Calatayud

Calatayud
Epónimo	qalat (en)
Localización
	41°21′00″N 1°38′00″O / 41.35, -1.63333
Estado	España
Comunidade autónoma	Aragón
Provincia	Provincia de Zaragoza
Capital de	ardiaconate of Calatayud (en) ; Provincia de Calatayud (1822–1823); Q6064695 (1834–); Comunidad de Calatayud (2001–)
Capital	Calatayud
Contén a división administrativa	Calatayud ; Campiel ; Carramolina ; Embid de la Ribera ; Huérmeda ; Marivella ; Ribota ; San Ramón ; Torres
Poboación
Poboación	19.677 (2023) (127,57 hab./km²)
Xeografía
Diocese	Diocese de Tarazona
Superficie	154,245778 km²
Bañado por	Río Jalón e Río Jiloca
Altitude	530 m
Comparte fronteira con	Ateca ; Sediles ; El Frasno ; Villalba de Perejil ; Paracuellos de Jiloca ; Cervera de la Cañada ; Paracuellos de la Ribera ; Morés ; Sabiñán ; Terrer ; Sestrica ; Torralba de Ribota
Datos históricos
1362	Evento clave
1362	siege of Calatayud (en)
Organización política
• Alcalde	José Manuel Aranda Lassa
Identificador descritivo
Código postal	50300
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	50067
Outro
Irmandado con	Auch ; Dueville (pt)
Sitio web	calatayud.es

Calatayud^[1] é un concello e unha cidade española, da comunidade autónoma de Aragón e da provincia de Zaragoza, capital da comarca do mesmo nome, a Comunidad de Calatayud. A poboación do municipio era de 21.040 habitantes no ano 2007, nunha superficie de 154,20 km². Dista 86 km da cidade de Zaragoza.

Xeografía

A cidade sitúase ás beiras do río Jalón, onde se lle une o río Jiloca. No lugar crúzanse tamén dúas vías naturais comunicación.

Historia

Orixes

Os primeiros habitantes do enclave de Bílbilis son tribos de aborígenes celtiberos, os Lusones, que colaboran cos romanos, o que propicia o asentamento de colonos.

Na zona de Valdeherrera máis próxima á actual cidade atópase o que pode ser o maior poboado da Celtiberia, onde despois se cre que houbo algún tipo de granxa ou asentamento romano.

Con Augusto o asentamento recibe o rango de Municipium Augusta Bilbilis, e á chegada de Tiberio inaugúranse construcións como o templo ou o foro; a cidade tamén chega a acuñar moeda, durante esta época tamén se produce o nacemento do ilustre Marcial.

De ser unha próspera cidade pasou á máis completa decadencia, subsistindo algúns grupos de xente nela durante a época visigoda, pero asentados nos arredores. Quedou como legado o gentilicio «bilbilitano», ademais do mármore dos edificios importantes, presente en numerosos edificios civís e relixiosos de Calatayud.

En 2007 atopáronse unhas termas romanas no centro urbano da cidade que poderían pertencer á cidade de Platea, nomeada por Marcial e que conviviu con Bílbilis, pero da que aínda non se coñece a súa localización. Segundo indicaría o gran tamaño das termas achadas (ao redor de 700 m²), investígase se a Platea documentada situouse no centro urbano da cidade islámica e actual. As termas estiveron en uso desde o século I ou II dC. ata o V, co que se se confirma que foron as da cidade de Platea, esta sobreviviría a Bílbilis (que se despobló a partir do século III dC) e mantería a continuidade como núcleo habitado desde a época romana ata os nosos días.^[2] Con todo, estas termas foron cubertas de novo, e edificouse en devandito terreo.

Este achado reescribiu parte da historia de Calatayud, e non son os únicos restos romanos atopados dentro do actual centro urbano. A pouca distancia, anos atrás descubriuse unha terma privada xunto a unha vivenda. Críase que pertencían a unha vila agrícola próxima a Bílbilis.

Época árabe

Coa chegada dos árabes á Península Ibérica ábrese unha nova etapa para os habitantes residentes nas proximidades. Nesta época é cando se produce a construción do recinto fortificado que dará nome á cidade.

No século X, con Abderramán III, sublévase en Zaragoza a familia dos Tuyibíes; posteriormente Abderramán cercou e tomou Calatayud en 937. No 1031, cando xa apareceron na historia os Reinos de Taifas, Calatayud é unha das principais cidades do reino taifa de Zaragoza e capital dun distrito, e chegou a ser capital da súa propia taifa desde 1046 a 1055. Gobernaron os Tuyibíes e Hudíes, liñaxes oriúndas do Iemen. É un período de grande esplendor cultural.

No século XII a Qal‘at Ayyub musulmá sería conquistada polo rei de Aragón Afonso I o Batallador, un 24 de xuño de 1120, festividade de San Xoán Bautista.

Reconquista

En 1120 Calatayud é conquistada por Afonso I o Batallador. Pouco despois recibe o chamado: "Foro de Calatayud" e créase a Comunidad de Calatayud. Nesta época a cidade só é superada en poboación e importancia en todo Aragón por Zaragoza.

Durante o século XIV a cidade sufriría un asedio por parte dos exércitos casteláns na guerra dos dous Pedros, sendo finalmente conquistada con grandes desfeitas en 1362, tras a paz de Terrer a entón vila sería ascendida á categoría de cidade.

No século XV prodúcese un acontecemento importante: a coroación de Fernando II como rei de Aragón na cidade en 1461; tamén se asina o 30 de maio de 1481 a Carta de Calatayud entre os Reis Católicos e Fernando de Guanarteme, pola que os reinos canarios incorpóranse á Coroa de Castela.

Séculos XVI-XIX

Durante o século XVI prodúcese o nacemento do xentilicio «bilbilitano» proposto por Antonio Serón, que acabaría impóndose aos usados entón (calatayubí ou calatayucense).

O rexurdimento cultural non se produce ata o século XVII, esta vez de man dos xesuítas que pretenden que os estudos en Calatayud alcancen o rango de universitarios, demanda que aínda continua hoxe en día na cidade, en 1627 Gracián comeza a impartir humanidades na cidade.

Durante o século XIX, na Guerra da Independencia, a cidade colabora na defensa de Zaragoza, a cidade é conquistada polos franceses e reconquistada o 2 de outubro de 1812 por Villacampa, sendo a súa comarca e a cidade lugar de accións do soado Juan Martín Díez "O Teimudo". É neste século cando ten lugar o nacemento da lenda da Dores e cando a cidade converteríase durante un breve período de tempo na capital da cuarta provincia de Aragón. Durante anos mantívose a reclamación, que finalmente foi enterrada debido á reiterada oposición das provincias limítrofes e a de Zaragoza. Durante as guerras carlistas sería saqueada en máis dunha ocasión polo exército carlista, tamén aparecen durante este século a estrada e o ferrocarril (1826 e 1863 respectivamente) Madrid-Zaragoza e a luz eléctrica en 1892.

Séculos XX-XXI

No século XX un urbanismo sen control propicia a desaparición de importantes edificios como as igrexas de San Pedro Mártir ou San Francisco. Chega a liña férrea Santander-Mediterráneo que nunca se chegaría a terminar nin a usarse para o que foi concibida. No cultural créase o primeiro instituto durante a ditadura de Primo de Rivera e a primeira escola de traballo durante a Segunda República. Durante os anos 50 toda a zona sofre unha crise demográfica e económica da que a cidade non se recuperaría ata a década dos 90. Durante a segunda metade do século albergará a constitución das primeiras Cortes de Aragón modernas na igrexa de San Pedro dos Francos e converterase no primeiro concello democrático tras a morte de Franco, grazas ao adiantamento nun día das eleccións pola visita do rei Xoán Carlos I. A principios dos anos 90 chegaría a autovía A-2.

Xa no século XXI, a cidade supera os 20.000 habitantes empadroados por primeira vez na historia, créase a Comarca Comunidade de Calatayud en 2001 con capital na cidade, durante outubro de 2001 prodúcese a chegada do ferrocarril de alta velocidade e realízase a edificación e adecuación de amplas zonas da cidade.

Nome

O seu nome é de orixe árabe, Qal’at 'Ayyūb, do substantivo Qalat, "castelo", e un antropónimo 'Ayyūb, "Xob", é dicir castelo de Ayub . En textos medievais cristiáns denomínase Calataiub, mais tamén con outras variantes; o -d final, que aparece xa no século XIII, nace por analoxía con outros topónimos que tamén terminan así.

Demografía

Evolución da poboación desde 1900:

Monumentos

Calatayud é un dos centros do estilo mudéxar. Destacan no seu patrimonio artístico:

Recinto fortificado da época musulmá (castelo, murallas, portas);
Colexiata do Santo Sepulcro, unha das poucas sedes españolas da orde dos cabaleiros do Santo Sepulcro); a igrexa actual procede de restauracións do século XVII; o claustro é gótico;
Colexiata de Santa María, primixeniamente unha mesquita, pasou a ser igrexa cristiá no ano seguinte á tomada da cidade; torre octogonal de estilo mudéxar, levantada en 1528; no interior altares barrocos do XVII; claustro gótico; sufriu dúas grandes restauracións no século XX ;
Igrexa de San Pedro dos Francos, de estilo mudéxar;
Igrexa de Santo André, con campanario mudéxar;
Igrexa de San Xoán o Real, con pendentes pintadas por Goya.
A 5 km ruínas da cidade celtibérico-romana de Bílbilis. Parte dos restos exhíbense no Museo de Calatayud.
A 10 km, Cervera de la Cañada, coa igrexa de Santa Tegra, con elementos mudéxares.

Calatayud forma parte da rede turística de cidades do ferrocarril de grande velocidade, AVE.

Festas

As festas maiores son en honra a San Roque (agosto), en setembro celébrase a festa da Virxe da Peña. Son de interese tamén os autos relixiosos da Semana Santa.