Historia dos xudeus de Tesalónica

Familia xudía de Tesalónica en 1917.

Evolución da poboación de Tesalónica en relación coas súas tres principais comunidades: xudía, turca e grega (1500-1950).

A historia dos xudeus de Tesalónica é a historia da comunidade xudía, principalmente sefardí, que habitou a cidade grega de Tesalónica, tamén chamada Salónica, dende a súa chegada á cidade a finais do século XV ata a súa aniquilación case completa durante a segunda guerra mundial. A comunidade xudía foi durante varios séculos maioritaria na cidade, o que converte a Tesalónica no único caso coñecido de cidade da diáspora con predominio xudeu.

Os xudeus están indisolublemente unidos á historia de Tesalónica, e a influencia da comunidade hebrea desta cidade, tanto na orde cultural como na económica, deixouse sentir en todo o mundo sefardí. Chegaron á cidade, procedentes de España, en 1492 por causa do decreto de expulsión dos xudeus. Durante o século XVI e baixo dominio otomán, a poboación xudía de Tesalónica viviu unha idade de ouro, seguida dun relativo declive ata mediados do XIX, época na cal emprendeu unha importante modernización, tanto económica coma cultural. A historia dos xudeus de Tesalónica tomou un rumbo tráxico no século XX, tras a aplicación da solución final polo réxime nazi, que se traduciu na eliminación física da inmensa maioría dos membros da comunidade.

Historia

Os primeiros xudeus

Sábese que houbo comunidades xudías na cidade de Tesalónica dende a Antigüidade, como o testemuña a Primeira epístola aos tesalonicenses de Paulo de Tarso, dirixida aos xudeus helenizados desta cidade. En 1170, Benxamín de Tudela menciona a existencia en Tesalónica dunha comunidade de 500 xudeus. Nos séculos seguintes engadíronse a esta comunidade xudeus romaniotas (é dicir, de lingua grega) e italiotas. Houbo, polo tanto, presenza xudía na cidade en época bizantina, pero debeu de ser mínima, xa que apenas deixou pegada algunha. Non se sabe con exactitude en que parte da cidade atopábanse asentados os xudeus.

Ao iniciarse a dominación otomá da cidade, en 1430, os xudeus eran aínda pouco numerosos. Os otománs tiñan o costume de trasladar poboacións ao interior do seu imperio a medida que avanzaban as súas conquistas militares, mediante o chamado sürgün ou traslado forzoso de poboacións, e, tras a caída de Constantinopla, en 1453, xudeus procedentes de comunidades dos Balcáns e de Anatolia foron forzosamente trasladados a Istambul para poboar a nova capital do imperio. Por mor destas medidas, Tesalónica foi baleirada da súa poboación xudía, como amosa o censo otomán de 1478, no que non aparece nin un só habitante hebreo na cidade. A política de traslado de poboacións continuaría durante o século XVI, tras a chegada dos sefardís: sábese, por exemplo, que en 1523 cento cincuenta das familias xudías máis ricas de Tesalónica foron obrigadas a trasladarse a Rodas.

Chegada dos sefardís

Véxase tamén: Diáspora xudía.

As rutas da diáspora xudía converxían en Tesalónica.

Non foi ata logo da expulsión dos xudeus de España, en 1492, que Tesalónica foi converténdose progresivamente nun centro de acolleita para numerosos xudeus procedentes de España, que chegaron alí directamente ou tras pasar por Portugal ou o sur de Italia, zonas que máis tarde se sumarían tamén aos decretos de expulsión. O Imperio Otomán, de acordo co establecido na lexislación musulmá sobre as «xentes do libro» (en árabe ahl a o-kitâb), que acordaba unha especial consideración a cristiáns e xudeus na súa condición de dhimmi, aceptou e ata alentou a instalación de xudeus afectados polos decretos de expulsión.

Os primeiros sefardís empezaron a chegar en 1492, procedentes de Mallorca. Tratábase de "arrepentidos", que regresaran ao xudaísmo tras a súa conversión forzosa ao catolicismo. En 1493 uníronselles xudeus de Castela e de Sicilia, e, nos anos seguintes, doutros lugares, como Aragón, Valencia, Calabria, Venecia, Puglia, Provenza e Nápoles. Posteriormente, entre 1540 e 1560, buscaron refuxio en Tesalónica xudeus portugueses, que fuxían da persecución desencadeada en devandito país contra os chamados "marráns" (criptoxudeus). Ademais dos sefardís, chegaron tamén algúns asquenacís de Austria, Transilvania, e Hungría, ás veces trasladados á forza nos sürgün que seguiron ás conquistas dos mencionados territorios por Suleiman o Magnífico, desde 1526. Así, os rexistros de Tesalónica indican a presenza de «xudeus de Buda» tras a conquista desta cidade polos turcos en 1541. A importancia da inmigración xudía foi tal que en 1519 os hebreos representaban xa o 56% do total dos seus habitantes, e en 1613, o 68%, con 2.933 familias. Desde o século XVI, Tesalónica converteuse na cidade hebrea máis importante do Mediterráneo, ata o punto de ser chamada "a Xerusalén dos Balcáns".

A Xerusalén dos Balcáns

Organización relixiosa

A diferenza do que ocorreu noutros lugares do Imperio Otomán, onde existían previamente comunidades de xudeus romaniotas producíronse tensións entre estes e os sefardís acabados de chegar, en Tesalónica, onde debido aos traslados forzosos de poboación apenas quedaban xudeus, non se deron problemas deste tipo. Cada grupo que chegaba fundaba a súa propia congregación. Os ritos (minhaggim) de cada unha destas congregacións (kehalim) diferían dos ritos das demais. A sinagoga era a base de cada grupo, e o seu nome aludía a miúdo á orixe dos inmigrantes. As comunidades non estiveron exentas de cismas, o que explica, por exemplo, a existencia dunha sinagoga Katallan Yachan ('antiga Cataluña'), fundada en 1492, e a aparición logo dunha Katallan Hadach ('nova Cataluña') a finais do século XVI:

Nome da sinagoga Data de construción Ets ha Haim s. I a.C. Achkenaz o Varnak 1376 Mayorka 1391 Provincia 1394 Italia Yashan 1423 Gueruch Sfarad 1492 Kastilla 1492-93 Aragón 1492-93 Katallan Yachan 1492 Kalabria Yachan 1497 Sicilia Yachan 1497

Nome da sinagoga Data de construción Apulia 1502 Lisbon Yachan 1510 Talmud Torah Hagadol 1520 Portugal 1525 Evora 1535 Estrug 1535 Lisbon Hadach 1536 Otranto 1537 Ichmael 1537 Tcina 1545 Nevei Tsedek 1550

Nome da sinagoga Data de construción Yahia 1560 Sicilia Hadach 1562 Beit Aron 1575 Italia Hadach 1582 Mayorka Cheni fins do s. XVI Katallan Hadach fins do s. XVI Italia Cheni 1606 Shalom 1606 Har Gavoa 1663 Mograbis s. XVII

Cada congregación tiña as súas propias estruturas administrativas e encargábase da recadación dos impostos para as autoridades otomás. Estaba rexida por un consello executivo, de entre seis e oito membros, elixidos para un período limitado de tempo (xeralmente un ou dous anos), que se encargaba das cuestións relativas aos impostos, a educación, o culto e outros asuntos da incumbencia da congregación. Cada congregación tiña o seu propio rabino, que tiña a capacidade de ditar ordenanzas, así como de presidir o tribunal relixioso.

Unha institución federal, denominada Talmud Torah Hagadol, creouse en 1520 para coordinar ao conxunto das congregacións e tomar decisións (ascamot) conxuntas. Estaba formada por sete membros cun mandato anual. Esta institución proporcionaba educación aos homes novos, cun curso preparatorio para a entrada nas yeshivot. A escola do Talmud Torah, moi renomeada, acollía a centenares de alumnos. Ademais dos estudos xudaicos, ensinábanse humanidades latinas e árabes, así como Medicina, Ciencias naturais e Astronomía. As yeshivot de Tesalónica eran frecuentadas por xudeus de todo o Imperio Otomán, e ata de fóra das súas fronteiras: sábese que tiveron alumnos procedentes tanto de Italia coma de Europa do Leste. Tras terminar os seus estudos, certos alumnos eran nomeados rabinos das comunidades xudías do Imperio Otomán, de Ámsterdam ou de Venecia. O éxito das institucións educativas era tal que non había ningún analfabeto entre os xudeus de Tesalónica.

Actividades económicas

No século XVI, Tesalónica estaba situada no corazón do Imperio Otomán, e a influencia da súa comunidade chegaba a todo o mundo xudeu oriental.

A poboación sefardí instalouse principalmente nos grandes centros urbanos do Imperio Otomán: Istambul, Tesalónica e, posteriormente, Esmirna. A diferenza do que ocorría noutras grandes cidades do Imperio, nas que os negocios estaban principalmente en mans de cristiáns (gregos e armenios), en Tesalónica eran os xudeus quen os controlaban. A súa puxanza económica fíxose tan grande que o porto e os comercios non funcionaban o sábado, o día do descanso semanal (shabat) prescrito polo xudaísmo. A actividade económica relacionaba a Tesalónica co resto do Imperio Otomán, pero tamén cos estados latinos de Venecia e Xénova, así como, naturalmente, con todas as comunidades xudías dispersas polo Mediterráneo. Proba da grande influencia dos xudeus de Tesalónica sobre os negocios da zona foi o boicot, en 1566, ao porto de Ancona, nos Estados Pontificios, tras o auto de fe de 25 marranos ordenado polo Papa Paulo IV.

A peculiaridade dos xudeus tesalonicenses residía en que interviñan en todos os sectores económicos e non se limitaban a especializarse nalgún deles, como ocorría nos lugares en que estaban en minoría. Había xudeus en todos os niveis da escala social, desde portadores ata grandes empresarios. Un dato significativo a este respecto é que Tesalónica contaba cun gran número de pescadores xudeus, caso practicamente único, do que só pode atoparse un paralelo na terra de Israel.

Pero o principal negocio dos xudeus era a artesanía téxtil, concretamente o fiado da la. Cando chegaron os sefardís, na cidade existía xa unha pequena industria téxtil, pero a la que producía era moi basta. Os recentemente chegados importaron de España, onde esta artesanía alcanzara un gran desenvolvemento, técnicas que eran descoñecidas no Imperio Otomán (como o tear mecánico). Tamén tiveron un importante papel no desenvolvemento desta artesanía os tecedores xudeus expulsados de Sicilia. Ao redor desta industria viraban numerosos oficios: tecedores, tintureiros, prensadores, aprestadores, cardadores e outros obreiros especializados. Todos eles eran principalmente xudeus.

Dada a importancia desta industria, a comunidade tomou moi pronto en relación con ela decisións que afectaban a todas as congregacións: así, estaba prohibido baixo pena de excomuñón (kherem) exportar a la e o índigo a lugares que se atopasen a menos de tres días de marcha da cidade. Os panos, mantas e tapices de Salónica alcanzaron moi pronto unha gran notoriedade e vendíanse por todo o Imperio, de Istambul a Alexandría pasando por Esmirna, e a industria difundiuse por todas as localidades próximas do golfo de Tesalónica. Esta actividade chegou a converterse nun asunto de estado cando o sultán decidiu vestir ás tropas de xanízaros con tecidos de la de Tesalónica, quentes e impermeables. Tomáronse disposicións para asegurar o aprovisionamento. Así, un firman de 1576 obrigaba aos criadores de gando lanar a vender a súa la en exclusividade aos artesáns xudeus ata que estes dispuxesen da cantidade suficiente para satisfacer as demandas da Sublime Porta. Outras disposicións regulamentaban estritamente os tipos de tecidos de la que debían producirse, as normas de produción e os prazos de entrega.

Toneladas de tecidos eran transportadas a Istambul por barco, a lombo de camelos ou de cabalos, e logo solemnemente distribuídas aos xanízaros ao achegarse o inverno. Cara a 1578 foi acordado por ambas partes que a provisión de pano serviría para o pago da taxa de capitación ao tesouro estatal, substituíndo ao pago en especies, o que máis tarde resultaría ser unha decisión nefasta para os xudeus.

Decadencia

Decadencia económica

O aumento do número de xanízaros, a inflación e a crise financeira do estado contribuíron ao aumento progresivo das demandas da Sublime Porta, o cal, xunto á subida progresiva do prezo da la en bruto, puxo aos xudeus nunha difícil situación. De 1.200 pezas que debían ser entregadas inicialmente, pasaron a esixirse máis de 4.000 cara a 1620, sen ter en conta as difíciles circunstancias que os artesáns debían afrontar. Isto fixo que os xudeus de Salónica entregasen pezas de peor calidade, nun intento de burlar as normas establecidas para así minimizar as súas perdas. O rabino Juda Covo, á cabeza dunha delegación de Tesalónica, foi chamado a Istambul para explicar esta diminución da calidade, e condenado á forca, o que causou gran consternación na comunidade xudía de Tesalónica. Como consecuencia, as demandas imperiais reducíronse en parte, e reorganizouse a produción.

Estes pesadumes anunciaban unha época sombría para os xudeus de Tesalónica. A afluencia de inmigrantes procedentes da Península Ibérica foi aos poucos esgotándose, xa que estes preferían instalarse en cidades de Europa occidental como Londres, Ámsterdam ou Bordeos. Isto tivo como consecuencia un distanciamento dos xudeus sefardís otománs con respecto a Occidente. Dado que á súa chegada basearan en parte o seu éxito na introdución de varias tecnoloxías europeas, incluída a imprenta, foron facéndose paulatinamente menos competitivos fronte a outros grupos étnico-relixiosos. Os médicos e tradutores xudeus, antes moi reputados, foron aos poucos suplantados polos seus homólogos doutras etnias, principalmente gregos e armenios. No mundo dos negocios, os cristiáns occidentais tomaron a dianteira aos xudeus, beneficiándose da protección das potencias europeas por mediación das instancias consulares, e Tesalónica perdeu a súa posición de privilexio tras o inicio da decadencia de Venecia, o seu socio comercial, e o auxe do porto de Esmirna. Ademais, os xudeus, como o resto dos dhimmis, deberon sufrir as consecuencias das sucesivas derrotas do Imperio fronte a Occidente. A cidade, estratexicamente situada nas rutas militares, foi sometida en varias ocasións ás represalias dos xanízaros contra os "infieis". Durante todo o século XVII, numerosos xudeus de Tesalónica emigraron a Istambul, a Israel e, sobre todo, a Esmirna, cuxa actividade económica empezaba por entón a despuntar. De feito, a maioría dos membros da comunidade de Esmirna procedían de Tesalónica. A peste e outras epidemias (como o cólera que afectou a Tesalónica a partir de 1823), contribuíron tamén á decadencia da cidade e da súa comunidade xudía.

Os produtos occidentais, que comezaron a chegar masivamente a Oriente a partir de mediados do século XIX, foron un duro golpe para a economía de Tesalónica e especialmente para a panería xudía. Os xanízaros terminaron por preferir os londrins provenzais aos panos de Tesalónica, cuxa calidade non cesara de deteriorarse, e revendían a baixo prezo os lotes distribuídos polo estado. Isto fixo que o gran visir decidise que en diante só a metade da capitación se pagase en panos, esixindo que a outra metade se retribuíse en especie. A produción declinou entón rapidamente e cesou por completo cando en 1826 foi abolido o corpo de xanízaros.

Esclerose do xudaísmo e chegada de Shabtai Zevi

Artigo principal: Shabtai Zevi.

Shabtai Zevi – Retrato por unha testemuña ocular, Esmirna, 1666.

O xudaísmo tesalonicense beneficiouse durante moito tempo das ideas e coñecementos achegados sucesivamente polas diferentes ondadas de migración sefardí. Ao iren estas decrecendo ao longo do século XVI, o pensamento xudaico afundiuse na rutina, empobrecéndose considerablemente. Seguían frecuentándose as yeshivot, pero o ensino que alí se impartía fíxose moi formalista. A edición de obras relixiosas proseguiu pero sen renovarse. Unha testemuña estranxeira informa de que «son sempre as sempiternas cuestións de culto e de xurisprudencia comercial as que absorben a súa atención e nas que empregan os seus estudos e as súas investigacións. As súas obras son, en xeral, unha repetición dos escritos dos seus predecesores».

Desde o século XV desenvolveuse unha corrente mesiánica no mundo sefardí; a redención que marcaba o fin do mundo, en hebreo guéoulah, parecía inminente. Esta idea, que atopou un ambiente propicio na decadencia económica de Tesalónica, mantívose grazas ao crecente desenvolvemento dos estudos cabalísticos baseados no Zohar, que se atopaban en plena expansión nas yeshivot de Tesalónica. Anunciouse o fin dos tempos, sucesivamente, para 1540 e 1548, e logo para 1648 e 1666. Foi neste contexto no que fixo acto de presenza un mozo rabino procedente da veciña Esmirna: Shabtai Zevi. Expulsado desta cidade cara a 1651 tras proclamar ser o mesías, chegou a Tesalónica, onde moi pronto gañou unha extraordinaria reputación de sabio e cabalista. O groso dos seus seguidores eran membros da sinagoga Shalom, a miúdo antigos marranos. Tras varios anos de prudencia, desencadeou un novo escándalo ao pronunciar nun banquete solemne celebrado no patio da sinagoga Shalom o tetragrammaton, inefable para o xudaísmo, e presentarse como o machia'h ben David, é dicir, o mesías fillo de David. O consello rabínico federal expulsouno da cidade, e Shabtai Zevi partiu a predicar a súa doutrina noutras cidades do mundo sefardí. A súa predicación dividiu á comunidade xudía, tanto en Tesalónica como noutras cidades, e causou tales desordes que Shabtai Zevi foi arrestado e logo levado a Adrianópolis ante a presenza do sultán. Alí, intimidado a demostrar os seus poderes sobrenaturais rexeitando as frechas con que se lle ameazaba, terminou por abxurar da súa fe e converterse ao islam. Este golpe de efecto foi diversamente interpretado polos seus adeptos. Algúns viron un sinal e convertéronse ao islam; outros rexeitaron a súa doutrina e retornaron ao xudaísmo ortodoxo; e houbo quen, aínda permanecendo externamente fieis ao xudaísmo, continuaron seguindo en segredo os ensinos de Shabtai Zevi.

En Tesalónica, 300 familias de entre as máis ricas da cidade optaron por abrazar o islam en 1685, sen que as autoridades rabínicas puidesen protestar, xa que a conversión era ben vista polas autoridades otomás. Desde entón, os que os turcos chamaron dönme, é dicir, "conversos", eles mesmos divididos en tres grupos: os Izmirlis, os Kuniosos e os Yacoubi, constituíron un novo compoñente do mosaico étnico-relixioso de Tesalónica. Aínda que elixiran a conversión, non se mesturaron cos turcos, practicando unha estrita endogamia, vivindo en barrios separados, edificando as súas propias mesquitas e conservando unha liturxia propia en xudeoespañol. Durante o século XIX, participaron en gran medida na propagación das ideas modernizadoras. Despois, do mesmo xeito que os turcos, marcharon a Istambul cando os gregos se apoderaron da cidade.

Renovación

Os xudeus de Tesalónica coñeceron a partir da segunda metade do século XIX un verdadeiro renacemento. A rexeneración proveu dos xudeus franceses, os frankos, é dicir, os chegados naquela época de países católicos, e en particular dos xudeus de Livorno, en Italia. A renovación inscribiuse nun contexto xeral de apertura dos Balcáns á modernidade occidental que levou ao mundo otomán técnicas e ideas novas.

Industrialización

En Tesalónica, os xudeus ocupaban toda a escala social, do rico empresario ao humilde vendedor de limoada.

Tesalónica coñeceu a partir da década de 1880 un importante proceso de industrialización que a converteu no pulmón económico do Imperio Otomán na súa fase de decadencia. Entre 1880 e 1912, duplicouse o volume de mercancías que pasaban polo seu porto, convertido no terceiro máis importante do Imperio. A cidade, ademais, foi comunicada por ferrocarril con Istambul, por un lado, e con Bosnia e Serbia (e, desde esta última, con Viena), polo outro. Os empresarios que estiveron na orixe deste proceso eran maioritariamente xudeus (caso único no mundo otomán xa que no resto das grandes cidades a industrialización foi levada a acabo por outros grupos étnico-relixiosos). Familias como os Modiano e, sobre todo, os Allatini, foron a punta de lanza do empresariado xudeu. Puxeron en funcionamento numerosas fábricas de fariña e outros produtos de alimentación, e de ladrillos. Un auxe especial tivo a industria tabaqueira, coincidindo co auxe das plantacións de tabaco nas rexións próximas: Tesalónica converteuse no principal centro de produción e comercialización de cigarros. Varios empresarios apoiaron a introdución da industria téxtil, tradicional na zona, que no pasado se levara a cabo no seo dun sistema de produción artesanal. Empresarios xudeus foron tamén os fundadores do Banco de Tesalónica. Dos 50 grandes negocios existentes na cidade por aqueles anos, 38 pertencían a xudeus.

Esta industrialización tivo como consecuencia a proletarización dun gran número de tesalonicenses, á marxe da súa confesión relixiosa, coa conseguinte aparición dunha importante clase obreira xudía, caso insólito no mundo sefardí, sobre todo en relación coa industria do tabaco. A nova clase cifrouse en aproximadamente nunhas 10.000 persoas.

Os empresarios contrataban a súa man de obra sen distinción de relixión ou de etnia, ao contrario do que se facía noutros lugares do Imperio Otomán, o que contribuíu ao xurdimento de movementos obreiros non etnicistas aínda que influídos pola urxencia das cuestións nacionais.

Haskalá

A Haskalá, movemento filosófico xudeu inspirado na Ilustración europea, chegou ao mundo otomán a finais do século XIX, logo de propagarse entre as comunidades xudías de Europa occidental e oriental. Os mesmos que levaron a cabo a renovación económica de Tesalónica convertéronse nos emisarios deste novo movemento. O primeiro campo de acción destes maskilim e, en primeiro lugar, do empresario livornés Moïse Allatini, foi a educación. En 1856, coa axuda dos Rothschild, fundou nos anexos da escola talmud torah (e, xa que logo, co consentimento dos rabinos, gañados para a súa causa grazas ás súas importantes doazóns para obras de beneficencia), a escola Lippmann, unha institución modelo dirixida polo profesor Lippmann, un rabino progresista de Estrasburgo. Tras cinco anos de existencia, o establecemento pechou as súas portas e Lippmann debeu abandonar a cidade baixo a presión do rabinato, en desacordo cos seus innovadores métodos educativos. Con todo, tivo tempo de formar a un bo número de alumnos, que anos despois tomarían o seu relevo.

O doutor Allatini instou en 1862 ao seu cuñado Salomon Fernandez a fundar unha escola italiana, grazas a unha doazón do reino de Italia. Fracasaron varios intentos de implantar a rede de escolas da Alianza Israelita Universal (Alliance Israélite Universelle), debido á presión dos rabinos, que non admitían que unha escola xudía puidese estar patrocinada pola embaixada francesa. Pero a necesidade de centros educativos era tan urxente que os partidarios da súa implantación tiveron finalmente éxito en 1874, grazas ao mecenado de Allatini, convertido en membro do comité central da AIU en París. A rede educativa desta institución estendeuse rapidamente: en 1912 contaba con nove escolas, tanto masculinas como femininas, que atendían a todos os niveis educativos, desde preescolar ata secundaria, en tanto que as escolas rabínicas se atopaban en franca decadencia. Isto trouxo como consecuencia unha duradeira implantación do francés na comunidade xudía de Tesalónica, do mesmo xeito que en todo o mundo xudeu oriental. Estas escolas proporcionaban non só formación intelectual, senón tamén manual, o que permitiu a aparición dunha xeración ao tanto dos cambios do mundo moderno e apta para incorporarse ao mercado de traballo dunha sociedade en vías de industrialización.

Activismo político e social

A irrupción da modernidade traduciuse tamén na crecente influencia de novas ideas políticas que proviñan da Europa occidental. Os xudeus non foron indiferentes a esta axitación política e tomaron parte activa nela. En 1908, a revolución dos Mozos Turcos, cuxas principais bases estaban en Tesalónica, proclamou a monarquía constitucional, e adoptou como ideoloxía o otomanismo, que proclamaba a igualdade de todos os millets no seo do Imperio. Algúns xudeus de Tesalónica tiveron un influente papel no movemento dos Mozos Turcos, maioritariamente musulmán, pero foi sobre todo no campo social no que os xudeus estiveron máis activos. A partir desta época, un vento de liberdade soprou sobre Tesalónica, permitindo aos movementos obreiros estruturarse e embarcarse en loitas sociais pola mellora das condicións de traballo. Unha tentativa de unión das diferentes nacionalidades no seo dun só movemento obreiro tivo lugar coa formación en 1909 da Federación Obreira Socialista dirixida por Abraham Benaroya, xudeu tesalonicense educado en Bulgaria. A Federación, recoñecida pola II Internacional, emprendeu a publicación dun órgano en catro linguas, o Jurnal do Lavorador (1909-1910), difundido en grego, turco, búlgaro e xudeoespañol (máis adiante aparecerían outras publicacións, como Solidariedade ovradera, entre 1911 e 1912, e Avanti, entre 1911 e 1934). Con todo, o contexto balcánico, propicio ás escisións, afectou ao movemento, e logo da partida da sección búlgara, a Federación quedou practicamente constituída só por xudeus. Finalmente, en 1918, terminaría por integrarse no Partido Socialista dos Traballadores de Grecia, xerme do futuro Partido Comunista.

Tamén naquela época estendeuse o movemento internacional coñecido como sionismo, que propugnaba a instauración dun Israel político. O seu auxe iniciouse coincidindo coas guerras dos Balcáns (1912-1913), e estaba estreitamente relacionado co rexeitamento que suscitou entre a poboación hebrea a integración da cidade en Grecia, así como co incremento do antisemitismo entre a poboación helena. En 1919 fundáronse dúas asociacións de importancia: a Federación Xeral dos Sionistas de Grecia; e o grupo Mizrahi, de carácter máis relixioso e conservador. Ambas as asociacións publicaban xornais en francés e xudeoespañol. O sionismo atopou en Tesalónica a competencia e oposición da Federación Obreira Socialista, manifestamente antisionista e, ao non ter éxito entre a clase obreira, volveuse cara aos burgueses e intelectuais, menos numerosos, con todo.

Chegada dos gregos, partida dos xudeus

Tesalónica, cidade grega

Familias sen aloxamento tras o pogrom de 1931.

En 1912, tras a primeira guerra dos Balcáns, os gregos apoderáronse de Tesalónica xunto cos búlgaros, e despois terminaron por incorporar a cidade ao seu territorio. Este cambio de soberanía foi mal recibido polos xudeus, que temían lles causase prexuízos, inquietude reforzada polas propagandas de Bulgaria, Serbia e o Imperio Austrohúngaro, que desexaban atraer aos xudeus á súa causa. Certos xudeus avogaron entón pola internacionalización da cidade baixo a protección das grandes potencias europeas, pero a súa proposta tivo pouco eco, xa que os países europeos terminaron por aceptar os feitos consumados. Os gregos, con todo, tomaron certas medidas provisionais co obxecto de favorecer a integración dos xudeus, por exemplo permitirlles traballar os domingos para así poder gardar o sabbat. A economía beneficiouse da anexión, xa que abriu a Tesalónica as portas do mercado da Grecia setentrional e de Serbia, coa cal Grecia establecera unha alianza; a instalación de tropas do exército de Oriente dos Aliados, despois do estalido da primeira guerra mundial, tivo como consecuencia un renacemento da actividade económica. O goberno grego vía con bos ollos o desenvolvemento do sionismo e o establecemento dun fogar en Palestina para o pobo xudeu, xa que coincidía co seu desexo de desmembrar o Imperio Otomán. A cidade recibiu a visita de grandes líderes sionistas, como Ben Gurión, Ben Zvi e Jabotinsky, quen vían en Tesalónica a cidade modelo na que debería inspirarse o seu futuro estado.

Con todo, pode apreciarse unha clara diferenza entre a actitude benévola do goberno e a da poboación local. Unha testemuña, Jean Leune, correspondente de L'Illustration durante as guerras balcánicas e logo oficial do exército de Oriente, informa:

Fronte ás innumerables tendas e comercios rexentados por xudeus, donos ata entón do comercio local, os comerciantes gregos viñan instalarse nas beirarrúas, bloqueando as portas que era imposible franquear. A nova policía sorría... E os xudeus, boicoteados, uns tras outros foron pechando as súas tendas.

Incendio de 1917 e desenvolvemento do antisemitismo

La cantiga del fuego Dia de sabat, mi madre, la horica dando dos, fuego salió al Agua Mueva, a la Torre blanca quedó. Tanto probes como ricos, todos semos un igual. Ya quedimos arrastrando por campos y por kislás. Mos dieron unos tsadires, que del aire se volan. Mos dieron un pan amargo, ni con agua no se va. Las palombas van volando haciendo estruición. Ya quedimos arrastrando sin tener abrigación.

Os barrios da cidade baixa, maioritariamente habitados por xudeus, foron gravemente afectados polo incendio de 1917.

O grave incendio de 1917 supuxo un punto de inflexión. A comunidade xudía, concentrada na cidade baixa, foi a máis afectada polo sinistro; o lume destruíu a sede do gran rabinato e os seus arquivos, así como 16 das 33 sinagogas da cidade, e unhas 10.000 familias hebreas quedaron sen teito. A diferenza da reconstrución que levou a cabo tras o incendio de 1890, os gregos decidiron aproveitar o suceso para levar a cabo unha remodelación da cidade. Deste xeito, expropiaron a todos os habitantes, concedéndolles, con todo, un dereito preferente de compra sobre as novas vivendas reconstruídas segundo o novo plan. Pero foron maioritariamente os gregos os que se instalaron nos novos barrios, en tanto que os xudeus preferían a miúdo trasladarse á periferia.

Aínda que o primeiro aniversario da Declaración Balfour se celebrou en 1918 en Tesalónica cun fasto sen parangón en Europa, a decadencia xa comezara. A afluencia de decenas de miles de refuxiados gregos de Asia Menor e a partida dos turcos e os dönme de Salónica tras a «Gran catástrofe» e a posterior firma do Tratado de Lausana, modificaron considerablemente a composición étnica da cidade. Os xudeus deixaron de ser a maioría absoluta e, en vésperas da segunda guerra mundial, non representaban máis do 40% da poboación. A esta helenización crecente de Tesalónica ía aparellada unha política menos conciliadora cara aos xudeus. Así, en 1922 prohibiuse traballar os domingos, o que impuña de facto aos xudeus a obriga de traballar en sábado. Prohibíronse tamén os carteis en linguas estranxeiras, e os tribunais rabínicos perderon a súa potestade sobre asuntos de dereito patrimonial. Do mesmo xeito que noutros países de Europa oriental, como Hungría e Romanía, unha importante corrente de antisemitismo xurdiu en Tesalónica no período de entreguerras, aínda que non alcanzou nunca o nivel de violencia dos países mencionados. Debeuse sobre todo á chegada de inmigrantes gregos de Asia Menor, a miúdo desprovistos de todo, que entraban en competencia directa cos xudeus polo traballo e a vivenda. O antisemitismo fíxose visible na prensa a través do xornal Makedonia e da organización ultranacionalista Ethniki Enosis Elas (Unión Nacional de Grecia, EEE), ambos próximos ao Partido Liberal (no poder), dirixido por Venizelos. Os xudeus eran acusados de non querer integrarse na nova nación; a difusión do comunismo e do sionismo entre os hebreos eran observados coa maior sospeita. O goberno grego adoptou unha actitude ambivalente, practicando unha política de asosegamento, pero rexeitando distanciarse claramente destes dous sectores do antisemitismo. Este fenómeno cristalizou en 1931, ano no que tivo lugar o pogrom de camp Campbell: un barrio xudeu foi enteiramente incendiado, o que deixou sen fogar a 500 familias, aínda que só morreu unha persoa. Varias decenas de tumbas do cemiterio xudeu de Salónica foron profanadas nesa ocasión.

Metaxas no poder

A toma do poder polo ditador de estrema dereita, de tendencia fascista, Ioannis Metaxas en 1936, traduciuse paradoxalmente nun notable descenso dos actos de violencia antisemita. Metaxas prohibiu a organización EEE e as alusións antisemitas na prensa, e mantívose en boas relacións co gran rabino de Salónica, Zvi Koretz. Isto explica o desenvolvemento a partir de entón dunha forte corrente nacionalista entre os xudeus de Tesalónica, a pesar de que só eran gregos desde 1913. Desde entón, ata o inferno dos campos de concentración, non deixaron nunca de sentirse membros da nación helena.

Emigración

Un fenómeno migratorio comezara a aparecer desde comezos do século XX, cando os otománs fixeron obrigatorio o recrutamento para todos os súbditos otománs independentemente do seu credo, pero foi sobre todo tras a incorporación de Salónica a Grecia cando este fenómeno alcanzou unha maior amplitude. As malas condicións económicas, o auxe do antisemitismo e, en menor medida, o desenvolvemento do sionismo, impulsaron aos xudeus a emigrar, principalmente a Europa Occidental, a América do Sur e a Palestina. A finais do século XIX, calcúlase que había na cidade uns 80.000 xudeus. No primeiro censo oficial grego, de 1913, a cifra é de 61.439, sobre un total de 157.889 habitantes da cidade. Para 1935 calculouse que habería en Tesalónica uns 60.000 xudeus, e en vésperas da segunda guerra mundial, a poboación xudía da cidade decrecera aínda máis. Algúns autores mencionan un descenso aínda máis pronunciado: para Régis Darques, a poboación xudía pasou de 93.000 en época otomá a 53.000 en vésperas da guerra mundial. Algúns dos emigrantes que deixaron a cidade tiveron despois un éxito notable: Isaac Carasso, establecido en Barcelona, fundou a empresa Danone; Maurice Abravanel dirixiuse coa súa familia a Suíza e logo aos Estados Unidos, onde se converteu nun director de orquestra de moita sona. Un dos avós do presidente francés Nicolas Sarkozy emigrou a Francia nesta época. Tamén o avó paterno do escritor francés Patrick Modiano procedía de Tesalónica. No Mandato británico de Palestina, a familia Recanati fundou un dos bancos máis importantes do actual estado de Israel, o Eretz Yisrael Discount Bank, actualmente Israel Discount Bank.

Segunda guerra mundial

Batalla de Grecia

O 28 de outubro de 1940, Italia decidiu invadir Grecia tras rexeitar o seu ultimato o ditador grego Ioannis Metaxas. Seguiu a batalla de Grecia. Aínda que a nación helena resistiu con éxito as primeiras ofensivas italianas, ata marzo de 1941, o 6 de abril foi invadida por Alemaña e rapidamente conquistada. Os xudeus participaron nas campañas militares. 12.898 deles formaron nas filas do exército grego; 4.000 participaron nas campañas de Albania e Macedonia; 513 enfrontáronse aos alemáns. En total, morreron na guerra 613 xudeus, dos que 174 eran de Tesalónica. A Brigada 50 de Macedonia era chamada «batallón Cohen» a causa do gran número de xudeus que formaban nas súas filas. Tras a derrota grega, moitos soldados xudeus sufriron a conxelación das súas extremidades inferiores ao regresaren a pé aos seus fogares

Ocupación

Repartición de Grecia entre alemáns, italianos e búlgaros. A zona de ocupación alemá aparece de cor vermella, a italiana en azul e a búlgara en verde. Tesalónica quedou baixo ocupación alemá.

Grecia quedou dividida en varias zonas de ocupación. O norte -e, polo tanto, a cidade de Tesalónica- quedou baixo ocupación alemá, en tanto que o sur do país caía en mans dos italianos, quen, durante o seu período de ocupación (ata setembro de 1943) non puxeron en práctica a política antixudía. A maior parte da poboación xudía de Grecia atopábase na zona alemá; en Tesalónica vivían daquela 56.000 xudeus.

Na cidade, onde os alemáns entraron o 9 de abril de 1941, as medidas antisemitas foron aplicándose de forma progresiva. O oficial alemán Max Merten, encargado da administración da cidade, repetía continuamente que as leis de Nürnberg non se aplicarían en Tesalónica. A prensa xudía foi inmediatamente prohibida, o que supuxo o peche dos diarios francófonos L'Indépendant e Le Progrés, e do xornal en xudeoespañol El mensajero, á vez que facían a súa aparición dous diarios gregos pro-nazis, Nea Evropi e Apoyevmanti, que pronto comezaron a publicar soflamas antisemitas. Casas e edificios comunitarios foron requisados polos ocupantes, entre eles o hospital construído grazas ás subvencións do barón Hirtsch. A finais do mes de abril apareceron carteis que prohibían aos xudeus a entrada nos cafés, e despois expulsóuselles das súas emisoras de radio. O gran rabino de Tesalónica, Zvi Koretz, foi arrestado pola Gestapo o 17 de maio de 1941 e enviado a un campo de concentración nas proximidades de Viena, de onde regresaría en xaneiro de 1942 para volver á súa posición de rabino. En xuño, enviados do Einsatzstab ('estado maior especial') Rosenberg chegaron ao lugar e saquearon os arquivos xudeus, enviando toneladas de documentos da comunidade ao Instituto nazi de investigacións xudías (Institut für Judenforschung) con sede en Frankfurt. Todos eses documentos perderíanse para sempre. Doutra banda, os xudeus sufriron, como o resto dos seus concidadáns, unha terrible fame negra, xa que o réxime nazi non concedía ningunha importancia á economía grega. Calculouse que durante o inverno de 1941-1942 morreron de fame uns 600 xudeus na cidade.

Durante un ano non se tomou ningunha outra medida antisemita, o que deu momentaneamente aos xudeus unha falsa sensación de seguridade. Con todo, o 11 de xullo de 1942, coincidindo co shabat, un comunicado publicado no diario Apoyevmatini ordenou a todos os homes xudeus de entre 18 e 45 anos reunirse na Praza da Liberdade (Plateia Eleftherias), no centro de Tesalónica. Reuníronse alí uns nove mil homes. Durante toda a tarde obrigóuselles a realizar exercicios físicos humillantes a punta de pistola. Catro mil deles foron enviados a realizar traballos de obras públicas para a empresa alemá Müller nas estradas que enlazaban Tesalónica con Kateríni e Larissa, onde facía estragos o paludismo. En menos de dez semanas, o 12% deles faleceu a causa do esgotamento e a enfermidade. A comunidade de Tesalónica, coa axuda da de Atenas, logrou reunir 2.000 millóns de dracmas da enorme suma de 3.500 millóns que esixiran os alemáns para repatriar aos traballadores forzados. Os alemáns aceptaron liberalos, pero, en contrapartida, esixiron a instancias das autoridades gregas o abandono do Cemiterio xudeu de Tesalónica, que albergaba entre 300.000 e 500.000 tumbas; pola súa forma e localización, este cemiterio resultara sempre un obstáculo para o crecemento urbano de Tesalónica. Os xudeus iniciaron o traslado das tumbas aos terreos que se lles asignaron na periferia, pero as autoridades municipais, pretextando que os traballos se levaban a cabo con excesiva lentitude, decidiron ocuparse directamente da tarefa. 500 obreiros gregos pagados polas autoridades municipais comezaron a destruír as tumbas. O cemiterio quedou transformado nunha enorme canteira na que gregos e alemáns províanse de laxas sepulcrais, que utilizaban como material de construción. Neste lugar álzase actualmente, entre outros edificios, a Universidade Aristóteles.

Calcúlase que entre os comezos da ocupación e o final das deportacións, entre 3.000 e 5.000 xudeus conseguiron escapar, obtendo un refuxio provisional na zona italiana de Grecia. Entre eles, 800 tiñan nacionalidade italiana e foron protexidos durante o período de ocupación polas autoridades consulares daquel país. 800 xudeus uníronse ao maquis nas montañas de Macedonia, no ELAS (Exército Popular de Liberación Nacional), de ideoloxía comunista. A oposición monárquica de dereitas, pola súa banda, non acolleu practicamente a ningún xudeu.

A destrución dos xudeus de Tesalónica

Véxase tamén: Holocausto.

Entrada de Auschwitz II - Birkenau, vista desde o interior do campo.

Máis de 48.000 sefardís de Tesalónica foron enviados aos campos de concentración nazis.. Cerca do 98% dos habitantes xudeus da cidade morreron durante a guerra. Unicamente os xudeus de Polonia sufriron unha mortalidade tan elevada.

Deportación

Para levaren a cabo esta operación, as autoridades nazis encargáronlla a dous especialistas na materia, Alois Brunner e Dieter Wisliceny, estreitos colaboradores de Adolf Eichmann, que chegaron a Tesalónica o 6 de febreiro de 1943. Axiña, ordenaron aplicar en todo o seu rigor as leis de Nürnberg, impondo aos xudeus a obriga de levar en lugar visible a estrela amarela e restrinxíronlles drasticamente a súa liberdade de circulación. En febreiro, os xudeus foron confinados en tres guetos (Kalamaria, Singrou e Vardar/Agia Paraskevi), e máis tarde recluídos nun campo transitorio situado no barrio do barón Hirsch, nas proximidades da estación de ferrocarril. Alí esperábannos os trens da morte. Para levaren a cabo a súa misión, os SS auxiliáronse dunha policía xudía creada para a ocasión, dirixida por Vital Hasson, que se entregou cos seus homes a numerosas exaccións contra o resto dos xudeus.

O 15 de marzo partiu o primeiro convoi, que chegou a Auschwitz-Birkenau o día 20. Transportaba 2.800 persoas, das que 2.191 foron gaseadas inmediatamente logo da súa chegada, e o resto (417 homes e 192 mulleres), conducidos aos campos de traballo.

El tiempo estara enuvlado. Otros dos o tres anyos. Luvias pretas Son previstas A todos los ke deven ser Transportados por trenos Sovre la Evropa A los reskapados Esklaresera, un dia, el sol (Ma sera un sol demudado) Para eyos el tiempo Nunka tornara a ser klaro. Avner Perez

Numerosos gregos, tanto xuristas coma líderes espirituais (incluído o arcebispo ortodoxo de Atenas, Papandreou Damaskinos), protestaron ante as autoridades gregas por causa das deportacións. O goberno colaboracionista fixo tímidos intentos de mediar ante os alemáns, que non deron ningún resultado. Os esforzos do gran rabino Koretz, que presidía o Judenrat (en alemán, "Consello Xudeu") da cidade desde a súa posta en liberdade polos ocupantes en setembro de 1942, por obter a liberación de polo menos algúns dos deportados, tampouco foron coroados polo éxito. De feito, Koretz sería arrestado en agosto, e deportado el mesmo a Bergen-Belsen, ao pouco da súa entrevista co primeiro ministro monicreque, Ioannis Rallis. Máis resultados obtiveron as xestións das autoridades consulares de España e Italia para salvar aos xudeus das súas respectivas nacionalidades. En 1943 había en Tesalónica 511 xudeus de nacionalidade española, resultado da política de concordia do goberno español cara á comunidade sefardí durante os anos vinte. Grazas aos esforzos do cónsul español en Atenas, Sebastián Romeu Radigales, 150 deles puideron refuxiarse na zona de ocupación italiana. Tamén o cónsul italiano, Guelfo Zamboni, tivo éxito nas súas xestións, e logrou que unhas 750 persoas se trasladaran ao sur de Grecia.

Os trens da morte continuaron saíndo de Tesalónica ao longo da primavera e o verán de 1943. A poboación xudía da cidade era tan numerosa que a deportación prolongouse por espazo de varios meses. O punto principal de destino foi o campo de Auschwitz-Birkenau, cara ao que partiron un total de dezaoito convois. A cifra total de deportados a este campo, segundo un recente informe, foi de 48.233: o último dos trens chegou ao seu destino o 18 de agosto. A maioría dos convois transportaban entre 2.000 e 3.000 persoas. No décimo sexto, que partiu de Salónica o 8 de maio e chegou a Auschwitz-Birkenau o día 16, foron trasladados 4.500 xudeus: ademais de tesalonicenses, había tamén 960 xudeus de Demótica, 32 de Sofulu, e 160 de Orestiás.

En agosto partiu tamén un tren con destino ao campo de concentración de Bergen-Belsen, no que viaxaban o gran rabino Tzvi Koretz e outros notables da cidade, que permaneceron internados no campo baixo condicións relativamente benignas. Neste mesmo convoi achábanse 367 xudeus que, protexidos pola súa nacionalidade española, e grazas ás xestións do cónsul español, coñeceron un destino singular: de Bergen-Belsen foron trasladados a Barcelona, logo a Marrocos, e algúns lograron finalmente trasladarse ao Mandato británico de Palestina.

A continuación móstrase a lista de convois que chegaron a Auschwitz-Birkenau procedentes de Tesalónica (excepto o último deles, con destino Bergen-Belsen), entre o 20 de marzo e o 18 de agosto de 1943, segundo cifras baseadas na documentación alemá do campo:

Orde Data de chegada Número de deportados 1º 20/3/1943 2.800 2º 23/3/1943 2.800 3º 25/3/1943 1.901 4º 30/3/1943 2.501 5º 3/4/1943 2.800 6º 9/4/1943 2.500 7º 10/4/1943 2.750 8º 13/4/1943 2.800 9º 17/4/1943 3.000 10º 19/4/1943 2.501

Orde Data de chegada Número de deportados 11º 22/4/1943 2.800 12º 26/4/1943 2.400 13º 28/4/1943 3.070 14º 4/5/1943 7/5/1943 2.930 1.000 15º 8/5/1943 2.500 16º 16/5/1943 4.500 17º 8/6/1943 880 18º 18/8/1943 1.800 19º 2/8/1943 saída 441

Factores explicativos da eficacia das deportacións

Aducíronse varias razóns para explicar esta hecatombe, que contrasta fortemente co ocorrido en Atenas, onde unha gran parte dos xudeus logrou escapar á morte. Por unha banda, a actitude do Judenrat, e, sobre todo, do seu principal dirixente, o gran rabino Zvi Koretz, foi moi criticada. Reprochóuselle que aplicase docilmente as directivas nazis, desprezando os temores dos xudeus no concernente ao seu traslado a Polonia, cando el, de nacionalidade austríaca e, xa que logo, de lingua materna alemá, estaba presuntamente ben informado do que ía ocorrer. Ata correron rumores que o acusaban de colaborar conscientemente cos ocupantes. Un recente estudo tende con todo a relativizar o seu papel nas deportacións.

Outro factor foi a solidariedade da que deron proba as familias que refusaban separarse ante as deportacións; a súa vontade de faceren fronte conxuntamente ás adversidades non facilitou as iniciativas individuais. Destacouse tamén que aos xudeus lles era difícil esconderse por mor do seu descoñecemento da lingua grega, que lles foi imposta en data relativamente recente (en 1913, cando Tesalónica se incorporou a Grecia). Ademais, o gran tamaño da comunidade limitaba as súas posibilidades de confundirse coa poboación grega ortodoxa, como ocorreu en Atenas. Existía ademais un latente antisemitismo nunha parte da poboación grega, especialmente entre os que tiveran que fuxir de Asia Menor tras as transferencias de poboación entre Grecia e Turquía. Chegados en masa a Tesalónica, estes inmigrantes víronse excluídos do sistema económico, e algúns vían con receo e hostilidade á poboación xudía, a miúdo máis rica, e á cal relacionaban co antigo poder otomán. Con todo, o Yad Vashem distinguiu a 265 gregos como xustos entre as nacións, a mesma proporción que entre a poboación francesa.

Nos campos

En Auschwitz-Birkenau, uns 37.000 tesalonicenses, é dicir, ao redor dun 77% dos deportados, foron gaseados nada máis chegar, sobre todo mulleres, nenos e persoas de idade. Preto dun 25% dos experimentos con xudeus tiveron como vítimas a xudeus gregos, especialmente de Tesalónica. Estes experimentos incluían atrocidades tales como a castración dos homes e a implantación de cancro cervical ás mulleres. A maior parte dos xemelgos pereceron vítimas de crimes atroces. O resto dos xudeus de Salónica foron obrigados a traballar nos campos. Durante os anos 1943-1944 representaban unha parte importante da man de obra de Auschwitz-Birkenau: eran ao redor de 11.000 persoas. Por mor do seu descoñecemento da lingua yiddish, un gran número deles foi enviado a limpar os cascallos do gueto de Varsovia en agosto de 1943 para construír alí un campo de concentración. Entre os 1.000 tesalonicenses que foron empregados neste labor, uns vinte lograron escapar do gueto polos sumidoiros e unirse ao grupo polaco comunista de resistencia Armia Ludowa.

Numerosos xudeus de Tesalónica foron tamén integrados nos Sonderkommandos. O 7 de outubro de 1944, levaron a cabo un levantamento planeado de antemán, tomando por asalto os fornos crematorios e matando a unha vintena de gardas. Lanzouse unha bomba no forno crematorio III, que destruíu o edificio. Antes de ser masacrados polos alemáns, os insurxentes entoaron un canto dos partisanos gregos e o himno nacional grego.

No seu libro Se isto é un home, unha das obras máis soadas da literatura da Shoah, o escritor italiano Primo Levi evoca nunha breve descrición ao grupo de "algúns sobreviventes da colonia xudía de Tesalónica", estes «gregos, inmóbiles e silenciosos como esfinxes, agochados detrás das vaixelas de potaxe densa». Estes últimos membros da comunidade aínda vivos en 1944 causaron unha forte impresión ao autor. Anota que, a pesar do seu escaso número, «achegaron unha contribución de primeira orde á fisionomía do campo e á xerga internacional que por el circula». Segundo el, a súa capacidade de sobrevivir nos campos explícase en parte polo feito de que constitúen no campo «o grupo nacional máis coherente e, desde ese punto de vista, o máis evolucionado». Erika Perahia Zemour, directora do Museo da Presensa xudía de Tesalónica, comenta, en relación con estas palabras, que este sentimento patriótico descrito por un observador externo é tamén perceptible nos relatos dos deportados de Tesalónica e ten as súas orixes na política filosemita de Metaxas nos anos de preguerra.

A posguerra

Monumento en memoria do holocausto en Tesalónica.

Museo Xudeu de Tesalónica.

Sinagoga Monastir en Tesalónica.

Ao final da segunda guerra mundial, estalou en Grecia unha violenta guerra civil, que duraría ata 1949, e que enfrontou ás forzas do goberno de Atenas, apoiado polos británicos, coa poderosa resistencia comunista, o ELAS (Exército Nacional de Liberación Popular). Algúns xudeus de Tesalónica que escaparan á deportación tomaron parte nesta guerra, tanto nas forzas gobernamentais como no bando contrario. Entre os que combateron nas filas do ELAS, moitos foron vítimas, como outros partisanos, da represión que se abateu sobre o país cando o goberno recuperou o control da situación.

Daqueles que lograron sobrevivir aos campos, algúns elixiron non regresar a Grecia e emigraron a Europa occidental, a América ou ao Mandato británico de Palestina. Outros escolleron o regreso. Todos eles deberon afrontar numerosas dificultades para sobrevivir e levar a bo termo os seus proxectos, xa que a Europa da inmediata posguerra atopábase nun estado caótico. Foron ademais discriminados por algúns sobreviventes asquenacís que puñan en dúbida a súa condición de xudeus.

O regreso a Tesalónica constituíu tamén un terrible golpe para os sobreviventes. Os que regresaban dos campos descubrían con frecuencia que perderan a toda a súa familia, e atopaban as súas casas ocupadas por familias gregas que llelas compraran aos alemáns. Ao principio tiveron que aloxarse nas sinagogas. Organizouse un comité xudeu (Komite Djudio) para facer o reconto dos sobreviventes, e obtívose do Banco de Grecia a lista das 1.800 vivendas vendidas aos gregos. Estes mostráronse moi reticentes a devolver os seus bens aos xudeus, argumentando que pagaran polas casas e que eles tamén sufriran por mor da guerra. Ao termo da segunda guerra mundial, o ELAS, que controlaba a cidade, favoreceu a devolución dos seus bens aos xudeus, pero catro meses máis tarde, cando o goberno de Atenas, apoiado polos británicos, se apoderou de Salónica, paralizáronse as restitucións. Por unha banda, o goberno, composto de venizelistas, debía facer fronte a un grave problema de vivenda debido á afluencia de refuxiados provocada pola guerra; por outra, a instancias de antigos colaboracionistas, enriquecidos durante a guerra e nunha posición influente, e no afán de combater o comunismo, foi aproximándose a posicións relativamente parellas ás dos antigos simpatizantes do réxime hitleriano. A Axencia Xudía, enviada á cidade, denunciou o antisemitismo imperante, e preconizou a Aliyá, é dicir, a emigración a Israel. Aos poucos, púxose en marcha unha axuda internacional para socorrer aos xudeus de Tesalónica grazas ao Congreso Xudeu Mundial. Algúns xudeus que foran salvados da deportación polos gregos decidiron converterse ao cristianismo ortodoxo. Certos sobreviventes dos campos, que a miúdo se atopaban illados, tomaron a mesma decisión. Houbo tamén numerosos matrimonios lóstrego na inmediata posguerra, xa que os sobreviventes desexaban volver a formar unha familia. Un sobrevivente declarou o seguinte:

Torni a un Saloniko destruido. Esperava topar a mi ermano adoptado ma de rumores entendi ke el murio de malaria en Lublin. Ya savia ke mis djenitores fueron kemados en sus primeros dias en el kampo de eksterminasion de Aushwitz. Estava solo. Los otros prizonieros ke estavan kon mi no tenian mas a dinguno. En akeyos dias me ati a una djovena ke avia konosido en Bruxelles. No mos despartimos el uno del otro. Los dos eramos reskapados de los kampos. Despues de kurto tiempo mos kazimos, dos refujiados ke no tenian nada, no avia mizmo un rabino para ke mos de la bindision. El direktor de una de las eskolas djudias sirvio de rabino i mos kazo i ansina empesi en una mueva vida.

No censo de 1951, só figuraban 1.783 sobreviventes. A comunidade non era máis que a sombra de si mesma.

A construción dun monumento alusivo á deportación dos xudeus tardou moito en chegar. Só en 1997 as autoridades municipais decidiron levantar un memorial, pero na periferia da cidade, e non no centro, como se propuxo. Foi inaugurado polo Presidente da República, Konstantinos Stefanopoulos, o 23 de novembro de 1997. Atópase na intersección das rúas Alexandrou Papanastasiou e Nea Egnatia, e é unha representación do menorah rodeado dunha malla formada por corpos humanos. As sucesivas administracións da Universidade Aristóteles rexeitaron sempre erixir no recinto da institución ningún tipo de monumento conmemorativo que recorde a existencia do antigo cemiterio xudeu baixo os cimentos da universidade, a pesar das repetidas protestas de numerosos profesores. En 1998, o rei Juan Carlos I de España visitou Salónica e rendeu homenaxe aos xudeus sefardís. Esta visita realizouse anos despois de que o monarca visitase a sinagoga de Madrid, en 1992, na que criticou o decreto de expulsión dos xudeus, con motivo do seu quinto centenario.

Na actualidade viven en Salónica uns 1.300 xudeus, o que fai da súa comunidade a segunda de Grecia, logo da de Atenas.

Cultura

Lingua

Artigos principais: Lingua xudeoespañola e Xudeoespañol calco.

Exemplar de La Nation Salonique de 1909 en xudeoespañol.

O habitual era que os inmigrantes xudeus aprendesen e utilizasen a lingua do seu país de adopción, pero non ocorreu isto no caso dos sefardís do Imperio Otomán que, chegados en masa, conservaron o idioma dos seus antepasados. Os xudeus de Tesalónica trouxeron a súa lingua de España, o xudeoespañol (djudezmo), é dicir, o español do século XV, que evolucionou de xeito autónomo e que utilizaban na súa vida cotiá. Oraban e estudaban en hebreo e arameo, e utilizaban como todas as outras comunidades sefardís o que Haïm Vidal Séphiha chama o xudeoespañol calco, que consistía na tradución de textos hebreos ao xudeoespañol respectando a orde das palabras e a sintaxe hebrea. Estas dúas linguas, djudezmo e ladino, escribíanse en caracteres hebreos, aínda que para o xudeoespañol utilizáronse tamén caracteres latinos. Á parte destas dúas linguas que trouxeran no seu exilio, os xudeus de Tesalónica falaban ocasionalmente o turco otomán, a lingua do Imperio, escrita en caracteres arábigos. A Haskalá, propagada polos xudeus "frankos" permitiu unha ampla difusión do francés, ensinado nas escolas da Alianza Israelita Universal, e, en menor medida, do italiano. Tras a incorporación de Tesalónica a Grecia, en 1912, o grego moderno impúxose na escola e foi aprendido xa que logo por varias xeracións de xudeus da cidade. Nos nosos días, é esta a lingua principal dos xudeus que aínda residen alí.

O djudezmo de Tesalónica, por mor da presenza na comunidade de moitos xudeus italianos, caracterizábase polo seu elevado número de italianismos léxicos e pola influencia do italiano nas súas sintaxes. Posteriormente fíxose sentir nel fortemente a influencia do francés, ata o punto de que Séphiha fala de «xudéo-fragnol».

Literatura

O século XVI

Do mesmo xeito que ocorreu noutras cidades da Diáspora sefardí no Imperio Otomán, como Istambul e Adrianópolis, durante o século XVI Tesalónica converteuse nun importante centro da cultura xudía.

Os sefardís foron os introdutores da imprenta no Imperio Otomán, anticipándose polo menos en 100 anos ás primeiras imprentas gregas e nuns 230 ás turcas.. Logo de Istambul (en 1493/94), Tesalónica foi a segunda cidade otomá en contar cunha imprenta en caracteres hebraicos, desde aproximadamente 1510. Don Judah Gedaliah imprimiu nos primeiros anos do século preto de 30 obras, principalmente Biblias. Moses Soncino, membro dunha ilustre familia de impresores xudeus italianos, produciu polo menos tres obras na cidade entre 1526 e 1527. Nos primeiros tempos, a maior parte da produción literaria dos sefardís de Tesalónica escribíase e imprimíase en hebreo. A razón principal parece ser que se concedía escaso valor á literatura en xudeoespañol, considerado o idioma popular, en tanto que o hebreo era a principal lingua relixiosa e de cultura. Ata 1564 non apareceu a primeira obra impresa en xudeoespañol (en caracteres hebreos): o Rexemento de vida ('Regra de vida') de Moshé Almosnino, unha obra orixinal de ética relixiosa. A maior parte dos libros publicados en xudeoespañol non eran, con todo, obras orixinais, senón traducións da Biblia ou de ritos xudaicos, escritos no chamado "xudeoespañol calco" ou "ladino", que respectaba escrupulosamente a sintaxe hebrea.

Tesalónica foi tamén un importante centro do estudo da Cábala e da Halajá, ou lei xudía, con figuras tan relevantes como Samuel de Medina (1506-1589).

Renacemento da literatura sefardí

Ata o século XVIII, todos os libros que se publicaban estaban relacionados coa relixión. Só comezaron a abordarse outros temas entrado o século XIX, grazas á difusión das ideas da Haskalá, coincidindo co proceso de modernización que vivía a cidade. A partir de 1870/1880, alcanzou unha grande importancia o xornalismo, principalmente en xudeoespañol, pero tamén, por mor da influencia das escolas da Alianza Israelita Universal, en francés. Algúns dos máis importantes xornais de Salónica foron La Época (fundado en 1875) e El Avenir (en 1898). A prensa foi tamén un eficaz medio de difusión das novas ideoloxías: o sionismo, a través de diarios como El Macabeo ou La Renacencia xudía; e o socialismo, grazas a publicacións como O Pobo, La Solidariedade Obradera ou La Voz do Pobo. Non faltaron tampouco os xornais satíricos, como El Kirbach ('O Látego'), El Chaketón ('A Labazada') e Charló. En 1929, a comunidade de Tesalónica contaba con catorce xornais, dos cales 7 eran diarios (catro en xudeoespañol e tres en francés), e cada un deles tiña entre 1.000 e 2.000 lectores.

Grazas ao desenvolvemento do xornalismo, cobrou tamén importancia a novela (romanso, en xudeoespañol). Os romansos publicábanse tanto por entregas nas páxinas dos xornais, como de forma independente, en coleccións populares auspiciadas polos mesmos diarios. A maioría destas novelas eran traducións, adaptacións ou refundicións de obras noutras linguas, fundamentalmente en hebreo e en francés, aínda que tamén se escribiron obras orixinais.

Entre os poetas sefardís de Tesalónica de comezos do século XX sobresae Selomo Salem, autor dun libro bilingüe (xudeoespañol/francés), La Gavilla/A Gerbe (1900), que dá testemuño da grande influencia do francés na cultura sefardí da época (significativamente, Salem traduciu tamén ao xudeoespañol as fábulas de Jean de La Fontaine). O teatro en xudeoespañol alcanzou tamén certa importancia nos anos iniciais do século XX, con obras que van do costumismo aos temas bíblicos, e foi utilizado como un eficaz medio de propaganda polos grupos sionistas e socialistas.

Como pode suporse, este novo espertar da literatura sefardí de Tesalónica cesou abruptamente tras o case total exterminio da comunidade durante a segunda guerra mundial.

Literatura de tradición oral

Mención á parte merece a riquísima literatura de transmisión oral de Tesalónica. Como noutros lugares do mundo sefardí, os romances cantábanse en moitas circunstancias da vida, tanto para acompañar as tarefas cotiás como para dar solemnidade a momentos festivos, como a voda ou a circuncisión. En xudeoespañol eran denominados romansas (non confundir coas novelas ou romansos), aínda que esta etiqueta se estendía tamén a outros poemas que non tiñan por que axustarse ao esquema métrico do romance. Outro xénero da poesía tradicional era o das canticas (cancións líricas, xeralmente de tema amoroso). Do mesmo xeito que noutros centros da cultura sefardí no Mediterráneo, o patrimonio oral de Salónica é tamén moi rico en refráns e contos populares.

Gastronomía

Cubertos kóxer para os pratos lácteos, Museo Xudeu (Berlín) - século XIX.

Cubertos kóxer para os pratos de carne, Museo Xudeu (Berlín) - século XIX e principios do XX.

O sociólogo Edgar Morin considera que o núcleo de toda cultura está constituído pola súa gastronomía, e precisa que isto é aplicable moi especialmente aos xudeus de Tesalónica, a comunidade da que el mesmo procede.

A gastronomía dos xudeus de Tesalónica era unha variante da gastronomía sefardí, que á súa vez se integra no conxunto da gastronomía mediterránea. Estaba influída polas regras xudías sobre alimentación, o cashrut, que prohiben, entre outras cousas, o consumo de carne de porco, a mestura de carne e produtos lácteos e pola necesidade de preparar pratos específicos para as festas relixiosas. Unha influencia determinante é a da cociña ibérica. O peixe, abundante nesta vila portuaria, era consumido en grandes cantidades e de todas as formas: frito, ao forno (al orno), marinado, ou estufado (abafado), e acompañábase a miúdo de salsas moi sofisticadas. Considerado un símbolo de fertilidade, o peixe empregábase nos ritos matrimoniais: no último día das cerimonias nupciais, chamado día do peche ('día do peixe') facíase saltar á desposada sobre un gran prato de peixe que a continuación era consumido polos invitados. Os vexetais utilizábanse en todos os pratos, moi especialmente a cebola; o allo era, en cambio, pouco frecuente, e por iso a sinagoga dos asquenacís, que eran grandes consumidores deste produto, era chamada o kal do allo ('a sinagoga do allo'). O iogur, fundamental na dieta dos habitantes dos Balcáns e de Anatolia, era moi apreciado, do mesmo xeito que a crema de leite. Para o sabbat, preparábase o hamin, variante sefardí do tcholent askenazí e da dafina norteafricana. Tratábase dun ragoût de carne acompañado de legumes secos (garavanzos, feixóns brancos) e trigo que se deixaba cocer a pouco lume para o xantar do sábado. Antes do Pessach, as amas de casa gardaban nunha arca pechada bombóns, figos, dátiles recheos de améndoas, mazapáns e o prato máis apreciado, a chape blanche ('confeito branco'), feita de azucre, auga e limón. O viño estaba reservado só para os rituais relixiosos, pero os sefardís, como os seus veciños gregos e musulmáns, eran grandes consumidores de raki. Eran tamén afeccionados a bebidas azucradas a base de xarope de ameixas, de guindas ou de albaricoques, que bebían ao final das grandes comidas dos días festivos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Benbassa, Esther; Rodrigue, Aron (2004). Abada, ed. Historia de los judíos sefardíes. De Toledo a Salónica (en castelán). Madrid. ISBN 9788496258310. 
• Costanza, Maurizio (2010). Marcianumpress, ed. La Mezzaluna sul filo - La riforma ottomana di Mahmud II (en italiano). Venecia. ISBN 978-88-6512-032-3. 
• Mazower, Mark (2005). Vintage Books, ed. Salonica, City of Ghosts (en inglés). Nova York. ISBN 978-0-375-41298-1. 
• Trigano, Shmuel, ed. (2006). Le Monde sépharade (en francés). París: Éditions du Seuil. ISBN 978-2-02-090439-1. 
• Veinstein, Gilles, ed. (1992). Salonique 1850-1918, la "ville des Juifs" et le réveil des Balkans (en francés). París: Éditions Autrement - Série Mémoires. ISBN 978-2-86260-356-8. 
• Anastasiadis, Giorgos O.; Nar, Leon A.; Raptis, Hristos (2007). Ekdosis Kastanioti, ed. Εγω, ο εγγονας ενος Ελληνα: η Θεσσαλονικη του Νικολα Σαρκοζι. ISBN 9789600346312. 

Outros artigos

• Sefardí
• Diáspora sefardí
• Cemiterio xudeu de Tesalónica
• Historia de Tesalónica

Ligazóns externas

• Vídeo: Une communauté exterminée, la déportation des Juifs de Salonique Conferencia de Jean Carasso, fundador da Lettre Sépharade, FSJU - département Culture - París, 2006.
• Museo Xudeu de Tesalónica
• Artigo da Jewish Encyclopedia