Victor Hugo

Victor Hugo
Par de Francia

Biografía
Nacemento	(fr) Victor-Marie Hugo 26 de febreiro de 1802 Besançon, Francia
Morte	22 de maio de 1885 (83 anos) París, Francia
Causa da morte	pneumonía
Lugar de sepultura	Panteón de París 48°50′46″N 2°20′46″L
Q61677129
30 de xaneiro de 1876 – 22 de maio de 1885
Member of parliament for the Seine (en)
8 de febreiro de 1871 – 1 de marzo de 1871
Member of parliament for the Seine (en)
4 de xuño de 1848 – 2 de decembro de 1851
Member of the Chamber of Peers (en)
13 de abril de 1845 – febreiro de 1848
10º Cadeira 14 da Academia Francesa (pt)
7 de xaneiro de 1841 – 22 de maio de 1885 ← Népomucène Lemercier – Leconte de Lisle →
3º President of the Société des gens de lettres (en)
1840 – 1840 ← Honoré de Balzac – Francesc Aragó →
Datos persoais
Residencia	avenue Victor-Hugo (1878–1885) Hauteville House (en) (1856–1870) Marine Terrace (en) (1852–1855) Maison du Pigeon - De Duif (en) (1852–1852) Maison du Moulin à vent - De Windmolen (en) (1852–1852) Rue Louise-Émilie-de-La-Tour-d'Auvergne (en) (1848–1851) Place des Vosges (pt) (1832–1848) Calle de la Reina, Madrid (en) (1811–1812) Place des Barricades - Barricadenplein (en) rue Laffitte (en) Museu-casa onde nasceu Victor Hugo (pt) rue Catherine-de-La-Rochefoucauld (en)
Ideoloxía política	Anticlericalismo
Educación	Universidade de París Liceo Louis-le-Grand Liceo Michelet
Actividade
Campo de traballo	Escrita creativa e profesional
Lugar de traballo	París Jersey
Ocupación	político, escritor de viaxes, ilustrador, poeta, historiador da arte, xornalista de opinión, escritor, libretista, dramaturgo, ensaísta, novelista, debuxante, artista gráfico
Período de actividade	1819 - 1883
Partido político	Parti de l'Ordre (en)
Membro de	Academia Francesa (1841–1885) Société des gens de lettres (en) Q30738521 Académie des sciences, belles-lettres et arts de Besançon et de Franche-Comté (en) Serbian Learned Society (en) Académie des sciences, belles-lettres et arts de Rouen (en)
Xénero artístico	Panfleto
Movemento	French Romanticism (en) e pensamento libre
Profesores	Louis Lefébure de Fourcy (pt)
Influencias	John Owen
Carreira militar
Conflito	Guerra franco-prusiana
Obra
Obras destacables (1829) Les Orientales (en) (1831) O chepudo de Notre Dame (1856) Les Contemplations (en) (1860) The Man Who Laughs (en) (1866) Les Travailleurs de la Mer (pt) (1874) Ninety-three (en) (1877) L'Art d'être grand-père (en) (século XIX) Les Misérables
Arquivos en	Biblioteca Beinecke de Libros Raros e Manuscritos Maison de Victor Hugo (en) Biblioteca do Arsenal, file unit (en) [ 13907] Bibliothèque nationale de France
Outro
Título	Vizconde (1837–)
Familia	Hugo family (en)
Cónxuxe	Adèle Foucher (1822–1868), morte do cónxuxe
Parella	Léonie d’Aunet (1843–) Juliette Drouet (1833–1883)
Fillos	Léopoldine Hugo verh. Vacquerie  () Adèle Foucher Charles Hugo  () Adèle Foucher François-Victor Hugo  () Adèle Foucher Adèle Hugo  () Adèle Foucher
Pais	Joseph Léopold Sigisbert Hugo   e Sophie Trébuchet
Irmáns	Abel Hugo Eugène Hugo
Parentes	Georges-Victor Hugo, neto Jeanne Hugo, neta
Cronoloxía
1 de xuño de 1885	Funeral
Premios
(1837)  Oficial da Lexión de Honra (1825)  Cabaleiro da Lexión de Honra
Sinatura
Descrito pola fonte	Enciclopedia Xudía de Brockhaus e Efron Pequeno Dicionario Enciclopédico de Brockhaus e Efron Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron

Victor Marie Hugo /viktɔʁ maʁi yɡo/ —inscrición completa na súa acta de nacemento: Victor, Marie Hugo— , nado en Besançon o 26 de febreiro de 1802 e finado en París o 22 de maio de 1885, foi un dos máis importantes escritores do romanticismo en francés e a miúdo é identificado como un dos mellores poetas franceses. Tamén foi un político e intelectual comprometido e influente na historia do seu país e da literatura do século XIX. Era irmán dos tamén escritores Eugène Hugo e Abel Hugo.

Ocupa un posto notable na historia das letras francesas do século XIX nunha gran variedade de xéneros e ámbitos. Foi un poeta lírico, con obras como Odes et Ballades (1826), Les Feuilles d’automne (1832) ou Les Contemplations (1856), poeta comprometido contra Napoleón III en Les Châtiments (1853) e poeta épico en La Légende des siècle (1859 e 1877). Foi tamén un novelista popular e de grande éxito con obras como Notre-Dame de Paris (1831) ou Les misérables (1862). En teatro expuxo a súa teoría do drama romántico na introdución de Cromwell (1827), e ilústraa principalmente con Hernani (1830) e Ruy Blas (1838).

A súa extensa obra inclúe tamén discursos políticos na Cámara dos Pares, na Asemblea Constituente e na Asemblea Lexislativa -especialmente sobre temas como a pena de morte, a educación ou Europa-, crónicas de viaxes -Le Rhin (1842) ou Choses vues, (póstuma 1887 e 1890)?, así como unha abundante correspondencia.

Contribuíu de forma notable á renovación lírica e teatral da época; foi admirado polos seus contemporáneos e aínda o é hoxe en día, aínda que certos autores modernos considerano un escritor controvertido. A súa implicación política, que lle supuxo unha condena ao exilio durante os vinte anos do Segundo Imperio Francés (1852-1870), permitiu a posteriores xeracións de escritores unha reflexión sobre a implicación e o compromiso dos escritores na vida política e social.

As súas opinións, á vez morais e políticas, e a súa obra excepcional, converterono nun personaxe emblemático a quen a Terceira República honrou á súa morte cun funeral de Estado, celebrado o 1 de xuño de 1885 e ao que asistiron máis de dous millóns de persoas, e coa inhumación dos seus restos no Panteón de París.

Traxectoria

Infancia e xuventude

Pais de Victor Hugo

O xeneral Joseph Léopold Sigisbert Hugo, pai de Victor Hugo.

Sophie Trébuchet, nai de Victor Hugo.

Casa natal de Victor Hugo na cidade de Besançon.

Victor Hugo naceu o 26 de febreiro de 1802, fillo do xeneral do Imperio Joseph Léopold Sigisbert Hugo (1773‑1828) —nomeado conde, segundo a tradición familiar, por Xosé I Bonaparte,— xefe de batallón destinado na gornición de Doubs no momento do nacemento do seu fillo, e de Sophie Trébuchet (1772‑1821), unha dama moi desenvolta e independente de orixe bretón. Foi o menor dunha familia de tres fillos homes, tras Abel (1798‑1855) e Eugène (1800‑1837), pasou a maior parte da súa infancia en París. As frecuentes estancias en Nápoles e España, consecuencia dos destinos militares do seu pai, marcarán os seus primeiros anos. Así, en xuño de 1811 trasládanse a Madrid e ingresa como internado, xunto co seu irmán Eugène, nunha residencia relixiosa que os Escolapios tiñan no colexio de San Antón e que os ocupantes franceses convertiran nun «seminario de nobres». En 1813 Victor e os seus irmáns establecéronse en París coa súa nai, que se separara do seu marido debido á súa relación co xeneral Victor Lahorie, padriño e titor de Victor Hugo de quen recibe o seu nome. En setembro de 1815, Victor e Eugène, os que separaron da súa nai, foron internados na pensión Cordier (ata 1818). Segundo Adèle Foucher, a súa muller, que tamén era a súa amiga da infancia, foi neste momento cando Víctor comezou a compoñer versos e comezou a súa Cahiers de vers français (Caderno de versos francés). Autodidacta, mediante probas e erros aprende a usar a rima e a medida. Recibe ánimos e apoios da súa nai á que, o igual que o seu irmán Eugène, le as súas obras. Os seus escritos son revisados ​​e corrixidos por un mozo profesor da pensión Cordier que fixo amizade cos dous irmáns. A súa vocación é precoz e a súa ambición inmensa; En xullo de 1816, con só 14 anos, Victor escribiu nun diario: «Quero selo Chateaubriand ou nada».

En 1817 participa nun concurso de poesía organizado pola Academia francesa sobre o tema «Felicidade que proporciona o estudo de todas as situacións da vida». O xurado está preto de concederlle o premio, pero o título do seu poema —Trois lustres à peine (Apenas tres lustros)— suxire demasiado a súa curta idade e a Academia cre que pode ser unha farsa, polo que recibe soamente unha mención. Concorre sen éxito nos anos seguintes, pero en 1819 gaña, nun dos concursos organizados pola Academia dos Xogos Florais de Tolosa, unha «Lis de ouro» por Le rétablissement de la statue de Henry IV e un «Amaranto de ouro» por Les Vierges de Verdun, e un premio en 1820 por Moïse sur le Nil.

Animado polos seus éxitos, Hugo abandona as matemáticas, materia que cursaba no Liceo Louis le Grand para a que tiña aptitudes (seguía os cursos das clases preparatorias), e embárcase na carreira literaria. Cos seus irmáns Abel e Eugène, funda en 1819 unha revista, Le Conservateur littéraire ("O Conservador literario"), que xa atrae a atención sobre o seu talento. En 1821 falece prematuramente a súa nai e os seus primeiros poemarios, Odas e Poesías diversas, aparecen en 1822: o autor ten por entón vinte anos. A tirada de 1500 exelares esgótase en catro meses. O rei Lois XVIII, que posúe un exemplar, outórgalle unha pensión anual de mil francos, o que lle permite facer plans de matrimonio coa súa amiga Adèle Foucher.

Xove escritor

Victor Hugo de mozo.

A morte dá súa nai, o 27 de xuño de 1821, afectoulle profundamente. De feito os anos de separación do seu pai achegárano á ela.

Contraeu matrimonio o 12 de outubro de 1822 cunha amiga da infancia, Adèle Foucher, nacida en 1803, coa que tivo cinco fillos:

• Léopold (16 de xullo de 1823-10 de outubro de 1823);
• Léopoldine (28 de agosto de 1824-4 de setembro de 1843);
• Charles (4 de novembro de 1826-13 de marzo de 1871);
• François-Victor (28 de outubro de 1828-26 de decembro de 1873);
• Adèle (28 de xullo  de 1830-21 de abril de 1915), a única que sobrevivirá ao seu pai, pero cuxo estado mental, que decaerá moi pronto, conlevaralle moitos anos de ingreso en centros de saúde.

Este matrimonio levou ao seu irmán Eugène, que pretendía tamén a esa mesma dama, á tolemia, unha esquizofrenia que tivo como consecuencia a súa reclusión, nunha institución para enfermos mentais, ata a súa morte en 1837.

Ese ano comezou a redacción de Han d'Islande (publicado en 1823) que recibiu unha morna acollida. Unha ben argumentada crítica de Charles Nodier, é o motivo dun encontro entre ambos os escritores e do nacemento da súa amizade, e participa con el nas reunións do cenáculo da Bibliothèque de l'Arsenal (parte da Biblioteca Nacional de Francia), berce do Romanticismo, que teñen unha grande influencia no seu desenvolvemento como escritor. Esta amizade dura ata 1827-1830, cando Nodier comeza a ser moi crítico coas obras de Hugo. Durante este período, Victor reconcíliase co seu pai, que lle inspirará os poemas Odas ao meu pai e Après la bataille. O seu pai falece en 1828.

A súa obra Cromwell , publicada en 1827, causou sensación. No prefacio deste drama, Victor Hugo oponse ás convencións clásicas, en particular as unidades aristotélicas do tempo e lugar, e senta as bases do seu drama romántico, e establece os primeiros fundamentos do seu drama romántico. Nos tres anos seguintes, Hugo asegurarase a dirección do movemento romántico en Francia e a supremacía en todos os xéneros literarios. Na lírica, coa edición definitiva de Odas e baladas (1828) e, sobre todo, as Orientais (1829); en teatro, co drama romántico Hernani (febreiro de 1830), seguido de Marion de Lorme (1831); en narrativa, coa novela histórica Notre-Dame de París (marzo de 1831).

A parella recibe visitas a miúdo e traba amizade co crítico Sainte-Beuve, co poeta Lamartine, co mestre da novela curta Mérimée, co poeta Musset ou co pintor Delacroix. A súa esposa Adèle mantén unha relación amorosa con Sainte- Beuve que ten lugar durante o ano 1831. Entre 1826 a 1837, a familia pasa tempadas con frecuencia no Castelo de Roches en Bièvres, propiedade de Louis-François Bertin, director do xornal Journal des débats. Durante estas estancias, Hugo atópase con personaxes como o compositor Berlioz, o prosista Chateaubriand, e os pianistas e compositores Liszt e Giacomo Meyerbeer, e escribe coleccións de poesía entre as que se atopa o famoso Feuilles de automne.

En 1829 publica a colección de poemas Les Orientales. O último día dun condenado á morte aparece o mesmo ano e é seguida por Claude Gueux en 1834; nestas dúas novelas curtas, Hugo mostra o seu rexeitamento cara á pena de morte. A novela Notre-Dame de París publicase en 1831.

Os anos do teatro

Xa en 1828, montara unha obra de mocidade, Amy Robsart e, aínda que tamén publica coleccións de poesías, como Les Feuilles d'automne (As follas de outono) (1831), Les Chants du crépuscule (Os cantos do crepúsculo) (1835), Les Voix intérieures (As voces interiores)(1837), Les Rayons et les Ombres (Os raios e as sombras) (1840), entre 1830 e 1843, Hugo dedícase case exclusivamente ao teatro.

Gravado da «batalla de Hernani» (J. J. Grandville, 1836).

1830 é o ano da estrea de Hernani, obra que foi motivo dunha longa serie de conflitos e enfrontamentos ao redor da estética teatral entre os «clásicos», partidarios dunha xerarquización estrita dos xéneros teatrais, e os «modernos», a nova xeración de románticos que, encabezados por Théophile Gautier, aspiraban a unha revolución da arte dramática e agrupábanse ao redor de Victor Hugo; o triunfo da Revolución de Xullo facilitará as cousas. Estes conflitos pasaron á historia da literatura baixo o nome de «A batalla de Hernani». Marion de Lorme, prohibida inicialmente en 1829, estreouse en 1831 no Théâtre de la Porte Saint-Martin e Le roi s'amuse (O rei divírtese) en 1832 no Théâtre-Français, peza que foi prohibida inmediatamente despois da súa estrea, o que servirá a Hugo para indicar no prefacio da súa edición orixinal de 1832: «A aparición deste drama no teatro deu motivo a un acto ministerial inaudito. Ao día seguinte da primeira representación, o autor recibiu de M. Jouslin de la Sáelle, director de escena do Théâtre-Français, a seguinte nota, da que conserva con esmero o orixinal: "Neste momento, que son as dez e media, acabo de recibir a orde de suspender as representacións de Le roi s'amuse, que me comunica H. Taillor en nome do ministro. Hoxe 23 de novembro."».

En 1833 coñece á actriz Juliette Drouet, que se converte na súa amante e consagraralle a súa vida. Drouet salvarao do encarceramento durante o golpe de estado de Napoleón III. Hugo escribirá para ela numerosos poemas. Ambos pasan xuntos cada aniversario do seu encontro e completan, ano tras ano, un caderno común que titulan cariñosamente Libro do aniversario. Ademais de Juliette, Hugo contou con numerosas amantes.

Juliette Drouet, por Champmartin.

Lucrecia Borgia e María Tudor estreáronse no Teatro de la Porte Saint-Martin en 1833, e Angelo, tyran de Padoue (Angelo, tirano de Padua) no Théâtre-Français en 1835. Ante a falta de escenarios para representar os novos dramas, cuxa posta en escena é complexa e custosa pola cantidade de escenografía e tremoia que esixe a ruptura das unidades, Hugo decide, xunto con Alexandre Dumas, tamén fillo dun xeneral napoleónico, crear unha sala dedicada ao drama romántico. Aténor Joly recibe, por orde ministerial, o privilexio que autoriza a creación do Théâtre de la Renaissance en 1836, Hugo queixábase da falta de liberdade que ofrecían. onde se representará, en 1838, Ruy Blas.

Hugo accede a Academia francesa o 7 de xaneiro de 1841, despois de tres tentativas que resultaron infrutuosas, esencialmente por mor dun grupo de académicos entre os que se atopaba o escritor costumista Étienne de Jouy, que se opoñían ao romanticismo e combatíano ferozmente.

Para Hugo 1843 foi un ano funesto; en marzo estreouse Les Burgraves, obra que non recibe o éxito esperado. Durante a creación de todas as súas obras, Hugo enfróntase contra todo tipo de dificultades materiais e humanas, como teatros pouco propicios aos espectáculos de envergadura ou reticencias dos actores franceses ante a audacia dos seus dramas, e as súas pezas reciben asubíos a miúdo por parte dun público pouco sensible ao drama romántico, aínda que tamén reciben por parte dos seus admiradores vigorosos aplausos.

O 4 de setembro de 1843, Léopoldine morr traxicamente en Villequier, no río Sena, afogada xunto co seu marido Charles Vacquerie tras o naufraxio do seu barco. Hugo atopábase entón nos Pireneos coa súa amante Juliette Drouet, e decátase pola prensa da morte da súa filla. O escritor vese afectado terriblemente por esta morte, que lle inspirará varios poemas de Les Contemplations (As contemplacións) —particularmente, «Demain, dès l'aube…» (Mañá ao amencer ...)—. Desde esta data e ata o seu exilio en 1851, Hugo non publicará nada, aínda que seguirá escribindo furiosamente; non estrea teatro, non imprime novelas nin coleccións de poemas. Algúns autores ven na morte de Léopoldine e o fracaso de Les Burgraves unha posible razón deste desafecto do autor cara á creación literaria, mentres que outros ven máis ben unha posible atracción cara á política, actividade que lle ofrecería outra tribuna ás súas actividades. É verdade que en 1845 foi distingido co título Par de Francia e en 1848 non é aínda o furibundo republicano que chegará a ser.

Acción política

Educado pola súa nai, orixinaria da rexión da Vendée, na lealdade ao realismo, foise convencendo amodo das virtudes da democracia. Nun poema escribiu por tal de xustificarse: "onde o coñecemento só é dun home, imponse a monarquía, onde é dun grupo de homes, ha deixar o seu lugar á aristocracia. E cando todo o mundo ten acceso ao saber quere dicir que chegou o tempo da democracia".

Segundo Pascal Melka, Hugo ten a vontade de conquistar o réxime para ter influencia e poder así levar a cabo as súas ideas. Faise entón confidente de Lois Filipe I en 1844 e posteriormente par de Francia en 1845. O seu primeiro discurso, realizado en 1846, é para defender a sorte de Polonia, descortizada entre varios países, e en 1847 defende o dereito de regreso dos desterrados, como Jérôme Napoleón Bonaparte.

Ao comezo da Revolución francesa de 1848, é nomeado alcalde do 8.º distrito de París, e posteriormente deputado da Segunda República con escano entre os conservadores. Durante os motíns obreiros de xuño de 1848, Hugo participará persoalmente na matanza, comandando tropas fronte ás barricadas no distrito parisiense para o que foi nomeado alcalde; máis tarde desaprobará a sanguenta represión desenvolvida tras a revolta. En agosto de 1848 funda o periódico L'Événement. Apoia a candidatura de Carlos Luís Napoleón Bonaparte, elixido presidente da República en decembro de 1848. Tras a disolución da Asemblea nacional, en 1849 é elixido para a Asemblea lexislativa e pronuncia a súa Discurso sobre a miseria. Rompe con Luis Napoleón Bonaparte polo seu apoio ao envío dunha expedición francesa contra a República Romana instaurada en 1849, que termina co restablecemento do papa nas súas funcións, e progresivamente enfróntase contra os seus antigos amigos políticos e reproba a súa política reaccionaria.

Exilio

Victor Hugo na rocha dos exiliados

Se Louis-Napoléon pensase que o desterro significaría a morte de Victor Hugo, Hugo o foraxido sabía que o principio da liberdade non morre, Hugo o espiritualista non dubidou que as tumbas falan e a súa voz saíu de Bruxelas, de Xersei, de Guernsey resonou en todo o mundo.

Durante o golpe de estado do 2 de decembro de 1851, Víctor Hugo participou na organización dunha resistencia que fracasou. Hugo tenta fuxir pero é retido; con todo un comisario francés négase a detelo dicíndolle «Sr. Hugo, non lle arresto porque soamente deteño á xente perigosa!». A tarde do 11 de decembro tomou o tren para exiliarse en Bruxelas baixo a falsa identidade de Jacques Firmin Lanvin, tipógrafo. O seu desterro é confirmado polo decreto do 9 de xaneiro de 1852 que afecta a ex representantes na Asemblea Nacional, como Victor Schoelcher e outros 64..

Bruxelas

A maison du Pigeon, casa da Grand-Place na que o autor viviu durante o seu exilio en Bruxelas en 1852.

Hugo exíliase voluntariamente en Bruxelas, e condena con forza o golpe de estado, as súas razóns morais, e ao seu autor, Napoleón III, nun panfleto publicado en 1852, Napoléon le Petit (Napoleón, o Pequeno), así como en Histoire d'un crime (Historia dun crime), escrito ao día seguinte do golpe de estado e publicado 25 anos máis tarde, e en Les Châtiments (Os castigos). O doloroso recordo da súa filla Léopoldine —así como a súa curiosidade— impúlsanlle a iniciar experiencias relacionadas co espiritismo e consignadas en Les tables tournantes de Jersey, editado por Gustave Simon en 1923 (traducido o castelá en 2016 como Lo que dicen las mesas parlantes).

Jersey

Tras publicarse Napoléon le Petit, e ante os acontecementos que se aveciñan, Hugo anticipase a orde de expulsión, que chegará tarde ou cedo, e o 1 de agosto de 1852 parte cara a Anveres, con destino a Londres e logo a á dependencia británica de Jersey, onde desembarca o 5 de agosto.

Hauteville House, residencia de Hugo durante o seu exilio en Guernsey.

Expulsado de Jersey en 1855 por criticar a visita da raíña Vitoria a Francia, instalase na Hauteville House en Guernsey. Hugo forma parte dun grupo de proscritos que se negan a volver a Francia tras o decreto de amnistía que permite o regreso de todos os expulsados tras o golpe de decembro; Victor Hugo manifesta: «Et s'il n'en reste qu'un, je serai celui-là» —E se queda alí só un, serei eu—. Estes anos difíciles son moi fecundos desde o punto de vista literario; publica Les Châtiments (1853), obra en verso que ten no seu punto de mira o Segundo Imperio; Les Contemplations, poesías (1856); La Légende des siècles (1859), así como unha das súas obras máis significativas, a novela Les Misérables (1862). Rende homenaxe ao pobo de Guernsey na súa novela Les Travailleurs de la mer (1866).

Recibe algunhas visitas do continente, como a de Judith Gautier ou a de Boucher de Perthes en 1860; este último descríbeo como «un republicano xentilhome, (...) moi ben establecido, vivindo como pai de familia (...) querido polos seus veciños e considerado polos habitantes.»

Cando Napoleón III asinou o decreto de 1859 de amnistía xeral dos presos políticos, Hugo negouse a sacar proveito desta graza do «usurpador» («Quand la liberté rentrera, je rentrerai» —Cando volva a liberdade, volverei—) e tampouco o fai na de 1869.

Regreso a Francia e morte

Victor Hugo cos seus netos Georges e Jeanne en 1872.

Finalmente regresa a Francia en setembro de 1870, despois da derrota do exército francés na batalla de Sedán e recibe unha acollida triunfal por parte dos parisienses. Participa activamente na defensa de París durante o sitio de París de 1870. É elixido para a Asemblea nacional —ocupando un escano por Bordeos— o 8 de febreiro de 1871, pero dimite o mes seguinte como protesta contra a invalidación de Garibaldi. En marzo de 1871 atopábase en Bruxelas para arranxar a sucesión do seu fillo Charles, cando estala a insurrección da Comuna. Asiste á rebelión e á súa represión desde Bélxica e a desaproba tan vivamente que é expulsado do país. Atopa refuxio durante tres meses e medio no Gran Ducado —do 1 de xuño ao 23 de setembro—. Permanece sucesivamente en Luxemburgo, en Vianden —dous meses e medio—, en Diekirch e en Mondorf-les-Bains, onde se somete a unha cura termal; finaliza alí a colección de poemas L'Année terrible (O ano terrible). Regresa a Francia a finais de 1871. Solicítano varios comités republicanos, e acepta presentarse candidato para a elección complementaria do 7 de xaneiro de 1872. Visto como «radical» debido á súa vontade de amnistiar aos comuneiros, é golpeado polo republicano moderado Joseph Vautrain. O mesmo ano, Hugo trasládase de novo a Guernesey, onde escribe a novela Quatrevingt-Treize (Noventa e tres).

En 1873 reside en París e conságrase á educación dos seus dous netos, Georges e Jeanne, que lle inspiran a colección L'Art d'être grand-père (A arte de ser avó). Recibe a moitos personaxes, políticos e literarios, como os irmáns Goncourt, Lockroy, Clemenceau, Gambetta e outros. O 30 de xaneiro de 1876 é elixido senador e milita en favor da amnistía. Oponse ao presidente Mac-Mahon cando este disolve a cámara baixa. No seu discurso de apertura do Congreso Literario Internacional de 1878, Hugo posiciónase polo respecto da propiedade literaria pero tamén polo fundamento do dominio público. En xuño de 1878 sente indisposto —talvez afectado dun evento cerebrovascular—; trasládase a repousar catro meses a Guernesey na súa residencia de Hauteville House, atendido polo seu «secretario benévolo», Richard Lesclide. Este mal estado de saúde pon fin practicamente a toda a súa actividade como escritor. Con todo continúan aparecendo regularmente numerosas seleccións, que recompilan poemas que datan dos seus anos de excepcional inspiración (1850-1870), como La Pitié suprême (1879), L'Âne (O asno) (1880), Les Quatre Vents de l'esprit (Os catro ventos do espírito) (1881), a última serie de A lenda dos séculos (setembro de 1883) e outras, contribuíndo á lenda do vello home inesgotable ata a morte. Durante este período, moitas das súas obras son representadas de novo, como Ruy Blas en 1872, Marion de Lorme e Marie Tudor en 1873 ou Le roi s'amuse en 1882.

Baixo a Terceira República, o goberno de Jules Ferry promulgou a lei do 30 de xullo de 1881, coñecida como «Lei de reparación nacional», que concedía unha pensión ou renda vitalicia aos cidadáns franceses vítimas do golpe de estado de 1851 e da lei de seguridade xeral. A Comisión xeral encargada de examinar os expedientes, presidida polo Ministro do Interior, estaba formada por representantes do ministerio, de conselleiros de Estado, e incluía a oito parlamentarios, todos antigas vítimas: catro senadores — Victor Hugo, Jean- Baptiste Massé, Elzéar Pin e Victor Schœ lcher— e catro deputados —Victor Hugo, Jean-Baptiste Massé, Elzéar Pin e Victor Schœlcher— e catro diputados —Louis Greppo, Noël Madier de Montjau, Martin Nadaud e Alexandre Dethou—.

Ata a súa morte, Hugo foi unha das figuras tutelares da recuperada república, así como unha indiscutible referencia literaria.

A Terceira República Francesa honrouno á súa morte cun funeral de Estado, e os seus restos foron inhumados no Panteón de París.

Sepultura de Victor Hugo no Panteón de París.

Falece o 22 de maio de 1885, na súa residencia particular «La Princesse de Lusignan», que se atopaba situada no lugar do actual n.º 124 da avenida Victor-Hugo de París. Segundo a lenda, as súas últimas palabras foron: «Ceci est le combat du jour et de la nuit... Je vois de la lumière noire.» —É o combate do día e da noite... Vexo a luz negra—. Conforme ás súas últimas vontades, a cerimonia efectúase no chamado «coche fúnebre dos pobres». Inicialmente pénsase no cemiterio do Père-Lachaise, pero o 1 de xuño, en resposta ao decreto do 26 de maio de 1885, é finalmente conducido ao Panteón de París (a nova Terceira República aproveita este acontecemento para transformar a igrexa de Sainte-Geneviève en Panteón). Antes do traslado dos seus restos, o seu cadaleito é exposto unha noite baixo o Arco de Triunfo, sobre o que se coloca un crespón negro; coraceiros dacabalo velan toda a noite o catafalco coroado coas iniciais VH, segundo a programación establecida por Charles Garnier. Un gran número de persoas e delegacións desprazáronse para ofrecerlle a súa última homenaxe; a comitiva cara ao Panteón esténdese ao longo de varios quilómetros e é seguida por uns dous millóns de persoas.

Actualmente os seus restos repousan xunto aos de Émile Zola e Alexandre Dumas, trasladados desde outras necrópoles en 1908 e 2002 respectivamente.

Foi un dos escritores máis populares do seu tempo e aínda hoxe en día é un dos máis coñecidos, e está considerado como un dos alicerces da literatura francesa. Foi designado polos franceses como o Rei Sol da literatura.

O seu cerebro foi obxecto de estudo, cun volume de 2000 cm³ (a media en humanos é duns 1500 cm³).

Unha obra monumental

Hugo foi un escritor prolífico. O conxunto da súa extensa obra (seleccionada e organizada polos seus executores testamentarios Paul Meurice e Auguste Vacquerie) foi publicada polo editor e escritor Jean-Jacques Pauvert e representa case corenta millóns de caracteres reunidos en 53 volumes.

L'ensemble de mon œuvre fera un jour un tout indivisible. [...] Un livre multiple résumant un siècle, voilà ce que je laisserai derrière moi

O conxunto da miña obra será un día un todo indivisible. [...] Un libro múltiple que resume un século, velaquí o que deixarei detrás de min.

Contribution aux études sur Victor Hugo.

Practicou case todos os xéneros: novela, poesía, teatro, ensaio... cunha paixón pola palabra, un sentido do épico e unha imaxinación fecunda. Escritor e político, Hugo nunca tentou marcar unha distinción entre a súa actividade como escritor e o seu compromiso social, e efectuaba unha mestura das súas obras de ficción, o desenvolvemento novelesco e a reflexión política.

Os seus escritos dan testemuño dos seus múltiples intereses que ían desde a ciencia ata a filosofía, desde a Terra ata o universo enteiro; ilustran a súa paixón pola historia e a súa fe no futuro; inspíranse en todo o que Hugo viu, oíu, viviu, todo o que dixo na súa vida diaria como Charles Hugo confiou aos irmáns Goncourt: "sempre ten un bloc de notas no peto e escribe do que acaba de falar contigo, do menor pensamento, da menor idea, […] afástase un pouco, saca o seu caderno e escribe o que acaba de dicir ”.

Novelista

Cosette, personaxe de Les Misérables. Ilustración de Émile Bayard.

Hugo publicó nove novelas. A primeira, Bug-Jargal, escribiuna aos dezaseis anos e a última, Quatrevingt-treize, aos setenta e dous anos de idade. A súa narrativa novelística abarcou todas as idades do escritor, todas as modas e todas as correntes literarias do seu tempo sen confundirse nunca totalmente con ningunha; en efecto, indo máis aló da parodia, Hugo utiliza as técnicas da novela popular ampliándoas e subvertendo os xéneros e superándoos: se bén Han d'Islande (1823), Bug-Jargal (1826) o Notre-Dame de París (1831) aseméllanse ás novelas históricas en auxe a principios do século XIX, exceden este ámbito; Hugo non é Walter Scott e as súas novelas desenvólvense cara á epopea e o grandioso.

Le Dernier Jour d'un condamné en 1829 e Claude Gueux en 1834 convidan a unha reflexión social, pero non son fáciles de definir. O propio Hugo cualifícaas como «novelas de feitos e novelas de análises», á vez históricas e sociais, pero sobre todo comprometidas nunha loita —a abolición da pena de morte— que excede de lonxe o marco da ficción. Podemos dicir o mesmo de Les Misérables, que aparece en 1862, en pleno período do realismo literario, pero do que toma poucas características. Este enorme éxito popular móvese constantemente entre o melodrama popular, o encadramento realista e o ensaio didáctico.

Do mesmo xeito, en Las Travailleurs de la mer (1866) e en L'Homme qui rit (1869), Hugo achégase máis á estética romántica de principios do século, cos seus personaxes deformes, os seus monstros e a súa natureza extraordinaria.

En 1874, Quatrevingt-treize marca a materialización novelesca dun vello tema hugoniano: o papel fundador da Revolución francesa na conciencia literaria, política, social e moral do século XIX. Mestura a ficción e a historia, sen que a escritura marque a fronteira entre as narracións.

As súas novelas non son simplemente un divertimento: para Hugo a arte debe ao mesmo tempo instruír e gustar, e a novela case sempre está ao servizo do debate de ideas. Esta constante marca as novelas abolicionistas da súa mocidade e prosegue, na súa madurez, ao longo das súas numerosas digresiones sobre a miseria material e moral en Les Misérables.

Poeta ou novelista, Hugo é un dramaturgo da fatalidade, e os seus heroes están, como os heroes da traxedia, ligados ás obrigacións externas e á implacable fatalidade; unhas veces imputable á sociedade —Jean Valjean, Claude Gueux, o heroe de Le Dernier Jour d'un condamné—, outras a Historia —Quatrevingt-treize—, ou ben ao seu nacemento —Quasimodo—. A súa inclinación á epopea, homes influenciados polas forzas da Natureza, pola Sociedade, pola fatalidade, nunca deixou ao autor; Hugo sempre se atopou co seu público sen ceder nunca aos caprichos da moda e ninguén se asombra de que puidese converterse nun clásico en vida.

Dramaturgo

Bosquexo de Hugo, por Prosper Mérimée.

O teatro de Victor Hugo sitúase nunha renovación do xénero teatral iniciado por Madame de Staël, Benjamin Constant, François Guizot, Stendhal e Chateaubriand. En Cromwell, obra da que el mesmo é consciente de que era irrepresentable na súa época (peza de 6.414 versos e innumerables personaxes), dá renda solta á súa idea do novo teatro. Publica ao mesmo tempo un prefacio destinado a defender a súa obra e onde expón as súas ideas sobre o drama romántico: un teatro «todo nun», á vez drama histórico, comedia, melodrama e traxedia. Reivindícase revalorizando o teatro de Shakespeare, levantando unha ponte entre Molière e Corneille. Expón a súa teoría do grotesco que se manifesta baixo varias formas: do ridículo ao fantástico pasando polo monstruoso ou o horrible. Victor Hugo escribiu «O belo só ten unha forma, o feo ten mil». Anne Ubersfeld fala sobre este tema do aspecto carnavalesco do teatro de Hugo, e do abandono do ideal do belo. Segundo Hugo, o grotesco debe ir xunto ao sublime porque ambos son aspectos da vida.

No momento da creación do resto das demais obras de teatro, Hugo realiza numerosas concesións para «educar» ao público e levalo cara á súa idea do teatro. Para el, o romanticismo é o liberalismo na literatura. As súas últimas obras, escritas durante o exilio e nunca estreadas durante a súa vida, foron compiladas nunha colección co evocador título de Théâtre en liberté (Teatro en liberdade). O teatro debe dirixirse a todos: o amante da paixón, o da acción ou o da moral. Para o autor o teatro ten a misión de instruír, de ofrecer unha tribuna para o debate de ideas e de presentar «as feridas da humanidade cunha idea consoladora».

Hugo sitúa as súas obras principalmente nos séculos XVI e XVII, e documéntase moito antes de comezar a escribir, a miúdo presenta unha obra a tres bandas: o señor, a serventa e o malvado, onde confrontan e mestúranse dous mundos: o do poder e o dos servidores, onde os papeis invístense (Ruy Blas, servente, desempeña o papel dun grande de España) e onde o heroe móstrase débil e o malvado ten unha faceta atractiva.

Como recurso estilístico utiliza o alexandrino, ao que con todo dá, cando o desexa, unha forma máis libre, e son raras as súas obras en prosa (Lucrèce Borgia, Marie Tudor).

Hugo conta con grandes defensores do seu teatro, como Théophile Gautier, Gérard de Nerval, Hector Berlioz ou Petrus Borel, pero tamén tivo que enfrontarse a numerosas dificultades para a representación das súas obras. A primeira dificultade é unha oposición política; o seu cuestionamiento dos representantes do poder non gusta e Marion de Lorme é prohibida; tamén se prohibe Le Roi s'amuse tras a primeira representación e os ultramonárquicos arremeten contra o seu Ruy Blas.

A segunda é a restrición económica: en París soamente hai dous teatros susceptibles de representar dramas, o Théâtre Français e o Théâtre de la Porte-Saint-Martin. Estes dous teatros subvencionados non nadan na abundancia e son tributarios dos subsidios do Estado e os seus directores vacilan á hora de asumir riscos. Hugo queixábase da falta de liberdade que ofrecían. Esta é unha das razóns que lle levan a emprender a aventura do Théâtre de la Renaissance.

A terceira, e máis importante, é a oposición do propio mundo artístico. Moitos dos artistas e os críticos da súa época son hostís cara á transgresión dos códigos culturais establecidos que representa o teatro de Hugo. Aproban os grandes pensamentos que educan a alma, pero rebélanse contra todo o relativo ao grotesco, vulgar, popular ou trivial. Non apoian todo que consideran excesivo, repróchanlle o seu materialismo e a súa ausencia de moral. Critican con forza cada obra representada e a miúdo adoitan ser a causa da súa prematura suspensión. Le roi s'amuse só se representa unha única vez, Hernani foi representada unhas cincuenta veces con grande éxito, pero non se reestreou en 1833; Marie Tudor represéntase só corenta e dúas veces, Les Burgraves son un fracaso e retíranse do cartel despois de trinta e tres representacións, Ruy Blas é un éxito financeiro, pero é esnaquizada pola crítica. Tan só Lucretia Borgia pode considerarse como un éxito total.

Florence Naugrette sinala que o teatro de Hugo foi pouco representado na primeira metade do século XX. Jean Vilar en 1954, restablece o interese contemporáneo polo teatro de Hugo que representa sucesivamente con Ruy Blas e Marie Tudor. Outros escenógrafos posteriores fan revivir Lucretia Borgia (Bernard Jenny), Les burgraves e Hernani (Antoine Vitez), Marie Tudor (Daniel Mesguich), as obras do Teatro en liberdade (L'Intervention, Mangeront-ils?, Mille Francs de récompense...) represéntanse de novo nos anos 1960 e continúan séndoo. Na actualidade pódese ler o conxunto deste Teatro en liberdade na edición realizada por Arnaud Laster. Naugrette subliña tamén as dificultades de interpretación do teatro de Hugo, e como facelo sen ser nin grandilocuente nin prosaico, sen falso pudor, como presentar o grotesco sen deslizarse cara á caricatura e como administrar a inmensidade do espazo escénico; tamén lembra o consello de Jean Vilar: «Representar sen pudor confiando no texto de Victor Hugo».

Poeta

Aos vinte anos de idade, Hugo publica as Odes et Ballades (Odas e baladas), colección que xa deixa entrever, no novo escritor, os temas recorrentes na súa obra: o mundo contemporáneo, a historia, a relixión e o papel do poeta, en particular. Posteriormente vólvese cada vez menos clásico, cada vez máis romántico, e Hugo seduce ao novo lector do seu tempo ao longo das edicións sucesivas das Odas (catro edicións entre 1822 e 1828). Nos diversos prólogos que antepon a esta colección, mostra unha dobre concepción da poesía; por unha banda é "todo o que hai de íntimo en todo" (1822), e por outro, "o poeta debe marchar por diante dos pobos como unha luz e mostrarlles o camiño" (1824).

Ilustración de Victor Hugo de Odes et Ballades

En 1828, reúne baixo o título Odes et Ballades toda a súa produción poética anterior. Frescos históricos, evocación da infancia; a forma é aínda convencional, sen dúbida, pero o mozo romántico xa se toma liberdades coa métrica e a tradición poética. Este compendio permite percibir as primicias dunha evolución que durará toda a súa vida: o cristián convencido móstrase aos poucos máis tolerante, o seu monarquismo que se volve menos ríxido e concede un lugar importante á moi recente epopea napoleónica; ademais, lonxe de esquivar a súa dobre herdanza paternal (monárquica) (napoleónica) e maternal, o poeta enfróntase a ela, e esfórzase en poñer en escena o contrario (a chamada antítese hugoniana) para excedela:

Les siècles, tour à tour, ces gigantesques frères,
Différents par leur sort, semblables en leurs vœux,
Trouvent un but pareil par des routes contraires.

Os séculos, un tras outro, xigantescos irmáns,
Diferentes pola súa sorte, semellantes nos seus desexos,
Atopan un fin parecido por camiños contrarios.

Odes et Ballades, Libro segundo, «L'histoire»

Posteriormente afastarase na súa obra das preocupacións políticas inmediatas, en lugar das cales prefire —un tempo— a arte pola arte. Inicia Les Orientales (Oriente era un tema en recurente) en 1829, (o ano de Le Dernier Jour d'un condamné).

O éxito é importante, a súa fama de poeta romántico afiánzase e sobre todo, o seu estilo confírmase ao poñer en escena a guerra de independencia de Grecia (a elección de mostrar o exemplo destes pobos que se desembarazan dos seus reis non é inocente no contexto político francés do momento), tema que tamén inspirou a Lord Byron ou Delacroix.

Desde Les Feuilles d'automne (As follas de outono) (1832), Les Chants du crépuscule (Os cantos do crepúsculo) (1835) e Les Voix intérieures (As voces interiores) (1837), ata a colección Les Rayons et les Ombres (Os raios e as sombras) (1840), resáltanse os temas principais dunha poesía aínda lírica, o poeta é unha «alma nas mil voces» que se dirixe á muller, a Deus, aos amigos, á natureza e finalmente —con Les Chants du crépuscule— aos poderosos, que son responsables das inxustizas deste mundo.

Estas poesías emocionan ao público porque abordan cunha aparente simplicidade os temas familiares; con todo, o autor non pode resistirse ao seu gusto polo épico e o grandioso.

A partir do exilio comeza un período de creación literaria que está considerada como a máis rica, orixinal e poderosa da súa obra. É por entón cando verán a luz algúns dos seus poemas máis importantes.

Les Châtiments son uns «versos de combate» que teñen como misión, en 1853, facer público o «crime» do «miserable» Napoleón III: o golpe de estado do 2 de decembro. Profeta das desgrazas que esperan a Napoleón III, Hugo móstrase cruel, satírico, mesmo groseiro (« porco na cloaca») para castigar o «criminal». Pero Hugo tamén se converte en poeta dos tempos mellores como en Stella; o poeta adquire entón tons case relixiosos. En canto á forma literaria de Les Châtiments, é dunha riqueza extrema, e o autor recorre a múltiples recursos como a fábula, a epopea, a canción ou a elexía.

Uns anos máis tarde, Hugo declara, á mantenta de Les Contemplations (As contemplacións) que aparecen en 1856: «Que son As contemplacións?: As memorias dunha alma». Apoteose lírica, marcada polo exilio en Guernesey e a morte (cf. Pauca Meae) da filla adorada: o exilio afectivo, o exilio político: Hugo diríxese ao descubrimento solitario do eu e do universo. O poeta, do mesmo xeito que en Les Châtiments, convértese el mesmo en profeta, voz do máis aló, vendo secretos da vida despois da morte e quen tenta perforar os segredos das intencións divinas. Pero, ao mesmo tempo, Les Contemplations, con lirismo amoroso e sensual, contén algúns dos poemas máis soados inspirados por Juliette Drouet. Les Contemplations son unha obra multiforme, como o mesmo indica, nas «memorias dunha alma».

Finalmente, La Légende des siècles (A lenda dos séculos), a súa obra mestra de poesía, sintetiza a historia do mundo nunha gran epopea aparecida en 1859; «L'homme montant des ténèbres à l'Idéal» («O home ascende das tebras ao ideal»), isto é, a ascensión lenta e dolorosa da humanidade cara ao progreso e a luz.

Unhas veces lírico, outras épico, Hugo está presente en todas as frontes e en todos os xéneros: emocionou profundamente aos seus contemporáneos, exasperou os poderosos e inspirou aos máis grandes poetas. Así o lembra Simone de Beauvoir: «O seu 79.º aniversario foi celebrado como unha festa nacional: 600 000 persoas desfilaron baixo as súas xanelas, levantarámoslle un arco de triunfo. A avenida de Eylau foi bautizada pouco despois como avenida Victor-Hugo e houbo un novo desfile na súa honra o 14 de xullo. Ata a burguesía se movilizou, [...]».

Demain, dès l'aube...

Demain, dès l'aube, à l'heure où blanchit la campagne,
Je partirai. Vois-tu, je sais que tu m'attends.
J'irai par la forêt, j'irai par la montagne.
Je ne puis demeurer loin de toi plus longtemps.

Je marcherai les yeux fixés sur mes pensées,
Sans rien voir au dehors, sans entendre aucun bruit,
Seul, inconnu, le dos courbé, les mains croisées,
Triste, et le jour pour moi sera comme la nuit.

Je ne regarderai ni l'or du soir qui tombe,
Ni les voiles au loin descendant vers Harfleur,
Et quand j'arriverai, je mettrai sur ta tombe

Un bouquet de houx vert et de bruyère en fleur.

Mañana, al alba...

Mañá, ao alba, cando branquea o campo,
Eu partirei. Mira, sei que me esperas.
Irei polo bosque, irei pola montaña.
Non podo permanecer lonxe de ti máis tempo.

Camiñarei, os ollos fixos nos meus pensamentos,
Sen ver nada ao redor, sen escoitar ningún ruído,
Só, descoñecido, as costas encorvada, as mans cruzadas,
Triste, e o día para min será como a noite.

Non mirarei nin o ouro da tarde que cae,
Nin as velas afastadas descendendo cara a Harfleur,
E ao chegar, poñerei sobre a túa tumba,

Un ramo de acivro verde e de breixo en flor.

Victor Hugo, Las contemplaciones, 1856.

Testemuña viaxeiro

Imaxe do autor na Colonne Victor Hugo en Waterloo (Bélxica).

Hugo realizou moitas viaxes ata 1871. Durante as súas viaxes, utiliza cadernos de apuntamentos de debuxos e notas. Así, pódese citar o relato dunha viaxe realizada a Xenebra e aos Alpes con Charles Nodier. Tamén realiza cada ano unha viaxe dun mes de duración con Juliette Drouet, visitando unha rexión de Francia ou de Europa e volve con notas e debuxos. De tres viaxes polo río Rin (1838, 1839, 1840), acumula unha colección de cartas, notas e debuxos publicada en 1842 e completada en 1845. Durante os anos 1860, atravesa moitas veces o Gran Ducado de Luxemburgo como turista, mentres viaxa sobre o Rin alemán (1862, 1863, 1864, 1865). Cando regresa a París, en 1871, deixa de viaxar.

Debuxante

Ao seu talento como escritor, tamén hai que engadir o debuxo. Aínda que é certo que o artista non eclipsou ao poeta, non se debe esquecer o traballo pictórico de Hugo, ao que se consagraron numerosas e prestixiosas exposicións durante os últimos anos (no momento do centenario da súa morte, en 1985, «Soleil d'Encre» no Museo do Petit Palais e «Dessins de Victor Hugo» na casa na que viviu baixo a Monarquía de Xullo na Praza dos Vosgos; pero tamén, máis recentemente, en Nova York, Venecia, Bruxelas ou Madrid).

Foi un artista autodidacta as súas obras son, en xeral, de pequeno tamaño; en ocasións sérvenlle para ilustrar os seus escritos (Les Travailleurs de la mer), e noutras para enviarllas aos seus amigos o día de ano novo e outras celebracións. A súa faceta artística, que desenvolverá toda a súa vida, divírtelle. Ao principio, os seus traballos son de factura máis ben realista; pero co exilio e a confrontación mística do poeta co mar, adquirirán unha dimensión case fantástica.

Esta faceta do talento de Hugo non pasa desapercibida aos seus contemporáneos e valeralle os encomios de, particularmente, Charles Baudelaire: «Non atopei nas exposicións de Salón a magnífica imaxinación que flúe nos debuxos de Victor Hugo como o misterio no ceo. Falo dos seus debuxos a tinta chinesa, porque é demasiado evidente que en poesía, o noso poeta é o rei dos paisaxistas.».

Hugo e a fotografía

Victor Hugo lendo diante dunha parede de pedra, por Auguste Vacquerie (c. 1853), Museo de Orsay, París.

Durante o exilio en Jersey, Hugo interésase pola fotografía. Colabora cos seus fillos François– Victor e, sobre todo, Charles, así como co poeta, dramaturgo, xornalista e fotógrafo Auguste Vacquerie. Hugo delegalles a parte técnica, pero é el quen pon en escena a composición das vistas. Producen primeiro daguerrotipos, logo fotografías con negativos sobre papel, retratando esencialmente ao poeta ou a súa contorna familiar e amigable. Toman tamén vistas de Jersey, de Marine Terrace e dalgúns debuxos de Hugo.

Estas imaxes (preto de 350 obras), que tiñan un valor de recordo ou de comunicación dos medios, foron difundidas fundamentalmente no círculos íntimos, reunidas en álbums, inseridas nalgúns exemplares das edicións orixinais do escritor, pero nunca coñeceron unha difusión comercial.

O seu pensamento político

A partir de 1849, Hugo consagra un terzo da súa obra á política, un terzo á relixión e o último á filosofía humana e social. O pensamento de Hugo é complexo e ás veces desconcertante. Poderíase dicir que a súa análise das cuestións políticas e sociais está baseada nunha lei que, segundo el, rexe toda a natureza: "Nada é solitario, todo está unido.» Nega toda condena das persoas e todo maniqueísmo, pero non é menos severo coa sociedade do seu tempo. Ao mesmo tempo, o seu pensamento político vai evolucionar, abandonando o conservadorismo e achegándose ao reformismo.

Política interna

Les représentants représentés, caricatura de Victor Hugo por Daumier (1849), despois da elección do escritor para a Asemblea constituínte.

Na súa mocidade, Hugo está próximo ao partido conservador. Durante a Restauración borbónica en Francia, apoia a Carlos X, e adscríbese na liña política de Chateaubriand.

Ao comezo da Revolución francesa de 1848, Hugo, par de Francia, inicialmente toma partido pola monarquía (o presidente do Consello, Odilon Barrot, encárgalle defender a idea dunha rexencia da duquesa de Orleáns). Unha vez proclamada a república, Lamartine proponlle un posto de ministro (Ensino público) no goberno provisional de 1848, pero négase. Nas eleccións de abril de 1848, aínda que non era candidato, obtén preto de 55 500 votos en París pero non é elixido. En cambio, nas eleccións complementarias do 24 de maio, resulta elixido en París con preto de 87 000 votos. Ocupa un escano coa dereita conservadora. Durante a revolta coñecida como Os días de xuño de 1848, dirixe grupos de forzas gobernamentais ao asalto das barricadas na rúa Saint-Louis. Vota a favor da lei do 9 de agosto de 1848, que suspende algúns xornais republicanos en virtude do estado de sitio. Os seus fillos fundan o xornal L'Événement que leva a cabo unha campaña contra o presidente do Consello, o republicano Cavaignac, e apoia a candidatura de Luís Napoleón Bonaparte na elección presidencial de 1848. Ao estar en contra do principio dunha asemblea lexislativa única, non vota a Constitución francesa de 1848. Ao comezo da presidencia de Luís Napoléon Bonaparte, Hugo frecuenta ao novo presidente. En maio de 1849, é elixido para a Asemblea nacional lexislativa. Durante o verán de 1849, progresivamente afástase da maioría conservadora da Asemblea lexislativa e desaproba a súa política reaccionaria. En xaneiro de 1850, combate a chamada lei Falloux que reorganiza o ensino en favor da Igrexa católica; en maio, loita contra a lei que restrinxe o sufraxio universal e, en xullo, intervén contra a lei Rouher que limita a liberdade de prensa. En xullo de 1851, toma posición contra a lei que propón a revisión da Constitución co fin de permitir a reelección de Bonaparte. En xuño de 1851, no Palacio de Xustiza de París, Hugo defende ao seu fillo que é perseguido por publicar un artigo contra a pena de morte no seu xornal, L'Évènement. Na tarde do golpe de estado do 2 de decembro de 1851, xunto a sesenta representantes, redacta unha chamada á resistencia armada. Perseguido, chega a Bélxica o 14 de decembro. É o principio do seu longo exilio.

Reformista desde entón, desexa cambiar a sociedade. Aínda que xustifica o enriquecemento, denuncia con forza o sistema de desigualdade social. Está contra os ricos que capitalizan as súas ganancias sen reincorporalas á produción. Tamén se opón á violencia se esta exercítase contra un poder democrático, pero xustifícaa contra un poder ilexítimo. Así é como en 1851, lanza unha chamada ás armas —«Cargue a súa arma e estea preparado»— que non é oída. Mantén esta posición ata 1870. Cando estala a Guerra franco-prusiana, Hugo a condena; para el trátase dunha guerra por «capricho» e non de liberdade. Logo, o Imperio é derrocado e a guerra continúa, contra a República; a alegación de Hugo en favor da fraternización queda sen resposta. Entón, o 17 de setembro, o patriota gaña pola man ao pacifista: esta vez publica unha chamada ao recrutamento en masa e á resistencia. As eleccións do 8 de febreiro de 1871 levan ao poder aos monárquicos partidarios da paz con Bismarck. O pobo de París nega a derrota e iníciase a insurrección da Comuna o 18 de marzo.

A Comuna

Segundo el mesmo, Hugo non podía ser comuneiro. Tampouco apoia a reacción de Adolphe Thiers. Ante a represión que cae sobre os insurrectos, o poeta manifesta a súa repulsa:

Des bandits ont tué soixante-quatre otages. On réplique en tuant six mille prisonniers!
Uns bandidos mataron a sesenta e catro reféns. Replicamos matando a seis mil presos!

Víctor Hugo denuncia no diario belga Independence do 27 de maio de 1871 a negativa do goberno para conceder asilo aos comuneiros derrotados. Esa mesma noite, unha multitude duns sesenta homes tentou entrar á forza na casa do autor con berros de "Morte a Víctor Hugo!" Á forca! Morte ao bandido!

Víctor Hugo tamén defende a solicitude de indulto de Louis Rossel, o único alto oficial reunido na Comuna da que é Ministro Delegado para a Guerra e que será executado o 28 de novembro de 1871. Desde o seu cargo de senador, loitou para que se conseguise a amnistía dos presos comuneiros sobreviventes.

Loita social

Tivo posicións moi determinadas sobre a loita social. A súa obra mestra, Les Misérables é un himno contra a miseria e en favor dos máis desprovistos.

Denunciando ata o fin a segregación social, Hugo declara durante a última reunión pública que preside: «A cuestión social segue en pé. É terrible, pero simple, é a cuestión dos que teñen e os que non teñen!»; trataba de recadar fondos para permitirlles a 126 delegados obreiros poder ir ao primeiro Congreso socialista de Francia, en Marsella.

Hugo loitou ferozmente contra a pena de morte. Na súa infancia, asistiu a execucións de penas capitais e toda a súa vida, loitará contra elas. Le Dernier Jour d'un condamné (1829) e Claude Gueux (1834), dúas novelas da súa mocidade, subliñan á vez a crueldade, a inxustiza e a ineficacia da pena capital. Pero a literatura non basta, e sábeo; a Cámara dos Pars, a Asemblea, o Senado: Hugo utilizará todas as tribunas ao seu alcance para defender a súa abolición, como no seu discurso do 15 de setembro de 1848 diante da Asemblea nacional constituínte:

La peine de mort est le signe spécial et éternel de la barbarie.

A pena de morte é o signo especial e eterno da barbarie.

Dereitos das mulleres

Na súa traxectoria política e humanista Victor Hugo tamén destacou por ser un dos poucos homes do seu século que alzaron a súa voz contra as inxustizas que sufrían as mulleres. «É difícil compatibilizar a felicidade do home co sufrimento da muller» escribiu nunha carta a Léon Richer, creador da Asociación polos dereitos das mulleres (1869) na que Hugo posiciónase a favor da loita feminista que desenvolvían os librepensadores da época. Por este compromiso Victor Hugo foi nomeado Presidente de Honra da Liga Francesa polos Dereitos das Mulleres fundada por Richer en 1882.

Discursos

Victor Hugo por Léon Bonnat (1879).

Victor Hugo pronunciou durante a súa carreira política varios grandes discursos; a maioría deles están reagrupados en Actos e palabras:

• Por Serbia, por unha Federación Europea (1876);
• contra o traballo dos nenos (Cámara dos Pars, 1847);
• contra a miseria (Discours sur la misère, 9 de xullo de 1849);
• sobre a condición feminina (durante as exequias de George Sand, o 10 de xuño de 1876);
• contra o ensino relixioso e por unha escola laica e gratuíta (Discours à propos du projet de loi sur l'enseignement, 15 de xaneiro de 1850;
• varios alegacións contra a pena de morte (Que dit la loi?; «Tu ne tueras pas»; Comment le dit-elle?; En tuant!);
• numerosos discursos en favor da paz (Discours d'ouverture du Congrès de la paix, 21 de agosto de 1849); carta en 1861 contra o saqueo do Antigo Palacio de Verán por parte de franceses e ingleses durante a Segunda Guerra do Opio;
• polo dereito o voto universal;
• sobre a defensa do litoral;
• contra a invalidación da elección de Garibaldi na Asemblea Nacional o 8 de marzo de 1871, que foi a orixe da súa propia dimisión (Contre l'invalidation de GaribaldiArquivado 20 de xullo de 2011 en Wayback Machine.).

Estados Unidos de Europa

Hugo defendeu con frecuencia a idea da creación dos Estados Unidos de Europa. Así, en 1849, durante o Congreso da paz proclama:

Busto de Hugo na Asemblea Nacional francesa cun extracto do seu discurso de 1849.

Chegará un día en que vostedes Francia, vostedes Rusia, vostedes Italia, vostedes Inglaterra, vostedes Alemaña, todas vostedes, nacións do continente, sen perder as súas calidades distintivas e a vosa gloriosa individualidade, vostedes fundiranse estreitamente nunha unidade superior, e constituirán a fraternidade europea, absolutamente como Normandía, Bretaña, Borgoña, Lorena, Alsacia, todas as nosas provincias, uníronse a Francia.

Chegará un día en que non haxa máis campos de batalla que os mercados que se abran ao comercio e os espíritos que se abran ás ideas.

Chegará un día onde as balas de canón e as bombas sexan substituídos polos votos, polo sufraxio universal dos pobos, pola venerable arbitraxe dun gran Senado soberano que será en Europa o que o Parlamento é en Inglaterra, o que a Dieta é en Alemaña, o que a Asemblea Lexislativa é en Francia.

Victor Hugo, Congreso da paz - discurso de abertura,
Actos e palabras - Antes do exilio.

Hugo concibe unha Europa orientada sobre o río Rin, lugar de intercambios culturais e comerciais entre Francia e Alemaña que sería o núcleo central destes Estados Unidos de Europa.

Presenta unha Europa dos pobos en oposición á Europa dos reis, en forma dunha confederación de Estados con pobos unidos polo sufraxio universal e a abolición da pena de morte.

A idea non era nova, xa fora defendida con anterioridade por Saint-Simon, Guizot e Auguste Comte, pero Hugo foi un dos seus defensores máis ardentes nunha época en que a historia non se prestaba a iso. Considerado como visionario ou tolo, Hugo recoñece os obstáculos que entorpecen esta grande idea e ata precisa que fará falta talvez unha guerra ou unha revolución para alcanzala.

Colonización e escravitude

Non se expresou moito respecto ao tema da colonización francesa de Alxeria, a pesar de que constituíu a principal aventura colonial da Francia da súa época. Este silencio relativo en principio non ten por que asimilarse a un consentimento por parte do autor. En efecto, se Hugo foi sensible ante os discursos que lexitimaban a colonización en nome da «civilización», unha análise atenta dos seus escritos —e o seu silencio— mostran que á mantenta da «cuestión alxerina» as súas posicións estaban lonxe de ambigüidades: escéptico con respecto ás virtudes civilizadoras da «pacificación» militar, sobre todo debía ver na Alxeria colonizada o lugar onde o exército francés «fíxose tigre», e onde os membros da resistencia ao golpe de estado de Luís-Napoleón Bonaparte foron deportados.

Sobre a escravitude, cuestión respecto a a que, nos anos 1820, a través da súa obra Bug-Jargal mostraba que compartía coa súa visión dos pobos negros os mesmos prexuízos que os seus contemporáneos, e que gardou un sorprendente silencio no momento da abolición da escravitude en Francia en 1848, con todo interveu para pedir a graza do abolicionista estadounidense John Brown.

Posteridade

Estatua realizada por Laurent Marqueste (1901). Cour d'honneur (praza de honra) da Sorbona.

Ao principios do século XX, Hugo continuaba sendo unha gloria nacional en Francia e a celebración do bicentenario do seu nacemento dá lugar a numerosas actos oficiais. Con todo o mundo artístico mantívose algo distante. O movemento parnasiano e o simbolista, volvendo poñer en cuestión a elocuencia na poesía, convertéronse en adversarios da escola de Hugo, e a moda de principios de século é a dunha poesía menos apaixonada. A resposta do escritor André Gide «Hugo, por desgraza!», en resposta á pregunta «Quen é o seu poeta?» nunha enquisa realizada polo Hermitage titulada «Les poètes et leur poète» («Os poetas e o seu poeta»), mostra a dobre actitude dos poetas do século XX, recoñecéndolle a Hugo un lugar preeminente entre os poetas, pero tamén exasperados ás veces polos seus excesos. Charles Péguy, en Notre patrie (1905), non é moi suave ao referirse a el e acúsao de ser un «hipócrita pacifista», Saint-John Perse repróchalle haber pervertido o romanticismo polo seu compromiso político. Recoñécese a súa influencia tanto entre admiradores como Dostoyevski, como entre grandes detractores como Jean Cocteau. Cara a 1930, Eugène Ionesco escribe o panfleto Hugoliade e repróchalle a Hugo unha elocuencia que enmascara a poesía así como a súa megalomanía.

Entre as dúas guerras mundiais, na súa calidade de revolucionario é apreciado polas xentes da esquerda (Romain Rolland, Alain) e detestado pola extrema dereita (Charles Maurras), e na súa calidade de visionario é apreciado polos surrealistas (Aragon, Desnos). Durante a guerra, a súa imaxe serve como abandeirado para a resistencia.

Tras a guerra, as paixóns soseganse, e descóbrese ao home. François Mauriac declara en 1952: «Comeza apenas a ser coñecido. Estamos ás portas da súa verdadeira gloria. O seu purgatorio terminou.» o historiador Henri Guillemin publica unha biografía moi matizada do escritor. Jean Vilar populariza o seu teatro. A partir de entón Victor Hugo é adaptado ao cinema, ao teatro e para a mocidade. O centenario da súa morte é celebrado con gran pompa.

Adaptacións das súas obras

As súas obras deron lugar a numerosas adaptacións ao cinema, á televisión ou ao teatro. O heroe de Hugo máis interpretado segue sendo Jean Valjean, encarnado en Francia por Harry Baur, Jean Gabin, Lino Ventura ou Gérard Depardieu.

Cine

Moitas adaptacións, das que a maioría corresponden a Les Misérables (Os miserables), seguida de preto por Notre-Dame de París (Nosa Señora de París), leváronse ao cine. Pódese apreciar o carácter universal da obra de Hugo no feito de que os cines máis diversos adaptaron as súas obras, por exemplo: estadounidense (1915, Don Caesar de Bazan, baseada en Ruy Blas), (L'Homme qui rit (O home que ri), 1928, adaptación de The Man Who Laughs); británico (1998, Os miserables. A lenda nunca morre); hindú ( Badshah Dampati, en 1953, adaptación de Notre-Dame de París); xaponés (en 1950 Re Mizeraburu: Kami To Akuma, adaptación nun ambiente xaponés baixo a era Meiji); exipcio (1978, Al Bo'asa, baseada en Les Misérables); italiano (1966, L'Uomo che ride, adaptación de L'Homme qui rit) etc.

L'Histoire d'Adèle H. (Diario íntimo de Adèle H.) de François Truffaut é unha das escasas películas biográficas que evoca indirectamente o exilio de Hugo (que non aparece no filme) a través do destino da súa filla Adèle. O escritor, interpretado por Émile Drain, si aparece na película de Sacha Guitry Si Paris nous était conté.

Películas de animación

Entre as obras de Hugo adaptadas ao cine de animación, atópase a popular versión dos estudos Disney do ano 1996 O Chepudo de Notre Dame). En 1977 estreouse a serie de anime xaponés Les Misérables como parte do contedor infantil World Masterpiece Theater ou Meisaku de Nippon Animation.

Televisión

Para a televisión fixéronse un gran número de adaptacións de obras de Victor Hugo. Para a televisión francesa Jean Kerchbron produciu as adaptacións de Marion de Lorme , Torquemada e L'Homme qui rit , no 2000 Josée Dayan fixo unha adaptación de "Misérables" con Gérard Depardieu, Christian Clavier e John Malkovich.

En 2018, France 2 emitio unha serie de 4 episodios: Victor Hugo, inimigo de estado dirixido por Jean-Marc Moutout que traza a vida política e íntima de Victor Hugo de 1848 a 1851. Victor Hugo é interpretado por Yannick Choirat.

Ópera

Un centenar de óperas inspiráronse nas obras de Hugo; entre as máis coñecidas:

1833: Lucrezia Borgia, de Gaetano Donizetti, adaptación de Lucrecia Borgia. 1836 : La Esmeralda, Louise Bertin, adaptación de Notre-Dame de París. Única ópera da que Hugo foi libretista. 1837: Il Giuramento, de Saverio Mercadante, adaptación de Angelo, tyran de Padoue. 1844: Ernani de Verdi, da obra Hernani.

1851: Rigoletto de Verdi, baseada en Le Roi s'amuse. 1879 : Maria Tudor de Carlos Gomes, baseada en Marie Tudor 1885: Marion Delorme de Amilcare Ponchielli, baseada en Marion Delorme. 1904 : Notre Dame de Franz Schmidt 1943: Torquemada de Nino Rota, adaptación de Torquemada. 2013 : Claude de Thierry Escaich

Sobre estas e outras óperas remitímonos ao número especial de L'Avant-scène opéra , Hugo à l'Opéra, dirixido por Arnaud Laster, especialista na relación de Victor Hugo coa música e na posta en escena musical da súa obra..

Contrariamente ao que se afirmou a miúdo, Hugo non era contrario á musicalización dos seus poemas nin ás óperas inspiradas nas súas obras, excepto cando non se sinalaba que era o autor da obra adaptada. Con todo, no momento das primeiras representacións de Ernani, Hugo insistiu en que o título e o nome dos personaxes fosen cambiados.

Música

Numerosos compositores puxeron música aos poemas de Hugo, de Bizet a Wagner pasando por Camille Saint-Saëns ou Fauré.

O seu amigo Franz Liszt compuxo varias pezas sinfónicas inspiradas nos seus poemas: Ce qu'on entend sur la montagne, baseada en Les Feuilles d´automne (Las hojas de otoño), e Mazeppa, baseada en Les Orientales.

Melodías

Moitos compositores musicalizaron poemas de Victor Hugo :

• Hector Berlioz ; (Sara la baigneuse ; La Captive),
• Georges Bizet ( Après l'hiver ; Guitare ; La Chanson du fou ; La coccinelle ; Oh! Quand je dors ; Adieux de l'hôtesse arabe),
• André Caplet (Viens ; Une flûte invisible),
• Emmanuel Chabrier, Le pas d'arme du Roi Jean,
• Léo Delibes (Églogue),
• Amédée Dethou, La tombe et la Rose, Oh! Quand je dors, Sérénade, Sois heureuse, Puisqu'ici bas,
• Thierry Escaich Guernesey, cycles de trois mélodies pour ténor et piano d'après Victor Hugo (2010).
• Gabriel Fauré (Le Papillon et la Fleur ; L'Absent ; Puisqu'ici bas),
• Charles Gounod (Sérénade ; Aubade),
• Reynaldo Hahn (Si mes vers avaient des ailes ; Rêverie).
• Édouard Lalo (Guitare ; Puisqu’ici bas toute âme ; L’Aube naît ; Dieu qui sourit et qui donne ; Oh! quand je dors ; Amis, vive l’orgie, Souvenir), 1856.
• Franz Liszt (Ô quand je dors ; Comment, disaient-ils ; Enfant si j'étais roi ; S'il est un charmant gazon ; La Tombe et la Rose ; Gastibelza, boléro ; Quand tu chantes bercée),
• Jules Massenet (C’est l’amour ; Être aimé ; Guitare ; Nouvelle chanson sur un viel air ; Soleil couchant), Franck (S'il est un charmant gazon),
• Camille Saint-Saëns (L’attente ; Extase ; Le matin ; Viens! ; Chanson (Nouvelle chanson sur un Viel air), A quoi bon attendre les oiseaux des bois ; Soirée en mer ; L’Enlèvement ; Angélus ; Réverie ; Le pas d'armes du Roi Jean ; La cloche ; Si vous n'avez rien à me dire ; S'il est un charmant gazon ; Le Chant de ceux qui s'en vont sur la mer ; Une flûte invisible ; Suzette et Suzon ; La fiancée du timbalier ; Guitare ; La coccinelle ),
• Richard Wagner (L'Attente),
• Maude Valerie White (Chantez, chantez, jeune inspirée),

Obras

Teatro

• Cromwell (1827)
• Hernani (1830)
• Marion Delorme (1831)
• Le Roi s'amuse (1832)
• Lucrèce Borgia (1833)
• Marie Tudor (1833)
• Angelo, tyran de Padoue (1835)
• Ruy Blas (1838)
• Les Burgraves (1843)
• Torquemada (1882)
• Théâtre en liberté (1886)

Novelas

• Bug-Jargal (1826)
• Han d'Islande (1823)
• O derradeiro día dun condenado (no orixinal, Le Dernier Jour d'un condamné, 1829), traducida por Henrique Harguindey, nunha edición conxunta con Claude Gueux (Laiovento, 2017).
• Notre-Dame de Paris (1831)
• Claude Gueux (1834), traducida por Henrique Harguindey nunha edición conxunto con O derradeiro día dun condenado (Laiovento, 2017).
• Les Misérables (1862)
• Les Travailleurs de la mer (1866)
• L'Homme qui rit (1869)
• Quatre-vingt-treize (1874)

Poesía

• Odes et poésies diverses (1822)
• Nouvelles Odes (1824)
• Odes et Ballades (1826)
• Les Orientales (1829)
• Les Feuilles d’automne (1831)
• Les Chants du crépuscule (1835)
• Les Voix intérieures (1837)
• Les Rayons et les ombres (1840)
• Les Châtiments (1853)
• Les Contemplations (1856)
• La Légende des siècles (1ª serie 1859, 2ª 1877 e 3ª 1883). Inclúe O reiciño de Galicia.
• Les Chansons des rues et des bois (1865)
• L'Année terrible (1872)
• L'Art d'être grand-père (1877)
• Religions et religion (1880)
• Les Quatre Vents de l'esprit (1881)
• La Fin de Satan (1886)
• Toute la Lyre (1888 eta 1893)
• Dieu (1891)
• Les Années funestes (1898)
• Dernière Gerbe (1902)
• Océan. Tas de pierres (1942)

Outros textos

• Étude sur Mirabeau (1834)
• Littérature et philosophie mêlées (1834)
• Le Rhin (1842)
• Napoléon le Petit (1852)
• Lettres à Louis Bonaparte 1855)
• William Shakespeare (1864)
• Paris-Guide (1867)
• Mes Fils (1874)
• Actes et paroles - Avant l'exil (1875)
• Actes et paroles - Pendant l'exil (1875)
• Actes et paroles - Depuis l'exil (1876)
• Histoire d'un crime - 1re partie (1877)
• Histoire d'un crime - 2e partie (1878)
• Le Pape (1878)
• L'Âne (1880)
• L'Archipel de la Manche (1883)
• Œuvres posthumes
• Choses vues - 1re série (1887)
• Alpes et Pyrénées (1890)
• France et Belgique (1892)
• Correspondances - Tome I (1896)
• Correspondances - Tome II (1898)
• Choses vue - 2e série (1900)
• Post-scriptum de ma vie (1901)
• Mille Francs de récompense (1934)
• Pierres(1951)
• Mélancholia

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Para unha bibliografía exhaustiva en francés, ver a da Biblioteca Nacional de Francia ou a do «Groupe Hugo», Universidade de París

Obras completas, edicións de referencia

• 1880-1892: Édition Hetzel – Quantin, dite « ne varietur». Œuvres complètes de Victor Hugo. Édition définitive d'après les manuscrits originaux. – J. Hetzel et Cie; A. Quantin, 1880-1889. – 48 vol.: I. Poésie (16 vol.) – II. Philosophie (2 vol.) – III. Histoire (3 vol.) – IV. Voyages (2 vol.) – V. Drame (5 vol.) – VI. Roman (14 vol.) – VII. Actes et paroles (4 vol.) – VIII Œuvres diverses (2 vol.)
• 18??-1880: Éditions Rouff. L'Œuvre de Victor Hugo. Édition populaire, 227 volúmenes.
• 1904-1952: Éditions Ollendorff e Albin Michel, «de l'Imprimerie nationale» Œuvres complètes de Victor Hugo – P. Ollendorff; Albin Michel; Imprimerie Nationale, 1902-1952. – 45 vol. – Retratos, láminas en negro e en cor, facsímiles, cubertas impresas. Editores posteriores: Paul Meurice (1904-1905), Gustave Simon (1905-1928) e Cécile Daubray (1933-1952). Edición crítica, inclúe por primeira vez a Correspondance do autor así como numerosos textos inéditos.
• 1967-1970: Club Français du Livre, Œuvres complètes de Victor Hugo: edición cronolóxica publicada baixo a dirección de J. Massin. – 18 vol.
• 1985: Colección «Bouquins» do editor Robert Laffont. Œuvres complètes de Victor Hugo dirixida por Jacques Seebacher e Guy Rosa, en colaboración co Grupo interuniversitario de traballo sobre Victor-París VII. Textos da edición Massin, revisados para o centenario da morte do escritor. 15 vol.

Sobre o home

• Decaux, Alain (2001). Victor Hugo (en francés). Éditions Perrin. 
• Drouet, Juliette (1951). Mille et une lettres d'amour à Victor Hugo (en francés). Seleccións, prefacios e anotacións realizadas por Paul Souchon, Gallimard, col. «L'Imaginaire». N.R.F. 
• Gallo, Max (2001). Victor Hugo (en francés). 2 tomos. XO éditions. 
• Gasiglia-Laster, Danièle (1984). Victor Hugo «Sa vie, son œuvre» (en francés). Frédéric Birr. 
• Gasiglia-Laster, Danièle (2006). Victor Hugo, celui qui pense à autre chose (en francés). Col. «Petites biographies». Roma: Portaparole. 
• Laster, Arnaud (1981). Pleins feux sur Victor Hugo (en francés). Comédie-Française. 
• Laster, Arnaud (1984). Victor Hugo (en francés). París: Éditions Belfond. 
• Laster, Arnaud (2002). Hugo à l'Opéra Paris: L'Avant-Scène Opéra. no. 208. 
• Guillemin, Henri (1951). Victor Hugo par lui-même (en francés). «Ecrivains de toujours». París: Le Seuil. 
• Hovasse, Jean-Marc (2001). Victor Hugo, Avant l'exil: 1802-1851 (en francés). Fayard. ISBN 978-2-213-61094-8. 
• Hovasse, Jean-Marc (2008). Victor Hugo, Pendant l'exil: 1851-1864 (en francés). Fayard. ISBN 978-2-213-62078-7. 
• Hugo, Adèle (1863). Victor Hugo raconté par un témoin de sa vie (en francés). Tomo I e tomo II. París, Bruselas, Leipzig: Librairie Internationale A. Lacroix, Verboeckhoven & Cie. 
• Lafargue, Paul «La Légende de Victor Hugo de 1817 à 1873», en "La Légende de Victor Hugo". Revue socialiste. 1885.  Panfleto virulento, escrito por un antigo comuneiro, e a contracorrente, acusando o escritor de ser só un burgués oportunista.
• Lenormand, Frédéric (1991). Les Fous de Guernesey ou les amateurs de littérature (en francés). Sobre el exilio en Saint-Pierre-Port. Robert-Laffont. 
• Lesclide, Richard (1885). Propos de table de Victor Hugo (en francés). E. Dentu. 
• Maurois, André (1985). Olympio ou la Vie de Victor Hugo (en francés). Hachette. 
• Rosa, Annette (1985). Victor Hugo, l'éclat d'un siècle (en francés). Éditions Messidor. 
• Seray, Jacques (2009). Richard Lesclide, du «Vélocipède illustré» à «La Table de Victor Hugo» (en francés). Vélizy: Seray. 
• Stein, Marieke. «Victor Hugo vient de mourir. Les Funérailles du siècle». , en Dans les secrets de la police (en francés). Éditions l'Iconoclaste. 2008. ISBN 9782913366206. 

Sobre a súa obra

• Charles, Corinne (2003). Victor Hugo, visions d'intérieur: du meuble au décor (en francés). París: Éditions Paris-Musées. ISBN 2-87900-768-2. 
• Chelebourg, Christian (2010). Victor Hugo, le châtiment et l'amour - Sens de l'exil (en francés). Lettres Modernes Minard, «Archives des Lettres Modernes». ISBN 2256904903. 
• Meschonnic, Henri (1977). Écrire Hugo, 2 tomos (en francés). Gallimard. 
• Meschonnic, Henri (2002). Hugo, la poésie contre le maintien de l'ordre (en francés). Maisonneuve & Larose. 
• Ubersfeld, Anne (1974). Le Roi et le Bouffon, étude sur le théâtre de Hugo de 1830 à 1839 (en francés). Librairie José Corti. 
• "Bibliografía". Casa Museo Victor Hugo. Arquivado dende o orixinal o 20 de xuño de 2012. Consultado o 28 de maio de 2012. 

Sobre a súa acción política

• de Tours, Constant (1902). Le siècle de Victor Hugo raconté par son oeuvre (en francés). Société française d'Éditions d'art. 
• Feller, Martin (1988). Der Dichter in der Politik. Victor Hugo und der deutsch-französische Krieg von 1870/71. Untersuchungen zum französischen Deutschlandbild und zu Hugos Rezeption in Deutschland (en al). Thèse Marburg. 
• Kahn, Jean-François (2001). Victor Hugo, un révolutionnaire (en francés). Fayard. ISBN 9782213610962. 
• Melka, Pascal (2008). Victor Hugo: un combat pour les opprimés. Étude de son évolution politique (en francés). La Compagnie Litteraire. ISBN 2876831945. 
• Picon, Jérôme; Violante, Isabel (2001). Victor Hugo contre la peine de mort (en francés). Prólogo de Robert Badinter. París: Textuel. 
• Rodríguez Álvarez, Azucena (1995). "Decantación ideológica de Víctor Hugo en los años de exilio". Studia Zamorensia (en inglés) (2): 145–158. ISSN 0214-736X. 
• Wilhelm, Frank (2000). Victor Hugo et l'Idée des États-Unis d'Europe (en francés). Luxemburgo: Les Amis de la Maison de Victor Hugo en Vianden. 
• Barbou, Alfred (1882). Victor Hugo and His Times. University Press of the Pacific: 2001 paper back edition. ISBN 0-89875-478-X
• Barnett, Marva A., ed. (2009). Victor Hugo on Things That Matter: A Reader. New Haven, Connecticut: Yale University Press. ISBN 0-300-12245-4
• Brombert, Victor H. (1984). Victor Hugo and the Visionary Novel. Boston: Harvard University Press. ISBN 0-674-93550-0
• Davidson, A.F. (1912). Victor Hugo: His Life and Work. University Press of the Pacific: 2003 paperback edition. ISBN 1-4102-0778-1
• Dow, Leslie Smith (1993). Adele Hugo: La Miserable. Fredericton: Goose Lane Editions. ISBN 0-86492-168-3
• Falkayn, David (2001). Guide to the Life, Times, and Works of Victor Hugo. University Press of the Pacific. ISBN 0-89875-465-8
• Frey, John Andrew (1999). A Victor Hugo Encyclopedia. Greenwood Press. ISBN 0-313-29896-3
• Grant, Elliot (1946). The Career of Victor Hugo. Harvard University Press. Out of print.
• Halsall, A.W. et al. (1998). Victor Hugo and the Romantic Drama. University of Toronto Press. ISBN 0-8020-4322-4
• Hart, Simon Allen (2004). Lady in the Shadows: The Life and Times of Julie Drouet, Mistress, Companion and Muse to Victor Hugo. Publish American. ISBN 1-4137-1133-2
• Houston, John Porter (1975). Victor Hugo. Nova York: Twayne Publishers. ISBN 0-8057-2443-5

• Ireson, J.C. (1997). Victor Hugo: A Companion to His Poetry. Clarendon Press. ISBN 0-19-815799-1

• Maurois, Andre (1956). Olympio: The Life of Victor Hugo. Nova York: Harper & Brothers.

Ligazóns externas

• Biografía na Académie française (en francés).
• Obras do autor dispoñibles no Proxecto Gutenberg (en inglés).
• Citas do escritor Arquivado 11 de xaneiro de 2013 en Wayback Machine. (en inglés).