926, co rexurdimento do poder de Wu Peifu no Yangzi polo agrupamento dos caudillos de Zhili, que viron nas campañas de Feng cara ao sur unha ameaza á súa poder.[114]

Zhang logrou a adhesión de Duan e dos restos do seu camarilla de Anhui.[115]131[99] En decembro de 1924, obtivo o control de Zhili e logo pasou a tratar de estenderse ao longo do ferrocarril Tianjin-Pukou cara ao Yangzi.[115][116] En xaneiro de 1925, cos seus aliados de Anhui, logrou controlar Jiangsu e tratou de someter tamén Shandong e Anhui, expulsando ademais ás tropas de Feng de Pequín en maio.[115][117] Enfrontado cada vez máis abertamente con Feng segundo avanzaba 1925,[118] os dous adversarios trataron de lograr o apoio de Wu Peifu.

O primeiro enfrontamento tivo lugar entre as forzas de Zhang e as de Sun polo control de Shanghai.[119] Durante o verán, as primeiras penetraran[120] na cidade para esmagar as protestas debidas ao incidente de maio e a súa acción contou co beneplácito das potencias.[119] Os intentos de Zhang de utilizar o arsenal da cidade e o nomeamento dos seus seguidores como gobernadores militares de Jiangsu e Anhui fixeron que Sun sentísese ameazado[120] e mobilizase ás súas unidades o 11 de outubro.[119] Zhang evacúo Shanghai tres días máis tarde; o 15 de outubro Sun proclamou unha alianza de cinco provincias e atacou en varias frontes ás forzas de Zhang, tratando de atraelas ao sur para que, a continuación, o Guominjun de Feng cortáselles as liñas de comunicación cun ataque desde o oeste.[119][113] As forzas de Fengtian, pola contra, decidiron non marchar a defender as novas provincias asignadas senón formar unha liña defensiva en torno a Xuzhou, importante nó ferroviario.[119] O 21 de outubro, Wu abandonou o seu retiro para acaudillar unha forza que se dirixiu ao asalto das unidades atrincheiradas en Xuzhou.[119] Isto produciu un notable cambio de alianzas, xa que Feng non estaba disposto a favorecer o rexurdir de Wu e comezou a negociar con Zhang por mediación de Duan Qirui.[121] Trala derrota das forzas de Fengtian en Xuzhou e a incerteza sobre a reacción das potencias se os combates alcanzaban a capital, Zhang cedeu e pactou con Feng o 12 de novembro: accedeu a retirar as súas forzas do ferrocarril Pequín-Hankou[122] e a dar acceso a Feng ao porto de Tianjin a cambio de pactar un ataque conxunto ás forzas da camarilla de Zhili.[123] Feng debía lanzar unha ofensiva contra Wu e Zhang faría o mesmo contra as de Sun.[123] Finalmente, con todo, estes embates non tiveron lugar e a situación na China central se estabilizou a finais de mes coa vitoria parcial de Sun, que quedou como señor de cinco provincias.[123][122]

Á vez que pactaba con Zhang, Feng á vez conspiraba con Guo Songling,[113] membro desafecto da camarilla de Fengtian, para desfacerse del.[118][123][107] O 20 de novembro e co acordo entre as dúas camarillas recente, as principais forzas de Fengtian ao sur da Gran Muralla -uns setenta mil homes das mellores unidades- quedaron a cargo de Guo mentres Zhang Xueliang acudía a tratar co seu pai en Mukden.[123] Guo alzouse en armas e esixiu a abdicación de Zhang no seu fillo; con todo, quedou pronto illado das forzas do Guominjun cando cruzou a Gran Muralla en dirección a Mukden e o gobernador de Zhili, aparentemente favorable á revolta, volveu someterse a Zhang e cortou o seu contacto con Feng.[124] Aínda así, os primeiros combates favoreceron a Guo e demostraron unha vez máis a incapacidade dos dirixentes da camarilla de Zhang que lle acompañaron desde os seus tempos de bandido para dirixir operacións militares.[124] Tras varios reveses, o 5 de decembro sufriron unha seria derrota a trescentos quilómetros ao leste de Shanhaiguan.[124] Zhang, momentaneamente desesperado, comezou a prepararse para refuxiarse no territorio baixo control xaponés.[124] A camarilla mostrou a súa ineptitude para defender a Zhang: os seus vellos camaradas mostraron unha mestura de incompetencia, indecisión e indiferenza pola sorte de Zhang cando non desexos de traizón.[125] Varios elementos, con todo, debilitaron a posición de Guo e favoreceron a Zhang: as súas tropas non contaban con reforzos do Guominjun, estaban escasas de provisións, vestían con uniformes de verán en pleno inverno con temperaturas xélidas e contaban con diñeiro insuficiente.[125] Segundo avanzaban cara a Mukden, ademais, parte das forzas de Guo desertaron.[125] O motivo crucial do fracaso do alzamento, no entanto, foi o decidido apoio xaponés -especialmente das autoridades civís e militares destacadas na China- a Zhang.[126] Malia a declaración de Toquio de total neutralidade no conflito, os xaponeses defenderon a Zhang como mellor xeito de manter os seus intereses na rexión.[126] A advertencia aos contendentes das autoridades xaponesas de non interferir cos seus intereses favoreceu claramente a Zhang, que despregou as súas forzas en Xinmin.[127] Ao tempo, os xaponeses impediron que Guo tomase Yingkou, de onde a gornición fiel a Zhang fuxira.[127] Reforzaron ademais as súas unidades militares en Mukden, enviaron asesores ás forzas de Zhang e prestáronlle unha unidade de artillaría pesada.[128] Mentres, Zhang esperaba coas súas tropas frescas, pagas e ben equipadas ás exhaustas forzas de Guo.[127] Os subordinados de Zhang que habían titubeado en apoiarlle ata entón decidíronse a facelo cando quedou claro que contaba co respaldo xaponés.[128] A batalla final comezou o 21 de decembro e durou dous días.[128] Guo tomou Xinmin, pero a artillaría inimiga, probablemente dirixida polos xaponeses, detivo o seu avance; máis tarde, unha forza de cabalería -quizais tamén mandada por oficiais xaponeses- atacou a súa retagarda e causou a desbandada das súas forzas.[129]

Así, o golpe, a piques de triunfar, foi finalmente esmagado por Zhang con apoio xaponés.[130][107][nota 6] A grave rebelión fixo patente a debilidade intrínseca da camarilla, que estivo a piques de descompoñerse á primeira ameaza.[131] Moitos dos seus principais membros mostráronse incompetentes ou desleais; durante o perigo, quedou claro o seu interese pola riqueza e o poder e a súa disposición a cambiar de lealdades se Zhang deixaba de poder proporcionarllos.[131] Só a decidida intervención xaponesa a favor de Zhang mantivera finalmente a cohesión da camarilla.[131][3][nota 7]

O fomento de Feng á traizón de Guo levou a Wu e Zhang a comezar a negociar malia o seu anterior rivalidade.[132][133][134] Os primeiros contactos entre ambos tiveron lugar en decembro de 1925 e ao mes seguinte alcanzouse un acordo entre as dúas partes:[134][107] Wu aceptou a primacía de Zhang no norte do país e leste a de Wu no Yangzi.[132] O pacto xustificouse como necesario para a loita contra o comunismo, que Feng representaba polos seus contactos coa URSS.[132] Wu atacou cara ao norte ao Guominjun de Feng ese mesmo mes.[135] Ao longo de febreiro e marzo, logrou expulsalo de Henan.[136][137] A finais de marzo, as forzas coaliadas de Wu e Zhang reuníronse en Tianjin e a mediados de abril expulsaran ao inimigo da capital.[138][139][140] Feng concentrou entón as súas forzas no desfiladeiro de Nankou, a uns cincuenta quilómetros ao noroeste de Pequín.[141][142][140]

Apoxeo e derrota

[editar | editar a fonte]

Crise en Manchuria

[editar | editar a fonte]

A supervivencia de Zhang grazas ao decidido apoio xaponés acentuou algúns dos aspectos do seu goberno que xa antes se destacaron: o carácter represor, explotador e parasito da camarilla nos territorios que dominaba, o seu extremo anticomunismo e o seu sometemento aos intereses xaponeses.[143] Os intentos de Zhang e dos xaponeses de utilizarse mutuamente en beneficio propio desembocaron no triunfo xaponés, ante a incapacidade e a aversión de Zhang para utilizar a forza do novo nacionalismo chinés para poñer freo ás crecentes esixencias xaponesas.[143] Nos seus últimos anos, tivo que enfrontarse ao crecente descontento que causou desordes nos seus territorios e o afundimento do seu poder nas provincias que controlara tradicionalmente.[143]

Emisións de dólares de Fengtian sen aval, en millóns
Segundo McCormack, p. 195.[144]

Os intentos desesperados por manter o valor da moeda fracasaron.[145] A necesidade cada vez maior de ingresos para financiar as campañas militares traduciuse na explotación crecente da maioría da poboación, que soportaba un sistema impositivo que prexudicaba aos máis pobres -o 70 % da recadación debíase a impostos indirectos-.[146] Ademais dun enorme aumento dos impostos para pagar aos grandes exércitos en campaña case continua, fíxose que parte destes vivisen do saqueo da poboación alí onde se achasen destinados, para reducir os gastos da tesourería de Fengtian.[147] A partir de 1924, creceu de xeito desorbitado tamén a emisión de moeda sen aval algún para poder financiar as campañas militares, o que conduciu a unha gran inflación.[148][149] Outro importante instrumento para aumentar a recadación foi a implantación dunha gran rede de tendas de opio -presuntamente dependentes dunha axencia encargada da supresión da droga- na provincia de Fengtian que achegou fabulosos beneficios -uns dez millóns de iuáns-, cando a recadación total en 1925 calculábase en vinte e tres-.[150] O efecto acumulado do incentivo ao consumo de opio, a manipulación económica, o aumento dos impostos e a exaccións foi desastroso para o groso da poboación, prexudicado pola inflación e o empeoramento das condicións de vida.[151] A explotación parasita da rexión pola camarilla e a conseguinte crise económica dos últimos anos do goberno de Zhang avivaron as protestas, aumentaron a bancarrota das pequenas empresas e polarizaron a situación no campo, onde a gran masa de pequenos agricultores -moitos deles sen terras en propiedade- sufriu de cheo o aumento dos impostos.[151] Mentres nas cidades crecían as folgas, no campo xurdiron revoltas no inverno de 1927-1928.[152]

As artimañas recadadoras non tiñan como único fin o sufragar os xigantescos gastos militares da camarilla, senón tamén o enriquecemento persoal dos seus membros.[153] No caso de Zhang, os seus axentes dedicábanse principalmente á especulación con mercadorías, en especial, da soia, importante exportación da rexión.[153] Como outros membros destacados da camarilla, era multimillonario e posuía amplos terreos en diversas zonas e negocios variados -desde casas de empeño a compañías mineiras, empresas téxtiles ou comercializadoras de gran-.[29] A maior parte da riqueza de Zhang e dos seus achegados gardábase ademais en bancos estranxeiros, a salvo da inflación e dos posibles cambios na sorte das sucesivas contendas.[151]

Conflitos coa Unión Soviética

[editar | editar a fonte]

Zhang tamén se mostrou contrario á influencia soviética -cada vez maior- na zona de Manchuria, rexión coa cal a URSS compartía fronteira, e na que os soviéticos tamén posuían dereitos e responsabilidades de administración no ferrocarril transmanchuriano.[154] A URSS recobrara os antigos dereitos rusos sobre esta liña ferroviaria mediante un pacto entre o seu embaixador Lev Karakhan e o seu homólogo chinés Wellington Koo en maio de 1924.[155] Zhang rexeitou o acordo, pero, ameazado polos militarmente por soviéticos nun momento no que necesitaba concentrar as súas forzas contra Wu Peifu, houbo de transixir (20 de setembro de 1924).[155] Pola súa banda, os soviéticos comprometéronse a non atacalo e a entregarlle armamento; aínda que respectaron a primeira condición, non fixeron o mesmo coa segunda.[154]

As provocacións chinesas á Unión Soviética foron aumentando considerablemente entre 1925 e 1927.[156] Eran coñecidas por Zhang, contaban coa súa aprobación e buscaban eliminar a influencia soviética no ferrocarril transmanchuriano.[157] En 1927 alcanzouse un acordo entre ambas partes, aínda que en realidade tratouse máis dun paz temporal que dun acordo efectivo.[158] De feito, en 1929 a actitude das autoridades chinesas acabou provocando o chamado conflito chino-soviético.[158]

Loita contra Feng Yuxiang

[editar | editar a fonte]

De novo, trala derrota do inimigo da alianza, xurdiron discrepancias entre Zhang e Wu.[159][142] Malia as declaracións de Zhang de que as súas tropas retiraríanse ao norte, as vantaxes de controlar a capital e con ela o Goberno -control dalgúns impostos, posibilidade de solicitar créditos oficiais en nome do país- fixeron que cambiase de idea.[141] As negociacións con Wu sobre os asuntos gobernamentais alargáronse e só logrouse un acordo parcial tras dous meses de conversas.[160] En xuño de 1926, os representantes dos dous apenas conseguiron pactar seguir a súa cooperación contra o Guominjun, que se refuxiou nas provincias o noroeste.[159][161] Os dous acordaron que, mentres que Zhang mantería o control en Manchuria, Wu dirixiría a ofensiva para eliminar ao Guominjun.[162] A longa campaña contra as forzas de Feng atrincheiradas en Nankou acabou a mediados de agosto coa retirada dos restos do Guominjun, uns cen mil homes; para lograr a súa expulsión das fortificacións, Wu e Zhang tiveron que empregar preto de catrocentos cincuenta mil homes durante varios meses, mentres o Guomindang aproveitaba a concentración de forzas no norte para avanzar no sur.[160]

A vitoria sobre Feng levou a Zhang ao apoxeo do seu poder: Feng había ter que retirarse ás provincias máis occidentais e Wu, teoricamente tamén vencedor da campaña, había ter que marchar precipitadamente ao sur a enfrontarse ao Guomindang, que se apoderou mentres de Hunan.[160] Pronto o outro gran caudillo militar do momento, Sun Chuanfang, tivo que aceptar a hospitalidade de Zhang, derrotado polo Guomindang a comezos do inverno.[163] A derrota de Sun levou a Zhang a ordenar unha campaña inmediata contra o Guomindang que, con todo, abandonou case enseguida a finais de novembro.[163]

Enfrontamento co Guomindang

[editar | editar a fonte]
Artigo principal: Expedición ao Norte.
Hankou, parte de Wuhan, estación terminal da importante liña férrea que a unía con Pequín, foi disputada duramente Zhang e o Guomindang a finais da primavera de 1927.

O comezo da Expedición ao Norte do Guomindang volveu agravar as disensións entre as camarillas de Zhili e Fengtian.[164] Zhang tratou de aproveitar os apuros dos caciques de Zhili para subordinalos á súa persoa, sen lograr máis que dividir á camarilla entre partidarios de aliarse con el e aqueles que preferían a coalición con Feng Yuxiang,[15][165] que pronto aliñouse, como outros caudillos militares como Yan Xishan -señor da provincia de Shanxi-, co Guomindang.[15] Zhang e Sun Chuanfang, caudillo das provincias do baixo Yangzi, formaron unha coalición defensiva en decembro de 1926, a causa do agravamento da situación pola vitoria do Guomindang no Yangzi.[161] Zhang foi nomeado xeral en xefe do novo Exército de Pacificación,[142] mentres que Yan Xishan (aínda aliado), Zhang Zongchang e Sun Chuanfang deviñeran os seus lugartenentes; Wu Peifu, pola súa banda, negouse a entrar na nova formación malia a grave situación militar na que se atopaba.[161][163][161] O nomeamento contaba co respaldo de trece provincias e tres rexións especiais; Zhang aceptouno o 1 de decembro e regresou triunfalmente a Pequín o 26 do mes.[163] Na práctica, Zhang converteuse en ditador militar.[165]

O seu Goberno, extremadamente conservador e anticomunista, tratou de atraerse o favor das potencias mediante o respecto dos tratados e concesións, as súas proclamas anticomunistas e a represión dos movementos nacionalistas.[165] Zhang mostrou unha crecente parálise e incompetencia nos dezaoito meses que pasou á fronte do Ankuochun e controlando efectivamente o Goberno, que deron a Pequín un aspecto de decadencia.[165] O Goberno de Zhang entrou nun letargo cada vez maior, malia os perigos que o axexaban, mentres os principais membros do Goberno entregábanse aos praceres e Zhang se aislaba cada vez máis da realidade e dedicábase a xogar ao mahjong, a supervisar os sacrificios imperiais e a aprobar lexislación secundaria.[165] Incapaz ademais para conquistar as provincias ou de impoñer nelas aos seus protexidos e asegurar as súas contribucións ao tesouro nacional que dominaba grazas ao seu dominio da capital, Zhang separou esta cada vez máis do groso das provincias e integrouna na práctica nos seus dominios do nordés, que si controlaba firmemente.[166]

Emprendeu unha ofensiva en Henan contra o Guomindang en febreiro de 1927, pese á oposición de Wu.[165] As forzas de Zhang, coa colaboración dalgunhas das da camarilla de Zhili, alcanzaron Kaifeng e Zhengzhou en marzo.[167][168] A batalla decisiva polo control da provincia librouse en Wuhan; as forzas de Zhang tiveron que replegarse[161] ao norte do Yangzi en xuño tras disputar duros combates a finais de maio.[169][168]

Máis ao leste, ao longo da liña Pequín-Pukou, houbo de ordenar a retirada das súas tropas a Zhili e Shandong a finais de maio, apertado polos ataques desde o sur do Guomindang e desde o noroeste de Feng Yuxiang;[169] Yan Xishan pasouse ao inimigo días despois (3[170] de xuño).[161][171] Á vez que se libraban os combates, ambas partes, xa abertamente anticomunistas tanto as do norte como as do sur trala eliminación dos comunistas por Chiang,[161] negociaron para tratar de chegar a un acordo, en balde malia coincidencias políticas dos dous bandos.[169][3][nota 8] Yan, unha vez aliado ao Guomindang, promoveu novas conversas entre os dous bandos, en parte para evitar unha invasión inmediata da súa provincia polas forzas de Zhang.[170] As condicións de Chiang, emporiso, resultaron excesivas para Zhang e non se alcanzou o acordo.[170][nota 9]

Tralo fracaso das negociacións co Guomindang e os reveses militares, o 18 de xuño de 1927 , tomou o título de xeneralísimo do Goberno militar,[170][166] que xa Yuan Shikai e Sun Yat-sen ostentaran, e decidiu manterse na capital, malia os intentos de Yan de que se sometese ao Guomindang e dos xaponeses de que abandonase o Goberno e regresase[161] a Manchuria.[161] Abandonou todo finximento de respecto constitucional e converteuse abertamente en ditador,[166] cun gabinete formado por ministros claramente afíns á súa camarilla.[170] Unha vez logrado o apoio de Yan e de Feng en xuño, o Guomindang renovou o conflito con Zhang a mediados de xullo.[170] As forzas do Ankuochun ao mando de Sun Chuanfang atacaron e tomaron Xuzhou o 24 de xullo, acosaron ás forzas de Feng en Henan oriental, ameazaron Hankou e Yangzhou e asaltaron[173] Nankín a finais de agosto.[170] Privadas de reforzos e con liñas de subministracións demasiados estendidas, tiveron que repregarse á outra beira de Yangzi o 31 do mesmo mes, xa sen munición e acosadas polas forzas defensoras e as unidades que acudiran a auxiliar á cidade.[174] A manobra, sen os medios adecuados, levou á destrución do exército de Sun,[173] preto de dezasete mil homes.[174] A derrota foi un grave revés tanto no aspecto militar como para o ánimo das forzas do Ankuochun.[174] No outono de 1927, Feng logrou por fin rexeitar as forzas de Zhang en Henan e retomar Xuzhou o 26 de decembro, onde tomou contacto con forzas do Guomindang que avanzaran cara á cidade ao longo do ferrocarril Tianjin-Pukou.[174] A partir dese momento, as forzas de Zhang concentráronse en defender Shandong e abandonaron toda pretensión de lanzar novas ofensivas cara ao sur.[174] Máis ao oeste, as forzas do Ankuochun debelaron repetidamente ás de Yan en Shanxi desde outubro, pero as derrotas no leste fortaleceron a resistencia de Yan, que se negou a asinar unha tregua con Zhang.[174]

A loita final entre os dous bandos comezou en marzo de 1928, ao longo das principais liñas férreas que partían da capital -Pequín-Suiyuan, Pequín-Hankou e Tianjin-Pukou-.[175] Zhang ordenou a finais de marzo aos seus principais lugartenentes que atacasen as posicións inimigas, pero as tropas mostráronse pouco inclinadas a continuar combatendo.[175] A ofensiva abandonouse tras pouco máis dun mes de combates ao longo da liña Pequín-Hankou coas forzas de Feng e adoptouse unha posición defensiva.[175] Os embates de Sun Chuanfang e Zhang Zongchang máis ao leste tamén fracasaron en abril; logo de intentar en van conquistar Xuzhou, tiveron que repregarse e ceder Jinan, que Chiang ocupou o 2 de maio.[175] Zhang ordenou aos seus exércitos tomar posicións defensivas en Dezhou, Baoding e Kalgan o 9 do mesmo mes.[176]

Derrota, evacuación e atentado mortal

[editar | editar a fonte]
Véxase tamén: Incidente de Huanggutun.
Aspecto do lugar onde Zhang Zuolin finou pola explosión dunha bomba na liña férrea, ás aforas de Mukden.

Tralo recomezo da campaña de Chiang Kai-shek en abril de 1928, en maio o goberno xaponés advertiu ás partes enfrontadas a súa intención de non permitir combates en Manchuria e a Zhang de non tratar de regresar á rexión perseguido polo Guomindang.[161][177][178][179] Ante esta advertencia Zhang, incapaz xa de facer fronte ao inimigo,[180][3][nota 10] decidiu nunha conferencia cos principais mandos o 31 de maio evacuar a capital a comezos de xuño.[161][182][178] Zhang resistiuse a abandonar Pequín pese aos consellos xaponeses, posto que consideraba que o control da capital outorgáballe prestixio que non desexaba perder abandonándoa.[183] A última acometida das súas forzas, emprendida o 27 de maio contra os tres exércitos inimigos que se achegaban a Pequín, fracasara e obrigado a repregar as unidades ao norte do río Liuli o día 30.[184] Zhang anunciou a súa decisión de abandonar Pequín e retornar a Manchuria o 2 de xuño.[184]

Os mandos militares xaponeses do exército de Guandong, emporiso, desexaban desarmar a Zhang ata se se retiraba antes da chegada das forzas de Chiang á rexión capitolina, ao contrario do prometido[179] polo Goberno de Toquio.[181] Os mandos en Manchuria decidiron actuar pola súa conta dadas as reticencias gobernamentais a ordenar o envío de forzas a Shanhaiguan para desarmar ás unidades de Zhang.[185] O xeneral en xefe do Exército de Kwantung, Muraoka Chōtarō, tratou primeiro que o exército da China -xaponés- asasinase a Zhang antes de que volvese ao nordés, pero logo encargou a tarefa a un subalterno, o coronel Kōmoto Daisaku.[186] Este empregou a varios oficiais e a un grupo de enxeñeiros para colocar os explosivos na vía férrea que debía percorrer o tren de Zhang camiño de Mukden.[186][187]

A madrugada do 3[173][161] de xuño, Zhang tomou un tren con destino a Mukden, acompañado de importantes autoridades civís e militares.[176] Foi asasinado por unha bomba posta por oficiais extremistas xaponeses[15] quen esperaban que a súa morte provocase que o Xapón tomase o control de Manchuria.[161][69][186][188] O seu tren voou polo aire ao redor das 5:30 a. m. no lugar en que a liña Pequín-Mukden cruzaba a do Ferrocarril do Sur de Manchuria e Zhang faleceu poucas horas logo da explosión.[189][173][161][187][190][nota 11] As forzas de Yan Xishan entraron en Pequín o 8 de xuño, poñendo fin efectivo ao conflito.[191] As autoridades de Mukden pospuxeron o anuncio da morte de Zhang ata o 21 de xuño.[187]

O seu fillo, Zhang Xueliang, o «mozo mariscal», sucedeulle[187] ao mando da camarilla de Fengtian e someteuse ao Guomindang en decembro[191] -o que puxo fin á Expedición ao Norte e reunificou nominalmente o país-;[173] conservou o control de Manchuria durante tres anos máis antes da ocupación xaponesa da rexión en 1931.[16][186]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ McCormack indica que o nome, que se aplicaba á tres provincias chinesas do nordés do país, era tendencioso e favorecía a impresión, errónea, de que se tratada dunha zona separada do resto da nación. Esta impresión favorecía os intentos das potencias, en especial de Rusia e Xapón, de separar o territorio do resto da China no seu proveito.[4]
  2. ↑ O perdón debeullo en última instancia ao xefe de operacións do Exército xaponés, o entón tenente coronel Tanaka Giichi, máis tarde primeiro ministro cando foi asasinado en 1928.[9]
  3. ↑ Provincia por entón chamada Fengtian.[22]
  4. ↑ Un exemplo destacado da súa case total independencia fronte a Pequín foi a firma dun tratado cos soviéticos en setembro de 1924 sobre a xestión do Ferrocarril Transmanchuriano. En maio Zhang rexeitara un tratado moi similar asinado entre Moscova e Pequín, e os soviéticos tiveron que tratar directamente con Zhang debido a que controlaba autonomamente a rexión que percorría o ferrocarril.[75]
  5. ↑ O 30 de maio a policía británica de Shanghai disparou contra un grupo de manifestantes chineses e matou a nove eles. A matanza desencadeou unha ola de protestas antiimperialistas por diversas cidades do país.[112]
  6. ↑ A axuda xaponesa concretouse en diversos aspectos:a prohibición aos contendentes de combater preto dos puntos de maior interese para Xapón, o que dificultaba un asalto a Mukden e outras cidades controladas por Zhang; o rexeitamento a que Guo tomase Yingkou ou utilizase o Ferrocarril do Sur de Manchuria; o despregue de tropas en Mukden e outros puntos estratéxicos ao longo do ferrocarril, que convenceu a moitos subordinados de Zhang de socorrerlle finalmente e a participación de oficiais xaponeses na planificación e execución da campaña contra Guo.[131]
  7. ↑ As unidades de Jilin e Heilongjiang só acudiron en auxilio de Zhang cando quedou clara a preferencia de Xapón por facer fracasar a revolta e soster a Zhang.[131]
  8. ↑ Tanto Zhang como o Guomindang eran para entón anticomunistas profesos e mostrábanse favorables a esmagar as folgas e os movementos obreiros e a buscar a rescisión dos tratados danosos para o país mediante a diplomacia. As diferenzas de principio entre o Ankuochun e o Guomindang e os seus aliados eran mínimas.[172]
  9. ↑ Chiang esixiu o retiro de Zhang, a reorganización do Ankuochun, a aceptación dos Tres Principios do Pobo enunciados por Sun Yat-sen e o izado da bandeira do Guomindang no territorio baixo o seu control.[170]
  10. ↑ As tropas mostraban claramente o seu rexeitamento a continuar os combates e os principais mandos militares aconsellaban a retirada ao nordés. Ante esta situación Zhang comunicou aos xaponeses a súa disposición a evacuar a capital e regresar a Muken o 23 de maio.[181]
  11. ↑ Li e Boorman indican que morreu varios días e non varias horas despois.[173][161]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Boorman 1967, p. 115.
  2. ↑ Wou 1978, p. 85.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 McCormack 1977, p. 15.
  4. ↑ McCormack 1977, pp. 3-4.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Fairbank & Twitchett 1983, p. 295.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 McCormack 1977, p. 16.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 McCormack 1977, p. 17.
  8. ↑ Nathan 1998, p. 1903.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 McCormack 1977, p. 18.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 McCormack 1977, p. 9.
  11. ↑ 11,0 11,1 McCormack 1977, p. 251.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 McCormack 1977, p. 147.
  13. ↑ McCormack 1977, p. 253.
  14. ↑ McCormack 1977, pp. 223, 248.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Wou 1978, p. 143.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 Boorman 1967, p. 121.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 Boorman 1967, p. 116.
  18. ↑ Li 1956, p. 345.
  19. ↑ Nathan 1998, p. 9.
  20. ↑ McCormack 1977, p. 18-19.
  21. ↑ 21,0 21,1 McCormack 1977, p. 19.
  22. ↑ McCormack 1977, p. 4-5.
  23. ↑ McCormack 1977, p. 25.
  24. ↑ McCormack 1977, p. 26.
  25. ↑ 25,0 25,1 McCormack 1977, pp. 26-27.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 McCormack 1977, p. 27.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 McCormack 1977, p. 250.
  28. ↑ Ch'i 1976, pp. 71, 75.
  29. ↑ 29,0 29,1 McCormack 1977, p. 201.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Ch'i 1976, p. 51.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Li 1956, p. 346.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 32,12 32,13 32,14 32,15 Boorman 1967, p. 117.
  33. ↑ McCormack 1977, pp. 33-34.
  34. ↑ McCormack 1977, p. 35, 39.
  35. ↑ McCormack 1977, p. 39.
  36. ↑ Ch'i 1976, p. 162.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 McCormack 1977, p. 48.
  38. ↑ McCormack 1977, p. 32.
  39. ↑ Nathan 1998, p. 164.
  40. ↑ 40,0 40,1 McCormack 1977, p. 47.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Ch'i 1976, p. 31.
  42. ↑ 42,0 42,1 Ch'i 1976, p. 24.
  43. ↑ Nathan 1998, pp. 163-164.
  44. ↑ Li 1956, p. 395.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 McCormack 1977, p. 50.
  46. ↑ 46,0 46,1 Nathan 1998, p. 174.
  47. ↑ Li 1956, p. 396.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 McCormack 1977, p. 53.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Pye 1971, p. 21.
  50. ↑ Li 1956, p. 397.
  51. ↑ 51,0 51,1 Li 1956, p. 409.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 Fairbank & Twitchett 1983, p. 304.
  53. ↑ Wou 1978, p. 44.
  54. ↑ 54,0 54,1 McCormack 1977, p. 54.
  55. ↑ 55,0 55,1 Wou 1978, p. 111.
  56. ↑ McCormack 1977, pp. 53-54.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Boorman 1967, p. 122.
  58. ↑ 58,0 58,1 Ch'i 1976, p. 123.
  59. ↑ Li 1956, p. 408.
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 Li 1956, p. 411.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 61,4 Wou 1978, p. 49.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 62,4 McCormack 1977, p. 62.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Pye 1971, p. 22.
  64. ↑ 64,0 64,1 Wou 1978, p. 102.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 McCormack 1977, p. 68.
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 McCormack 1977, p. 69.
  67. ↑ McCormack 1977, p. 58.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 McCormack 1977, p. 13.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Fairbank & Twitchett 1983, p. 305.
  70. ↑ 70,0 70,1 McCormack 1977, p. 14.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 71,4 Li 1956, p. 413.
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 72,3 72,4 Ch'i 1976, p. 211.
  73. ↑ 73,0 73,1 Li 1956, pp. 411-412.
  74. ↑ Li 1956, p. 412.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 75,4 75,5 75,6 75,7 Boorman 1967, p. 118.
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 76,4 76,5 Wou 1978, p. 53.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Ch'i 1976, p. 212.
  78. ↑ McCormack 1977, p. 71.
  79. ↑ McCormack 1977, p. 72-73.
  80. ↑ 80,0 80,1 80,2 80,3 McCormack 1977, p. 73.
  81. ↑ 81,0 81,1 Li 1956, p. 414.
  82. ↑ Wou 1978, p. 112.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 McCormack 1977, p. 101.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 McCormack 1977, p. 90.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 85,4 Wou 1978, p. 120.
  86. ↑ McCormack 1977, p. 103.
  87. ↑ McCormack 1977, pp. 102-104.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 Pye 1971, p. 28.
  89. ↑ 89,0 89,1 Li 1956, p. 470.
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 Pye 1971, p. 29.
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 91,3 McCormack 1977, p. 130.
  92. ↑ Li 1956, p. 472.
  93. ↑ Ch'i 1976, p. 217.
  94. ↑ Pye 1971, p. 30.
  95. ↑ Wou 1978, p. 125.
  96. ↑ Li 1956, p. 471.
  97. ↑ 97,0 97,1 McCormack 1977, p. 134.
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 McCormack 1977, p. 144.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Pye 1971, p. 31.
  100. ↑ Li 1956, p. 477.
  101. ↑ Pye 1971, p. 32.
  102. ↑ 102,0 102,1 102,2 Wou 1978, p. 129.
  103. ↑ Pye 1971, pp. 31-32.
  104. ↑ McCormack 1977, pp. 144-145.
  105. ↑ 105,0 105,1 McCormack 1977, p. 152.
  106. ↑ McCormack 1977, p. 150, 152.
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 107,3 107,4 107,5 Boorman 1967, p. 119.
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 McCormack 1977, p. 159.
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 McCormack 1977, p. 158.
  110. ↑ 110,0 110,1 110,2 McCormack 1977, p. 146.
  111. ↑ McCormack 1977, p. 146-147.
  112. ↑ McCormack 1977, p. 156.
  113. ↑ 113,0 113,1 113,2 Pye 1971, p. 33.
  114. ↑ Wou 1978, p. 130.
  115. ↑ 115,0 115,1 115,2 Wou 1978, p. 131.
  116. ↑ Li 1956, p. 502.
  117. ↑ Li 1956, pp. 485-486.
  118. ↑ 118,0 118,1 Wou 1978, p. 134.
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 119,3 119,4 119,5 McCormack 1977, p. 160.
  120. ↑ 120,0 120,1 Li 1956, p. 486.
  121. ↑ McCormack 1977, pp. 161-162.
  122. ↑ 122,0 122,1 Li 1956, p. 488.
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 123,3 123,4 McCormack 1977, p. 162.
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 124,3 McCormack 1977, p. 165.
  125. ↑ 125,0 125,1 125,2 McCormack 1977, p. 167.
  126. ↑ 126,0 126,1 McCormack 1977, p. 168.
  127. ↑ 127,0 127,1 127,2 McCormack 1977, p. 178.
  128. ↑ 128,0 128,1 128,2 McCormack 1977, p. 182.
  129. ↑ McCormack 1977, pp. 182-183.
  130. ↑ Wou 1978, p. 135.
  131. ↑ 131,0 131,1 131,2 131,3 131,4 McCormack 1977, p. 184.
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 McCormack 1977, p. 205.
  133. ↑ Pye 1971, p. 34.
  134. ↑ 134,0 134,1 Li 1956, p. 491.
  135. ↑ Wou 1978, p. 136.
  136. ↑ McCormack 1977, pp. 205-206.
  137. ↑ Li 1956, pp. 492-493.
  138. ↑ Wou 1978, p. 137.
  139. ↑ McCormack 1977, pp. 206-207.
  140. ↑ 140,0 140,1 Li 1956, p. 493.
  141. ↑ 141,0 141,1 McCormack 1977, p. 207.
  142. ↑ 142,0 142,1 142,2 Pye 1971, p. 36.
  143. ↑ 143,0 143,1 143,2 McCormack 1977, p. 188.
  144. ↑ McCormack 1977, p. 195.
  145. ↑ McCormack 1977, pp. 194, 196.
  146. ↑ McCormack 1977, p. 196.
  147. ↑ McCormack 1977, p. 197.
  148. ↑ McCormack 1977, p. 194.
  149. ↑ Ch'i 1976, pp. 162-163.
  150. ↑ McCormack 1977, pp. 189, 197.
  151. ↑ 151,0 151,1 151,2 McCormack 1977, p. 202.
  152. ↑ McCormack 1977, p. 203.
  153. ↑ 153,0 153,1 McCormack 1977, p. 198.
  154. ↑ 154,0 154,1 Yoshihashi 1963, pp. 32-33.
  155. ↑ 155,0 155,1 Yoshihashi 1963, p. 32.
  156. ↑ Mitter 2000, p. 48.
  157. ↑ Yoshihashi 1963, p. 33.
  158. ↑ 158,0 158,1 Mitter 2000, p. 49.
  159. ↑ 159,0 159,1 Wou 1978, p. 138.
  160. ↑ 160,0 160,1 160,2 McCormack 1977, p. 208.
  161. ↑ 161,00 161,01 161,02 161,03 161,04 161,05 161,06 161,07 161,08 161,09 161,10 161,11 161,12 161,13 161,14 Boorman 1967, p. 120.
  162. ↑ Wou 1978, p. 139.
  163. ↑ 163,0 163,1 163,2 163,3 McCormack 1977, p. 209.
  164. ↑ Wou 1978, p. 142.
  165. ↑ 165,0 165,1 165,2 165,3 165,4 165,5 McCormack 1977, p. 210.
  166. ↑ 166,0 166,1 166,2 Pye 1971, p. 37.
  167. ↑ McCormack 1977, p. 210-211.
  168. ↑ 168,0 168,1 Yoshihashi 1963, p. 18.
  169. ↑ 169,0 169,1 169,2 McCormack 1977, p. 211.
  170. ↑ 170,0 170,1 170,2 170,3 170,4 170,5 170,6 170,7 McCormack 1977, p. 212.
  171. ↑ Yoshihashi 1963, p. 19.
  172. ↑ McCormack 1977, p. 211-212.
  173. ↑ 173,0 173,1 173,2 173,3 173,4 173,5 Li 1956, p. 505.
  174. ↑ 174,0 174,1 174,2 174,3 174,4 174,5 McCormack 1977, p. 213.
  175. ↑ 175,0 175,1 175,2 175,3 McCormack 1977, p. 214.
  176. ↑ 176,0 176,1 McCormack 1977, p. 215.
  177. ↑ McCormack 1977, p. 246.
  178. ↑ 178,0 178,1 Dull 1952, p. 454.
  179. ↑ 179,0 179,1 Yoshihashi 1963, p. 37.
  180. ↑ Yoshihashi 1963, p. 41.
  181. ↑ 181,0 181,1 McCormack 1977, p. 247.
  182. ↑ McCormack 1977, pp. 215, 247.
  183. ↑ Yoshihashi 1963, p. 21.
  184. ↑ 184,0 184,1 Yoshihashi 1963, p. 44.
  185. ↑ McCormack 1977, pp. 247-248.
  186. ↑ 186,0 186,1 186,2 186,3 McCormack 1977, p. 248.
  187. ↑ 187,0 187,1 187,2 187,3 Dull 1952, p. 456.
  188. ↑ Dull 1952, pp. 456-457.
  189. ↑ McCormack 1977, p. 215, 248.
  190. ↑ Yoshihashi 1963, p. 50.
  191. ↑ 191,0 191,1 Ch'i 1976, p. 226.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
Predecesor:
Wellington Koo 		Presidente da República da China

1927-1928 		Sucesor:
Tan Yankai
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhang_Zuolin&oldid=6673027»