Arenas de San Pedro

Arenas de San Pedro

Localización
40°12′32″N 5°05′28″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Castela e León
Provincia	provincia de Ávila
Capital	Arenas de San Pedro
Poboación
Poboación	6.464 (2023) (33,17 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Q107554018
Superficie	194,85 km²
Bañado por	Río Tiétar, Arenal, Ramacastañas River (en) e Pelayo
Altitude	510 m
Punto máis alto	La Mira (2.343 m)
Comparte fronteira con	El Arenal Navalcán (pt) Oropesa (pt) Parrillas (pt) Montesclaros (pt) Velada (pt) Lanzahíta (pt) Mombeltrán (pt) San Juan de Gredos (pt) Candeleda (pt) Hoyos del Espino El Hornillo (pt) Poyales del Hoyo (pt) Guisando Santa Cruz del Valle (pt)
Organización política
• Alcalde	Juan Carlos Sánchez Mesón (2015–)
Identificador descritivo
Código postal	05400
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	05014
Páxina web	arenasdesanpedro.es

Castelo de Arenas de San Pedro

Arenas de San Pedro (coñecida como A Andalucía de Ávila) é unha cidade e municipio de España situada no sur da provincia de Ávila, comunidade autónoma de Castela e León. Trátase da capital da comarca do Valle del Tiétar, pertencente ás antigas Tierras de Talavera. A altitude do municipio alcanza os 2 343 m no pico de La Mira, na serra de Gredos. O municipio conta cunha poboación de 6 556 habitantes (INE 2017), o que o converte na terceira poboación en número de habitantes da provincia, por detrás de Ávila e Arévalo. Os núcleos de poboación de Ramacastañas, La Parra e Hontanares pertencen ao municipio baixo a forma de pedanías. Boa parte do municipio pertence ao espazo protexido do parque rexional da Serra de Gredos, sendo o municipio máis poboado da contorna do parque. As festas patronais da localidade celébranse na honra á Virxe do Pilar (8 de setembro) e a San Pedro de Alcántara (19 de outubro).

As orixes do municipio remóntanse á Idade Media, cando un grupo de poboadores dun núcleo anterior fundou a poboación na localización actual. Recibiu o título de vila en 1393, baixo o reinado de Henrique III de Castela. Durante o resto da Idade Media e a Idade Moderna foi cabeza dun señorío que agrupaba a Arenas de San Pedro e ás aldeas de El Arenal, Guisando, Hontanares, El Hornillo, La Parra, Poyales del Hoyo e Ramacastañas. No século XVIII a vila foi testemuña da presenza da familia do infante Luis Antonio de Borbón e Farnesio e a súa pequena corte de artistas (Francisco de Goya, Luigi Boccherini e Ventura Rodríguez entre outros) que o acompañaron durante un tempo no palacio neoclásico que o infante mandou construír na localidade.

Topónimo e símbolos

A orixe do topónimo Arenas remóntase canto menos ao momento da fundación da poboación, a Idade Media. Arenas fai referencia á formación de areais nos leitos das correntes de auga. Inicialmente a localidade denominouse Arenas de las Ferrerías de Ávila, debido á proximidade coa antiga mina de ferro da La Tablada, que deu nome no seu tempo á comarca de Las Ferrerías de Ávila. O padronazgo do santo Frai Pedro de Alcántara na nomenclatura foi un engadido do século XVII, a raíz da canonización do santo, que viviu na localidade. Existen algúns topónimos similares na zona: o Río Arenal —que atravesa a localidade— e o municipio de El Arenal.

Ao longo da súa historia, a localidade foi saqueada en numerosas ocasións —durante a guerra de Independencia e a Primeira Guerra Carlista—. Esa é a razón pola que o escudo do municipio incorpora o castelo incendiado de Arenas de San Pedro e o lema Siempre Incendiada y Siempre Fiel (Sempre Incendiada e Sempre Fiel).

Escudo de Arenas de San Pedro.

O escudo aprobado por decreto o 8 de outubro de 1994 que define o escudo heráldico que representa o municipio é o seguinte:

Escudo de forma española. Sobre campo de prata, castelo na súa cor, "donjonado" de dous "donjones", o dereito máis alto, almenado, mazonado de sable, aclarado de goles, ardente en goles e ouro e terrazado en sinople. Bordadura en ouro con anagrama en sable (cruz) sempre incendiada e sempre fiel, ao timbre. Coroa real de España.

A descrición textual da bandeira municipal, aprobada de xeito simultánea ao escudo, é a seguinte:

“	Bandeira cadrada, de proporción 1x1, de cor carmesí, e no seu centro o escudo municipal.	”
— Boletín Oficial del Estado nº 282 de 25 de novembro de 1994.

Xeografía

Localización

A localidade de Arenas de San Pedro está situada no sur da provincia de Ávila, a 86 km da capital provincial, na comunidade autónoma de Castela e León. O municipio limita ao sur coa provincia de Toledo (Castela-A Mancha) e está a 47 km de Talavera de la Reina. As coordenadas da localidade son 40°12′31″N 5°5′28″O. O punto máis alto do termo municipal, cuxo vértice xeodésico está situado a 2343 msnm, é o pico de La Mira, que constitúe o límite municipal entre Arenas de San Pedro, Guisando, El Hornillo e Hoyos del Espino. Dentro do termo municipal encóntranse as pedanías de Hontanares, La Parra e Ramacastañas.

Noroeste: San Juan de Gredos e Hoyos del Espino	Norte: El Arenal, Guisando e El Hornillo	Nordés: Mombeltrán
Oeste: Poyales del Hoyo e Candeleda		Leste: Santa Cruz del Valle e Lanzahíta
Suroeste: Oropesa (Toledo)	Sur: Navalcán (Toledo) e Parrillas (Toledo)	Sueste: Velada (Toledo) e Montesclaros (Toledo)

Xeoloxía

A serra de Gredos en inverno vista dende Arenas de San Pedro.

O Sistame Central, ao que pertence a serra de Gredos, conformouse tal e como é agora no pregamento alpino, está formada por rochas plutónicas. Arenas de San Pedro encóntrase situada nunha zona de metamorfismo de material sedimentario que se remonta ao período cámbrico inferior (cuarcitas, micacitas e esquistos) e de afloramentos graníticos hercinianos. Existen algúns terreos calizos na parte sur do municipio. Os materiais sedimentarios terciarios concéntranse na val do Tiétar (material arcósico compactado) mentres que os depósitos cuaternarios —principalmente de tipo periglaciar e torrencial— danse principalmente na zona de serra e as terrazas do Tiétar.

Debido á orientación da vertente sur de Gredos e ás fortes pendentes, non son de importancia xeolóxica os fenómenos glaciares, aínda que si os periglaciares. O relevo da ladeira sur presenta características dunha forte erosión de tipo torrencial influída pola elevada pluviometría.

Hidrografía

Polo municipio discorren o río Tiétar e varios dos seus afluentes —Arbillas, Arenal e Ramacastañas—, que descenden rapidamente dende a serra de Gredos; tamén outros tributarios menores como o río Pelayos, o regato Avellaneda ou o río Riocuevas. Todos estes cursos de auga pertencen á Conca Hidrográfica do Texo, constituíndo a serra de Gredos un dos maiores aportadores de caudal á conca, consecuencia dunha escorra importante da vertente sur desta serra no contexto do Texo.

O encoro do pantano de Arenas de San Pedro.

Arenas de San Pedro cota como fonte principal para a subministración de auga corrente cunha presa de gravidade construída en 1975 denominada «Pantano de Arenas de San Pedro», con capacidade de 10 hm³. Situado a menos de 1 km do núcleo urbano, o encoro, cunha superficie de 9 ha, represa a auga do Riocuevas.

Clima

O concello de Arenas de San Pedro encóntrase nunha zona de mediterráneo continentalizado, determinado como de tipo Csa (temperán con verán seco e caloroso) segundo a clasificación climática de Köppen; mais este encóntrase moi condicionado polas condicións orográficas aos pés da vertente sur da serra de Gredos, cuns parámetros de precipitacións totais similares aos dun clima oceánico. É característico deste clima un período estival moi seco durante os meses de xullo e agosto que contrasta coas fortes precipitacións invernais. O réxime de pluviometría con máximo invernal é propio da fachada atlántica da Península Ibérica e acentúase pola orientación do municipio ao sur da serra de Gredos, dado que a orografía ocasiona precipitación por retención das frontes que entran polo suroeste en situacións nas que vórtices do jet polar desgáxanse da corrente principal e entran polo suroeste peninsular principalmente a finais de outono ou principios do inverno. A localidade presenta un valor de precipitación anual media de 1232 mm. A temperatura media anual está entre 10 e 15 °C. O mes máis frío presenta unha temperatura media de 6 °C, mentres que o máis cálido de 28º C.

Fauna e flora

Véxase tamén: Parque Rexional da Serra de Gredos.

Arboleda no camiño ao Santuario de San Pedro de Alcántara.

As especies de árbores características das masas forestais existentes no municipio de Arenas de San Pedro son o piñeiro (Pinus pinaster, Pinus sylvestris e Pinus pinea), o castiñeiro (Castanea sativa) e o cerquiño (Quercus pyrenaica). Nos cumios máis altos —entre os 1800 e os 2000 msnm— o piso de vexetación oromediterráneo corresponde ao piorno serrano e ao cambrón, que son substituídos máis abaixo polo piñeiro silvestre. Descendendo a menor altitude o piñeiro marítimo substituíu ou preséntase mesturado co cerquiño, que presenta poucas poboacións ben conservadas, concentradas principalmente no proindiviso con Candeleda. No piso mesomediterráneo máis baixo a aciñeira (Quercus Ilex) e a sobreira (Quercus Suber) conforman poboacións mesturadas, a miúdo dehesadas.

Cabra montesa (Capra pyrenaica) na serra de Gredos.

O termo municipal pertence de xeito parcial ao espazo natural protexido pola declaración do parque rexional da Serra de Gredos. Entre a fauna salvaxe característica da localidade, encóntrase a cabra montesa (Capra pyrenaica victoriae), que habita as zonas máis altas da serra de Gredos e outras especies de vertebrados como o lagarto verdinegro (Lacerta schreiberi), a lagarta da serra (Iberolacerta monticola), a salamandra de Gredos (Salamandra salamandra almanzoris) ou o gato montés (Felis silvestris). A serra de Gredos é un punto quente de biodiversidade no contexto ibérico, chegando a concentrar entre o 50 e o 64 % das especies de vertebrados terrestres da Península Ibérica.

Historia

Imaxe do rolo xudicial ou picota de Arenas de San Pedro.

Prehistoria e Idade Antiga

O val do Tiétar ten un longo historial de presenza humana a pesar de non ter sido obxecto dunha forte investigación arqueolóxica. No termo municipal de Arenas de San Pedro, na cova do Castañarejo —pretos das Cuevas del Águila de Ramacastañas— encontrouse un xacemento neolítico con fragmentos de cerámica decorados.

Existen indicios dun asentamento vettón no xacemento de El Berrocal. Logo da conquista e pacificación definitiva da zona por parte dos romanos no ano 59 a. C. os habitantes de ambas vertentes da serra de Gredos foron obrigados a abandonar os castros fortificados. No enclave dos Llanos encontráronse varias moedas e fragmentos de cerámica de orixe romana. Tamén sospéitase que un balsamario de bronce zoomorfo, que se conserva no Museo Arqueolóxico Nacional, encontrado a finais do século XIX na localidade, procede desta área. A zona a partir desta época desocúpase, entrando en decadencia ata o século V.

Idade Media

Alta Idade Media

Véxase tamén: Comunidades de vila e terra de Ávila.

Non existen no termo municipal indicios da presenza visigoda, a pesar doutros achados desta época no sur da provincia de Ávila, como Mijares, Postoloboso (Candeleda) ou El Tiemblo.

Segundo o cronista local do primeiro terzo do século XX José Serrano Cabo o lugar actual de Arenas de San Pedro dataría do século XI. Anteriormente tería existido outro núcleo de poboación no enclave actual dos Llanos, entón zona mineira. Segundo conta la lenda o cambio dun lugar a outro «produciuse logo da aparición da Virxe en 1054, cando unha praga de termitas arrasou boa parte das vivendas levantadas no núcleo antigo e obrigou aos seus habitantes a trasladarse cara o lugar coñecido como Ojo de la Jara, lugar boscoso e abrupto, cheo de mananciais e enclave da localidade actual». Esta fundación —mesturada coa lenda— tan temperá no tempo relativa aos acontecementos da Reconquista non está tan clara. A aparición de imaxes marianas é un dos tropos favoritos da imaxinería popular cristiá, e pódese contextualizar toda a situación en xeral dentro do tratamento pouco científico ou difuso baseado en mitos e tradicións populares das orixes das poboacións na Alta Idade Media.

Outros autores máis modernos como Carmelo Luis López e de xeito lateral Troitiño Vinuesa —concernendo á descrición da repoboación cristiá do val do Tiétar— establecen unhas datas máis tardías para a fundación dos primeiros asentamentos cristiáns.

Vista exterior da igrexa da Nosa Señora da Asunción.

Durante o primeiro milenio a contorna comarcal tería unicamente importancia polas explotacións mineiras nas proximidades do río Tiétar. É esa a razón pola cal, máis adiante, mentres avanzaba a Reconquista, teríase comezado a coñecer á comarca de Arenas na vertente sur da serra de Gredos co nome de Las Ferrerías de Ávila —a mención a Ávila por pertencer neses séculos todo o val do Tiétar ao alfoz abulense—.

Luis López e Troitiño Vinuesa mencionan ademais a relativa pouca importancia previa dada á zona polos musulmáns do distrito islámico de Talavera —pertencente á Marca Media de al-Andalus— do que tería formado parte a vertente sur da serra de Gredos. Durante este período posterior á caída do califato de Córdoba toda a serra de Gredos, territorio escasamente poboado, constituíu unha terra de ninguén que operaba como unha zona de seguridade. O principal interese musulmán eran os diversos pasos montañosos —portos do Pico e Tornavacas— polos cales enviaban expedicións militares ao norte.

O concello medieval de Ávila chegou a ocupar un enorme territorio, estendéndose ao sur do Sistema Central.

Con todo, na zona existiron algúns núcleos previos —como o de El Colmenar, actual Mombeltrán— de poboación tanto mozárabe como musulmá adicados ao pastoreo. Luis López non só non detalla ningunha fundación cristiá relevante antes da conquista de Toledo por Afonso VI en 1085, senón que hai que esperar ata xa entrados os séculos XII e XIII para a evidencia dos diversos núcleos de repoboación. Trala conquista de Toledo, o concello ou terra de Ávila expandiuse moito cara ao sur, ocupando ademais da provincia contemporánea, partes das actuais provincias de Cáceres e Toledo, entre as que se incluían os importantes núcleos de Plasencia e Béjar. Con todo, máis adiante —durante o reinado de Afonso VIII— configuráronse mediante diferentes disgregacións uns límites do concello abulense máis pequenos e similares aos da provincia actual, aos que se sumaban a comarca do Campo Arañuelo (esta última principalmente na provincia de Toledo). A ocupación do territorio non foi firme: esta feble repoboación viuse reforzada pola incerteza provocada pola toma musulmá de Talavera en 1109.

A situación da zona, logo de pasar esta última un pico de despoboamento máximo despois do resultado da batalla de Alarcos en 1195, mudou de xeito definitivo a raíz da vitoria cristiá na batalla das Navas de Tolosa en 1212, a partir da cal o —ata este momento relativamente feble e cheo de altibaixos— esforzo repoboador consolidouse, ao non existir ameaza externa nin constituír o val do Tiétar fronteira con territorios musulmáns. Así a zona quedou libre para o desenvolvemento. En 1250 menciónase de xeito explícito o nome da aldea de Arenas xunto ao doutros núcleos. En 1274 o concello de Ávila outorgou terreos ao de Arenas. Neste novo contexto, no século XIII o val do Tiétar converteuse nunha comarca agrícola-gandeira-forestal moi próspera da Coroa de Castela ao mesmo tempo que se produciu unha importante deforestación da comarca e en última instancia a señoralización do val do Tiétar nos séculos XIII e XIV.

Demografía

Ten unha superficie de 194,85 km², unha poboación de 6.778 habitantes, na que están incluídos os habitantes das súas pedanías (INE 2006) e unha densidade de poboación de 34,29 hab/km².

Evolución da poboación de: Arenas de San Pedro desde 1991 ata 2006
1991	1996	2001	2004	2006
6.413	6.609	6.395	6.549	6.989

Véxase tamén

Bibliografía

• Álvarez Chillida, Gonzalo (2002). El Antisemitismo en España (1 ed.). Marcial Pons Historia. p. 356. ISBN 84-95379-44-9. 
• Andrés Ordax, Salvador (1982). "Iconografía teresiano-alcantarina" (PDF). Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología: BSAA 48: 301–326. ISSN 0210-9573. Consultado o 12 de novembro de 2012. 
• Blázquez Mateos, Eduardo (2007). "Desnudos en el arte abulense: tres actos sobre la belleza del cuerpo en el valle del Tiétar" (PDF). Trasierra (6): 159-170. ISSN 1137-5906. Consultado o 17 de novembro de 2012. 
• Cadiñanos Bardeci, Inocencio (2002). "Horcas, picotas y cruceros en el Valle del Tiétar (Ávila)" (PDF). Trasierra (5): 115–130. ISSN 1137-5906. 
• Cadiñanos Bardeci, Eduardo (2007). "Notas sobre los judíos del Valle del Tiétar" (PDF). Trasierra (6): 171–186. ISSN 1137-5906. Consultado o 6 de outubro de 2012. Fue una judería modesta, de la que poseemos escasas noticias. Con seguridad debió depender de la de Mombeltrán. Es posible que en 1474 alcanzara la categoría de aljama. 
• Capel Molina, José Jaime (1978). "Factores del clima de la península Ibérica" (PDF). Paralelo 37 (2): 5-13. ISSN 0210-3796. 
• Domínguez-Fuentes, Sophie (2002). "El Palacio de la Mosquera de Arenas de San Pedro: Distribución, decoración y mobiliario" (PDF). Trasierra (5): 149–158. ISSN 1137-5906. 
• Domínguez Villar, David; Carrasco, Rosa M.; De Pedraza Gilsanz, Javier; Fairchild, Ian J. (2010). "Efecto en la temperatura de las visitas turísticas en la Cueva del Águila, Ávila. Valoración de la viabilidad de la cueva para el estudio térmico de su dinámica natural". Geogaceta (49): 43–46. ISSN 0213-683X. 
• Echevarría, Ana (2003). "La transformación del espacio islámico (siglos XI-XIII)". Annexes des Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques médiévales 15 (15): 53–77. 
• Fernández Gómez, Fernando; Martino Pérez, David (1999). "Arqueología del Valle del Tiétar (Ávila)" (PDF). Trasierra (4): 67–80. ISSN 1137-5906. Consultado o 4 de novembro de 2012. 
• Fernández Fernández, Maximiliano (2007). "Prensa decimonónica abulense" (PDF). Trasierra (6): 65–80. ISSN 1137-5906. Consultado o 4 de outubro de 2012. Y las guerras carlistas trajeron al Cura Merino y a Blas García "Perdiz", que incendió una vez más la villa de Arenas de San Pedro y que vence a los liberales en Cebreros y Cadalso de los Vidrios. 
• Franco Silva, Alfonso (1994). La Fortuna y el poder: estudios sobre las bases económicas de la aristocracia castellana. Servicio Publicaciones UCA. ISBN 84-7786-302-4. 
• Fuente González, José David de la (2008). "La anexión de la Parra a Arenas de San Pedro en 1934" (PDF). Trasierra (7): 61–74. ISSN 1137-5906. 
• Guirao Godínez, Ginés (2004). "La vida cultural en una ciudad castellana de la retaguardia franquista: Ávila" (PDF). Universidad Complutense (Madrid). ISBN 84-669-2525-2. Consultado o 3 de outubro de 2012. 
• Gomendio Souchard-Breteau, Juan (1999). "Centenario de la iglesia neorrománica de La Parra (1898-1998)" (PDF). Trasierra (4): 113–118. ISSN 1137-5906. Consultado o 17 de outubro de 2012. Ahora sabemos que hacia 1878 se empezó a construir la parroquial sobre un imponente roquedal que domina el pueblo, con el nuevo símbolo de San Pedro Advíncula y en estilo neorrománico de moda en la época 
• González Muñoz, José María (2002). "Aproximación y aportación documental para el estudio de los años cuarenta en el Valle del Tiétar: Ávila" (PDF). Trasierra (5): 189–259. ISSN 1137-5906. Consultado o 5 de outubro de 2012. El Valle del Tiétar desde octubre de 1936 dejó de estar en primera línea de combate. 
• González Ramos, Roberto (2010). "Evolución cultural y contraste generacional. Tres generaciones de la casa del Infantado y cuatro categorías de sus bienes (1531-1566)". Tiempos Modernos. Revista electrónica de Historia Moderna 7 (20): 5. ISSN 1699-7778. 
• Jiménez Ballesta, Juan (1996). "El partido de Arenas de San Pedro: organización política, administrativa, eclesiástica y régimen dominical. s.XVI-XX" (PDF). Revista Trasierra:boletín de la Sociedad de Estudios del Valle del Tiétar (1): 51–66. ISSN 1137-5906. 
• Landavazo Arias, Marco Antonio (2004). "¿El pueblo o la plebe? La participación popular en la España de 1808 según cuatro testimonios contemporáneos" (PDF). TZINTZUN, Revista de Estudios Históricos (39): 54. ISSN 1870-719X. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 30 de agosto de 2014. Consultado o 4 de outubro de 2012. 
• Luis López, Carmelo (2002). "Las comarcas meridionales de la Tierra abulense medieval: precisiones a una problemática delimitación y repoblación" (PDF). Studia histórica. Historia medieval (20-21): 11–45. ISSN 0213-2060. 
• Martínez Sánchez, Cristina; et al. (1994). "El poblamiento medieval en el curso medio-alto del río Tiétar (Ávila). La influencia del entorno". Actas II del IV Congreso de Arqueología Medieval Española - Sociedades en transición: 345–358. ISBN 84-87032-22-2. 
• Martín Vide, Javier; Estrada Mateu, Joan (1998). "Una nueva propuesta metodológica de regímenes pluviométricos estacionales para la península Ibérica." (PDF). Nimbus: Revista de climatología, meteorología y paisaje (1-2). ISSN 1139-7136. 
• Navascués Palacio, Pedro (1987). "La escultura y la pintura (Sección del libro La Época de la Ilustración - Historia de España de Ramón Menéndez Pidal)" (PDF) V (XXXI). Espasa-Calpe: 756. ISBN 84-239-4839-0. Consultado o 15 de novembro de 2012. 
• Peces Ayuso, Daniel F. (2007). "Camino del Olivar. Aproximación al cultivo y cultura del olivar en el partido de Arenas de San Pedro." (PDF). Trasierra (6): 323–346. ISSN 1137-5906. Consultado o 1 de novembro de 2012. 
• Rodríguez Pérez, C.; Escribano Bombín, R.; González Alonso, S. (2013). Sociedad Española de Ciencias Forestales, ed. "Valoración del daño causado por los incendios en los espacios forestales. Aplicación en el incendio de Arenas de San Pedro – Ávila (Julio de 2009)" (PDF). ISBN 978-84-937964-9-5. Arquivado dende o orixinal (pdf) o 26 de xaneiro de 2022. Consultado o 05 de abril de 2022. 
• Sánchez Martín, José Manuel (1996). "El efecto de pantalla orográfica en el clima de montaña extremeño analizado bajo la perspectiva sistémico-estadística". Lurralde (19): 105–135. ISSN 1697-3070. 
• Serrano Cabo, José (1989). "Historia y geografía de Arenas de San Pedro y las villas y pueblos de su partido". Salamanca: Caja Salamanca. ISBN 84-87132-06-5. 
• Tejero Robledo, Eduardo (1990). "Arenas de San Pedro y el Valle del Tiétar". Ávila: Fundación Marcelo Gómez Matías. ISBN 84-404-7861-5. 
• Tejero Robledo, Eduardo (2002). "El Castillo de Arenas, López Dávalos y Juana de Pimentel" (PDF). Trasierra (5): 61–80. ISSN 1137-5906. 
• Tortella, Jaime (1999). "Luigi Bocherini, ¿experto financiero?" (17): 343–345. ISSN 0213-2397. 
• Troitiño Vinuesa, Miguel Ángel (1998). "Sierra de Gredos: Dinámica socioterritorial y parque regional". Observatorio medioambiental (1). ISSN 1139-1987. Consultado o 31 de outubro de 2012. 
• Troitiño Vinuesa, Miguel (1995). "Gredos: territorio, sociedad y cultura". Ávila: Diputacion Provincial de Ávila, Institución Gran Duque de Alba. ISBN 9788486930158. 
• Vázquez García, Francisco (1990). "El Infante Don Luis Antonio de Borbón y Farnesio". Ávila: Diputación provincial de Ávila - Institución Gran Duque de Alba. ISBN 84-86930-35-9. 
• Vera Botí, Alfredo (2010). "El convento franciscano de San Joaquín y San Pascual de Cieza: historia de un sencillo y humilde complejo conventual" (PDF). Murgetana 48 (123): 23–63. ISSN 0213-0939. Consultado o 17 de novembro de 2012. 

Ligazóns externas

• Páxina do concello (en castelán)