Empirismo

Véxase tamén: Ciencia.

Seccións: Razoamento científico e Epistemoloxía: o discurso sobre a ciencia.

David Hume, un dos empiristas máis importantes, retratado por Allan Ramsay en 1766. (Galería Nacional de Retratos de Escocia).

O empirismo é unha teoría filosófica que pon énfase no papel da experiencia, ligada á percepción sensorial, na formación do coñecemento. Para o empirismo máis extremo, a experiencia é a base de todo coñecemento, non só en canto á súa orixe senón tamén en canto ao seu contido. Pártese do mundo sensíbel para formar os conceptos e estes encontran no sensíbel a súa xustificación e a súa limitación.

O termo empirismo provén do grego ἐμπειρισμός (empeirismós), derivado de ἐμπειρία (empeiría, 'experiencia', 'coñecemento', 'habilidade'), cuxa tradución ao latín é experientia, de onde deriva a palabra experiencia.

O empirismo, baixo este nome e con este significado, xorde na idade moderna como froito maduro dunha tendencia filosófica que se desenvolve sobre todo no Reino Unido desde a Baixa Idade Media. Adoita considerarse en contraposición ao chamado racionalismo, máis característico da filosofía continental europea.

En filosofía, o empirismo é un movemento que cre que as experiencias son as únicas (ou principais) formadoras das ideas, discordando, por tanto, da noción das ideas innatas. En ciencia, o termo empirismo adoita utilizarse ao falar do método científico tradicional (que ten a súa orixe no empirismo filosófico), que defende que as teorías científicas deben basearse na observación do mundo, en vez de na intuición ou na fe.

Na antigüidade clásica o empírico referíase ao coñecemento que os médicos, arquitectos, artistas e artesáns en xeral obtiñan a través da súa experiencia dirixida cara ao útil e técnico, en contraposición ao coñecemento teórico concibido como contemplación da verdade á marxe de calquera utilidade.

O empirismo ao longo da historia

Véxase tamén: Historia da ciencia.

Aínda que poden verse antigas formas de empirismo nos labores epistemolóxicos de Buda en oriente, aquí considérase só a evolución das actitudes filosóficas occidentais.

Idade Antiga

Artigo principal: Historia da ciencia.

Sección: Época clásica.

Presocráticos

Na Antigüidade clásica existía unha clara separación entre:

• O coñecemento pola experiencia e o seu resultado: a técnica e o traballo produtivo. É dicir, o que se entendeu historicamente como "artes" e "oficios".
• O ideal do coñecemento teórico, que comprende dous ámbitos:
  • A ciencia, entendida esta como un coñecemento universal e necesario, que trata de coñecer as últimas causas e os primeiros principios, o que hoxe se entendería como o fundamento da realidade, a metafísica.
  • Como ideal do coñecemento práctico que dirixe a acción cara ao logro do ben e a felicidade que, á súa vez, desenvólvese en dous ámbitos:
    • A consecución do ben individual, a felicidade como ética, e
    • A consecución do ben común social, a política.

Na antigüidade clásica o coñecemento teórico e práctico, como saber universal e necesario, ideal do "saber" era, pois, independente da experiencia, e constitúe a sabedoría. A máxima expresión como coñecemento da verdade, como ciencia, é a metafísica e o modelo ideal de vida o máis próximo posíbel á felicidade, como ética, constitúen o ideal do sabio.

Esta separación do coñecemento e a acción práctica respecto á produción de bens materiais responde a unha tradición aristocrática e guerreira da nobreza ou clase dominante. As artes e os oficios eran propios de escravos ou comerciantes, pero a "sabedoría" (filosofía) era o propio da nobreza e dos homes libres.

Epicuro.

Demócrito.

Pero na Atenas clásica xa apareceu unha dupla actitude de pensamento que se vai a manter ao longo de toda a historia da filosofía en occidente e que hoxe caracterizamos basicamente como racionalismo e empirismo. En realidade responden a dúas actitudes e modos de concibir a función do pensamento e o sentido da vida.

Os presocráticos inician unha reflexión sobre a teoría do coñecemento. Constatan que a razón por unha parte e os sentidos por outra conducen a conclusións contraditorias; Parménides opta pola razón e estima que só ela pode levar ao coñecemento, debido a que os nosos sentidos equivócanos.

Estas concepcións favoreceron a reflexión matemática. Pola contra, foron un obstáculo para o desenvolvemento das outras ciencias, e singularmente das ciencias experimentais. Esta corrente de pensamento prolóngase, aínda que de maneira máis matizada, até Platón, porque os sentidos, segundo eles, non revelan máis que unha imaxe imperfecta e deformada das ideas, que son a verdadeira realidade.

A estes filósofos oponse a corrente epicúrea. Iniciada por Demócrito, contemporáneo de Sócrates. Para eles, os sentidos dannos o coñecemento da realidade.

Platón.

Pero os primeiros en manter unha actitude claramente empirista foron os sofistas que negaron as especulacións racionalistas sobre o mundo natural común aos seus predecesores, presocráticos e, sobre todo, a Platón; polo contrario preocupáronse "en tan relativas entidades como o home e a sociedade". O valor da verdade queda restrinxido ao valor concreto da experiencia e o exercicio do poder, ben sexa individual (moral) ou social (política).

Protágoras considérase como o primeiro dos sofistas. Outros foron Gorxias, Pródico, Hipias etc.

Este empirismo interésase pola retórica, no dominio da linguaxe como instrumento esencial para a vida política ateniense e o exercicio do poder.

Aristóteles

Aristóteles

Talvez fose Aristóteles quen mellor expresou o valor do coñecemento da experiencia, aínda que o considerase sometido ao supremo valor do teórico. Na súa Metafísica (982b 11-32), Aristóteles concibe o coñecemento como un proceso:

• Pártese do común cos animais dotados de sensación e memoria e, por tanto, con experiencia; é a acumulación de experiencia o que fai aos homes "expertos".
• Máis perfecto é o coñecemento de dita experiencia unido á reflexión, o que converte aos homes en "artesáns" (o que hoxe denominariamos técnicos: médicos, arquitectos, estrategos etc.)
• A perfección da función racional humana maniféstase na suprema facultade de elevarse aos fundamentos de ditos coñecementos a través das causas até os primeiros principios; é nisto no que o home se asemella aos deuses, o saber dunha Ciencia primeira, entendida até o século XVIII como Metafísica. Isto só é posíbel na medida en que unha sociedade ten asegurados os bens materiais e, por tanto, pode dedicar aos "homes libres" á "inutilidade" do pensamento en busca da verdade da ciencia.

De sorte que, si filosofaron para fuxir da ignorancia, é claro que buscaban o saber en busca do coñecemento, e non por ningunha utilidade. E así o testemuña o ocorrido. Pois esta disciplina comezou a buscarse cando xa existían case todas as cousas necesarias e as relativas ao descanso e ao ornato da vida. É, pois, evidente que non a buscamos por ningunha utilidade, senón que así como chamamos home libre ao que é para si mesmo e non para outro, así consideramos a esta como a única ciencia libre, pois esta soa é para si mesma. Por iso tamén a súa posesión podería con xustiza considerarse impropia do home. Pois a natureza humana é escrava en moitos aspectos; de xeito que, segundo Simónides, "só un Deus pode ter tal privilexio, aínda que é indigno dun home buscar a ciencia a El proporcionada".

Aristóteles, Metafísica, 982b 11-32

Aristóteles é propiamente un filósofo de tipo racionalista como non podía ser menos nun discípulo avantaxado de Platón, que admite un coñecemento metafísico do ente en canto tal. Como tal é o fundador dun sistema lóxico que garante que se se parte de verdades e se razoa correctamente, chegarase a novas verdades. tal como define a forma argumentativa por excelencia, o siloxismo, partindo da capacidade do entendemento para chegar ao coñecemento intuitivo dos principios e a intuición das esencias como formas substanciais das cosas.

Non obstante, Aristóteles tamén é o primeiro que reflexiona sobre o valor do coñecemento pola experiencia e os razoamentos indutivos, é dicir, o coñecemento científico como "observación da natureza": bioloxía, medicina etc.

Helenismo grecorromano: o período helenístico

Artigo principal: Historia da ciencia.

Seccións: Período alexandrino: Alexandría na época romana e A Roma imperial.

Hipócrates (século V a.C. - século IV a.C.)

Se Hipócrates, (século V a.C. - século IV a.C.) é considerado un dos pais da medicina moderna, polo cambio de orientación que até entón tiña a tradición, sobre todo exipcia, ligada á maxia e ao sagrado, e que foi o primeiro que elaborou unha teoría xeral sobre a saúde e a enfermidade, a influencia dos filósofos e artesáns da época helenística, como Eratóstenes, Apolonio de Pérgamo, Hiparco de Nicea e, posteriormente, Claudio Tolomeo e Hipatia de Alexandría na elaboración de teorías ou, mellor dito, de normas xerais máis ou menos científicas para a práctica da construción, a agricultura, a navegación, a medicina etc., sempre estivo presente durante o Imperio romano, onde as "artes" tiveron unha importancia enorme nas construcións civís, non só nas cidades, senón na construción de estradas, pontes e obras hidráulicas.

Porque a civilización propiamente romana non proporcionou grandes avances na ciencia e na filosofía. A filosofía, a medicina e as matemáticas son de orixe grega, así como algunhas técnicas agrícolas. Aínda así, na época romana cabe citar os nomes de Dioscórides, grego, un dos primeiros botánicos; de Lucrecio e a súa obra De rerum naturae (Das cousas da natureza), e de Plinio o Vello (23 - 79 d.C.), autor dunha importante ''Historia natural'' na que se citan especies tanto reais coma inventadas.

• 
  Arquimedes
• 
  Eratóstenes
• 
  Dioscórides

Son nomes relevantes da cultura clásica, ademais dos citados, Arquimedes, século III a.C., un auténtico teórico e práctico da lóxica empírica, Vitrubio, século I a.C., o primeiro en facer un tratado de arquitectura e urbanismo e, posteriormente, en medicina, Galeno (129 - 201).

Porque a tecnoloxía romana é un dos aspectos máis importantes da civilización romana. Esta tecnoloxía, en parte ligada á técnica da bóveda foi certamente a máis avanzada da Antigüidade clásica. Permitiu a domesticación do contorno, especialmente mediante as vías e os acuedutos.

• 
  Vitruvio prsentantando De architectura a Augusto
• 
  Claudio Tolomeo
• 
  Galeno
• 
  Hipatia de Alexandría

Para J. Kolendo, o progreso técnico romano estaría ligado a unha crise da man de obra, debida á ruptura no abastecemento de escravos non cualificados, baixo o emperador Augusto. Os romanos serían así capaces de desenvolver técnicas alternativas. Por outra parte, para L. Cracco Ruggini, a tecnoloxía traduce a vontade de prestixio das capas dominantes. O período durante o cal a tecnoloxía romana alcanza o seu apoxeo é entre os séculos II a.C. e I a.C., sobre todo na época de Augusto, co cemento, as conducións de chumbo, os guindastres, as máquinas, as cúpulas, os arcos etc. Para a agricultura, desenvolven os muíños de auga.

Non obstante, os sabios romanos foron pouco numerosos e o discurso científico abstracto progresou pouco durante a Roma antiga: "Os romanos, facendo prevalecer as humanidades, a reflexión sobre o home e a expresión escrita e oral, sen dúbida ocultaron para o futuro as realidades científicas e técnicas, deixando á parte algúns grandes pensadores, como Vitruvio ou Apolodoro de Damasco, frecuentemente de orixe estranxeira.

Os conceptos e a experiencia

Os gregos separaron o coñecemento da razón, que coñece por conceptos aplicábeis a multitude de obxectos como coñecemento universal, do mero coñecemento da experiencia que coñece polos sentidos unicamente o individual e concreto.

O como se entenda que son os conceptos, e a súa relación co sensíbel, e ambos os dous na súa relación coa realidade é o fundamento destas dúas actitudes que consideramos os antecedentes do racionalismo e o empirismo.

• Na medida en que tales conceptos representan a "esencia" inmutábel das cousas, a forma da substancia, o coñecemento adquire un sentido universal e necesario, e por iso é un coñecemento obxectivo e fai posíbel o coñecemento científico. Tal é o fundamento da actitude racionalista. A linguaxe, entón, na medida en que é capaz de representar os conceptos como verdadeiros nunha linguaxe "apofántica", como dicía Aristóteles, manifesta no seu contido fielmente a realidade como verdade.
• Na medida en que o concepto estea máis próximo e dependa máis da experiencia sensíbel, o coñecemento ofrece unicamente un coñecemento cuxa verdade descansa no caso individual e concreto e está suxeita á subxectividade do individuo que ten a experiencia. Os conceptos e o seu referente na linguaxe, as palabras, son algo convencional, xeneralizacións da experiencia individual compartida cos membros dunha sociedade cultural que fai posíbel a comunicación mediante a linguaxe.

Os conceptos para o empirismo non son unha garantía de coñecemento obxectivo e por tanto a ciencia ten só un valor relativo e xustificado na xeneralización das experiencias comúns, convencionalmente representadas nos conceptos e na linguaxe.

"O home é a medida de todas as cousas", é a frase que vén resumir esta tendencia. Atribúese a Protágoras, un dos notábeis sofistas con quen Sócrates, (Platón), sostén controversia. Nome que queda historicamente consagrado por dar título a un dos máis coñecidos Diálogos de Platón.

A tradición máis racionalista está representada polo pensamento metafísico grego e a tradición máis ligada á tradición cristiá en Occidente: os presocráticos, Pitágoras, Platón e Aristóteles, e sobre todo o platonismo e o neoplatonismo, pois en último termo este pensamento remite a un primeiro principio, que os cristiáns identifica con Deus.

A tradición máis empírica está representada polos sofistas e os escépticos, pero cada escola (estoicismo, cinismo, epicureísmo, pirronismo) e cada momento histórico ten os seus respectivos representantes con diversos matices máis ou menos próximos ao empirismo ou ao racionalismo.

Tolomeo, o creador da concepción xeocéntrica do universo, representa un exemplo interesante do empirismo na Antigüidade. Herdeiro da concepción do universo dada por Platón e Aristóteles, o seu método de traballo diferiu notabelmente do destes, pois mentres Platón e Aristóteles dan unha cosmovisión do universo, Tolomeo é empírico. O seu traballo consistiu en estudar a gran cantidade de datos existentes sobre o movemento dos planetas co fin de construír un modelo xeométrico que explicase ditas posicións no pasado e fose capaz de predicir as súas posicións futuras.

Idade Media

Artigo principal: Historia da ciencia.

Sección: Idade Media.

En Occidente a caída do Imperio romano deixa todo o saber refuxiado nos mosteiros e queda restrinxido practicamente ao control e poder da Igrexa. O pensamento cristián adoptou durante a Antigüidade e toda a Alta Idade Media o platonismo e o neoplatonismo por ser o pensamento que mellor se adaptaba á súa crenza nun Deus único e creador do mundo, e concedía un sentido transcendente á vida do ser humano, con outra vida posterior, para a que debía ser xulgado por Deus.

A partir do século XI, por medio dos árabes, recupérase o aristotelismo en occidente. Son pensadores importantes neste proceso Alkindi, Avicena, Averroes, Alhazen, Avempace e a especial transcendencia cultural da Escola de Tradutores de Toledo.

A polémica suscitada na Universidade de París por Roscelino e Pedro Abelardo sobre a realidade dos conceptos universais supuxo un novo interese polas cuestións lóxicas e no que máis tarde constituiría o nominalismo, unha das cuestións que maior influencia tivo na "valoración da experiencia".

Esta revalorización da experiencia e a "importancia do coñecemento individual" prodúcense a partir do século XIII, sobre todo pola orde franciscana e a Universidade de Oxford.

• 
  Averroes
• 
  Roger Bacon
• 
  Guillerme de Occam
• 
  San Tomé de Aquino

Os franciscanos suliñan a importancia do individual, e valoran a experiencia do mundo como valor do coñecemento en canto tal, que non impide, senón que ilumina e acerca o sentido da vida cara a Deus, recoñecendo o valor do coñecemento da Natureza como obra de Deus. Os pensadores máis significativos desta corrente son Roger Bacon, Duns Scoto e, sobre todo, Guillerme de Occam.

En contraposición, os dominicos (Universidade de París) subraiaron un realismo moderado, mantendo a importancia dos universais; Tomé de Aquino, dominico, promove un aristotelismo cristián que tanta influencia tivo na historia da Igrexa (e da ciencia, na Idade Media).

O nominalismo e a navalla de Occam. Crítica da teoría aristotélica do movemento

O chamado nominalismo supón un sentido crítico sobre o valor dos conceptos e o sentido da linguaxe.

Fronte aos argumentos aristotélicos clásicos "cualitativos" ou esenciais e o mundo das "entidades" que se introducen como conceptos en ditos argumentos, Occam establece un principio que pasou á historia como a navalla de Occam ou principio de parsimonia: "Non sunt multiplicanda entia sine necessitate" (non se deben multiplicar as entidades sen necesidade), o que equivale a valorar as explicacións máis sinxelas e próximas á experiencia, antes que recorrer a especulacións arbitrarias e imaxinativas.

Por outro lado, en París, Nicolás de Oresme critica a teoría aristotélica do movemento e, mediante a relación de cantidades por medio de táboas, estuda o movemento relacionando os espazos percorridos e o tempo que se tarda en percorrer ditos espazos, intuíndo os conceptos de velocidade e aceleración, tan importantes para establecer as condicións experimentais do movemento; clasifica estes como "uniforme", "disforme" e "uniformemente disforme". E é o antecedente máis próximo ao estudo do movemento mediante "cantidades relacionadas matematicamente", fundamento do progreso da ciencia dos séculos XVI e XVII e do concepto de análise matemática.

Jean Buridan e a súa "teoría do impetus" analiza o "momentum" ou permanencia do movemento despois de que deixase de actuar a causa que o produce, como ocorre no caso dos proxectís. É o antecedente máis importante do que na ciencia moderna se coñece como o principio de inercia (ou primeiro principio da dinámica).

Renacemento

Artigo principal: Historia da ciencia.

Sección: O Renacemento e a "ciencia clásica".

Os grandes descubrimentos do período final da Idade Media (compás, pólvora, imprenta, as Indias Occidentais) ampliaron enormemente o mundo coñecido até entón e os modos de organización social e da transmisión da cultura a través dos libros.

Este proceso renovador avanza de maneira espectacular no Renacemento, sendo de especial importancia a substitución do ábaco polo algoritmo nas operacións esenciais para o cálculo. Isto faise posíbel pola achega árabe do sistema de numeración decimal, introducindo o cero (xa coñecido na India e polos aztecas) e os grafos numéricos actuais, que fixeron posíbel facer táboas de operacións aritméticas e, sobre todo, ampliar os campos do cálculo, esencial para o comercio que nesta época cultiva a burguesía das cidades.

O saber independízase nas cidades do control da Igrexa (universidades) e a través da influencia de artistas e artesáns, sobre todo a arquitectura, para as novas construcións cidadás, e a metalurxia, esencial para as novas "artes da guerra" pola aplicación da pólvora. A experiencia como fonte de coñecemento adquire un valor social que até entón non tivera.

O paso ao heliocentrismo pola revolución de Copérnico foi determinante para desprazar definitivamente a física cualitativa aristotélica e avanzar cara a unha ciencia física cuantitativa

O feito do descubrimento de América (as Indias Occidentais) expón de novo o tema da esfericidade da Terra á vez que o heliocentrismo toma corpo de hipótese científica co fundamental libro de Copérnico De Revolutionibus Orbium Coelestium (Sobre as revolucións das esferas celestes), confirmada e demostrada experimentalmente por Galileo. O heliocentrismo pon en cuestión e profunda a crise da concepción medieval do mundo e a física aristotélica.

O poder social da nobreza vai pasando pouco a pouco a unha clase social nova, a burguesía, e a encontrar un novo fundamento no diñeiro. Diñeiro ao que teñen que recorrer os reis mediante os préstamos dos banqueiros para poder manter uns exércitos baseados na pólvora e non nas "armas dos cabaleiros".

O cambio de mentalidade que supuxo o Renacemento, o Humanismo, non acepta o argumento de autoridade, e tanto os artistas como os investigadores e pensadores reclaman liberdade, o que facilitou en grande maneira o feito de valorar a experiencia e a experimentación como fonte de coñecemento. O coñecemento adquire con isto un valor novo: coñecer para dominar a natureza.

Leonardo da Vinci non puido ir á universidade por ser fillo ilexítimo, polo que ás veces foi tratado de "inculto", por non saber latín, por algúns dos seus contemporáneos. Sobre eles dixo:

Son completamente consciente de que hai xente presuntuosa que cre ter razón en desacreditarme por non ser un home culto. Que tolos! [...] Non saben que os meus materiais teñen máis valor porque derivan da experiencia antes que das palabras de outros, e a experiencia é a mestra dos que escribiron con acerto.

Leonardo da Vinci, Códice Atlántico, folio 327 v.

Falar do Renacemento é falar de Leonardo da Vinci, Michelangelo etc. que, se ben non foron especificamente científicos, significaron a apertura do espírito cara aos novos conceptos. Luis Vives, Erasmo de Rotterdam etc. significaron a superación do criterio de autoridade, que tanto limitaba o horizonte do coñecemento na súa dependencia da fe e de duna autoridade como a Igrexa, que controlaba calquera desviación do "establecido".

• 
  Nicolao Copérnico
• 
  Galileo Galilei
• 
  Leonardo da Vinci
• 
  Michelangelo
• 
  Erasmo de Róterdam

Idade Moderna

Artigo principal: Historia da ciencia.

Sección: O século XVIII: o século das luces.

– Racionalismo e ciencia moderna.

Francis Bacon

René Descartes, pai do racionalismo moderno

Gottfried Wilhelm Leibniz

A filosofía aristotélica tradicional entra profundamente en crise a partir da teoría heliocéntrica e dos progresos que a ciencia estaba acadando aplicando métodos novos de investigación. De especial relevancia é o método "resolutivo-compositivo" de Galileo.

A ciencia intenta "descubrir as leis que rexen a natureza para dominala". ¿Como é posíbel chegar a coñecer desde a experiencia as leis xerais do comportamento da natureza? Danse dous modelos de método de investigación: Francis Bacon e Descartes, e dous modelos de pensamento filosófico e valoración do coñecemento: Racionalismo e Empirismo propiamente ditos.

É neste campo filosófico de oposición racionalismo-empirismo no que frecuentemente se sitúa o empirismo en canto tal. Restrínxese incluso o titulado "empirismo inglés" (Francis Bacon, Hobbes, Locke, Berkeley, Hume), en oposición ao "racionalismo continental" (Descartes, Malebranche, Spinoza, Leibniz, Christian Wolff).

Nesta oposición o problema vénse reducir á admisión da existencia ou non existencia das ideas innatas.

Segundo Descartes o entendemento fúndase en intuicións evidentes postas por Deus na natureza humana, como ideas innatas ou principios do pensamento, a partir das cales é posíbel establecer unhas relacións lóxicas entre as ideas recibidas da experiencia.

Este modo de pensar relacionando ideas mediante a análise deu enormes froitos no progreso que durante os seguintes anos tivo o cálculo matemático para o descubrimento e descrición das leis da natureza e as súas aplicacións á ciencia empírica.

Tras o desenvolvemento do cálculo no Renacemento, e da álxebra por Stevin, Vieta, Cardano e outros, fíxose posíbel o cálculo do movemento dos proxectís por Tartaglia; do movemento de caída dos graves por Galileo; o estudo da variación da presión pola altura por Torricelli; o estudo das presións e o descubrimento da prensa hidráulica, e o cálculo de probabilidades, por Pascal; a predición do movemento dos planetas por Johannes Kepler.

Isaac Newton.

E a culminación deste proceso dáse no seo do racionalismo co propio Descartes, Pascal, Leibniz e Newton. Estes dous últimos, co descubrimento do cálculo infinitesimal, abriron enormes perspectivas na matematización e cálculo de funcións continuas aplicábeis a tantos procesos de cambio continuo na natureza, sendo finalmente a obra de Newton todo un compendio do que veu significar a ciencia física durante os seguintes séculos.

Sobre o modelo deste proceso de reflexión matemática Descartes propón o seu método de investigación científica; unha ciencia que garantiza a verdade pola sucesión de evidencias con certeza que se establecen seguindo as regras do método.

Estas verdades así establecidas correspóndense coa realidade do mundo porque unha das principais ideas innatas é a idea de Deus como ser perfecto e bo, que non pode enganarse nin enganarnos.

Son os racionalistas principais: Descartes, Spinoza, Malebranche, Leibniz, Christian Wolff, Pascal e o grupo de Port Royal en Francia.

Empirismo inglés

John Locke responde ao racionalismo continental, defendido por René Descartes, escribindo a finais do século XVII o seu Ensaio sobre o entendemento humano (1689).

John Locke (1632-1704), o máis influente empirista inglés

O único coñecemento que os humanos poden posuír é o coñecemento a posteriori (o coñecemento baseado na experiencia). É famosa a súa proposición de que a mente humana é unha tabula rasa ou folla en branco, na cal se escriben as experiencias derivadas de impresións sensoriais a medida que a vida dunha persoa transcorre.

Hai dúas fontes para as nosas ideas: sensacións (provenientes dos sentidos) e reflexións (provenientes das operacións mentais: pensamentos, memorias...). En ambas as dúas fai unha distinción entre ideas simples e complexas. As ideas simples son creadas de modo pasivo na mente, despois de obtelas mediante as sensacións. Pola contra, as ideas complexas créanse despois da combinación, comparación ou abstracción das ideas simples. Por exemplo, a idea dun corno, ao igual que a dun cabalo, son ambas ideas simples, pero ao xuntarse para representar un unicornio convértense nunha idea complexa.

De acordo con Locke, o noso coñecemento das cousas é unha percepción de ideas, que están en acordo ou en desacordo unhas coas outras segundo unhas leis de asociación de ideas.

Pero considerar a idea de "substancia" ou a idea de "causa" como unha "idea complexa" modifica completamente o fundamento de toda a filosofía tradicional baseada na "substancia" como "suxeito" e a "causalidade" como "explicación do cambio ou movemento".

Unha xeración despois, o bispo irlandés George Berkeley (1685-1753) determinou que o punto de vista de Locke abre a porta para un eventual ateísmo. Ideou un empirismo extremo, metafísico, no cal os obxectos existen se son percibidos Esse est percipi (ser é ser percibido) de xeito que un obxecto sempre é percibido porque, se ningún humano non o percibira, Deus sería a entidade encargada de percibilo. A percepción en calquera caso é o fundamento do ser. Tales ideas máis que empíricas responden a un sentido idealista.

David Hume (1711-1776) sostivo un empirismo que derivou en escepticismo.

Por outra parte, David Hume reduce todo coñecemento, en canto tal, a "impresións" e "ideas". Admite dous tipos de verdades: "verdades de feito" e "relación de ideas". Toda idea ten que poder ser reducida a unha impresión correspondente. Cando unha idea xorde da relación entre ideas, o seu contido de realidade ten que depender das impresións que a motivan. Se non encontramos ditas impresións débese rexeitar como produto da mera imaxinación, sen contido de realidade ningún. Tal ocorre coa idea de substancia e a idea de causa.

Un conxunto de impresións xeran unha asociación de ideas respecto a un feito e un xuízo ao respecto. Un asasinato, por exemplo, non é nin pode ser reducido a unha impresión. É unha relación de ideas. A idea do feito de matar un home (recordo dunha impresión) xunto coa idea do "desagrado que produce" na conciencia como impresión interna, queda asociada nunha nova idea: "asasinato" como idea que expresa un xuízo moral relativo ao rexeitamento da asociación das dúas impresións. O asasinato é algo "malo" como apreciación subxectiva moral, pero non ten contido de coñecemento verdadeiro ou falso.

De igual maneira a noción de causa non pode ser reducida a unha impresión; xorde da relación entre ideas. Cal á a relación que une a dúas ideas como causa?. Para Hume é evidente que a relación causal se establece baixo o punto de vista dunha "sucesión constante de impresións" que xeran no home un "hábito" ou "costume".

Á impresión de poñer un cacharro con auga no lume sempre segue que a auga quece. É a consciencia a que asocia estas dúas impresións sucesivas como ideas (o feito de poñer a auga ao lume, e que lle suceda o feito de que esta se quente). Esta asociación constitúe unha nova idea, a idea de causa, cuxo fundamento é a expectativa de que "o feito de que até agora sucedeu que sempre que poño un cacharro con auga ao lume esta quéntase" permíteme afirmar: "o lume quenta a auga"; é dicir, o lume é a causa de que a auga se quente.

Pero non se atopa ningunha impresión que teña relación directa coa idea de causa. E o contido de realidade dunha idea só ten sentido en referencia á impresión da que se derive. A idea de causa, pois, é algo soamente subxectivo, resultado da asociación na mente de dúas impresións sucesivas cuxa conexión non aparece como evidencia.

O analítico e o sintético; o a priori e o a posteriori

As consecuencias que se derivan do concepto de causa, tal como o concibe Hume, respecto a un coñecemento que pretenda ser científico, non pode ser máis destrutivo. Conduce a un escepticismo, xa que nunca poderemos coñecer o fundamento das nosas impresións e o coñecemento da experiencia nunca nos permitirá saír dun subxectivismo incompatíbel coa ciencia.

Por outro lado a ciencia do século XVII estaba mostrando uns éxitos indubidábeis no coñecemento das leis da natureza, así como no dominio da mesma nas súas aplicacións técnicas.

Esta crítica da noción de causa segundo o postulado empirista, provocou en Kant, racionalista até entón, o seu despertar do "soño dogmático". Toda a súa obra crítica intenta superar este suposto que facía de todo punto inviábel o coñecemento científico.

O empirismo tanto de Locke como de Hume, deriva ao que se chamou asociacionismo, que vén a reducir o coñecemento a un psicoloxismo como foi entendido posteriormente.

A ciencia tradicional, desde os gregos á idade moderna, procede por conceptos. É independente da experiencia, (o que na idade moderna se conceptualiza como a priori).

O obxecto universal da investigación científica na ciencia tradicional aristotélica

Sempre que perciba na experiencia un "gato", dito obxecto de experiencia terá todas as notas propias da esencia de gato, como calidades esenciais dos "gatos" en sentido universal, porque "este gato" da experiencia participa da calidade esencial da "gatidade"; e tamén algunhas das notas accidentais posíbeis que individualicen dito gato; se este gato é branco, terá todas as características da esencia do "branco", porque participa da calidade universal da "brancura"; se o gato corre ou deixa de correr, é porque accidentalmente o gato pode adquirir e perder (participar e deixar de participar) a forma da cualidade universal de "ser corredor" etc.

O coñecemento verdadeiro é posíbel porque o obxecto de experiencia considérase dado como realidade obxectiva orixe e causa da afección sensíbel que conduce ao coñecemento da experiencia. A experiencia garantiza a existencia do percibido. Os conceptos, en tanto que se deriven validamente da experiencia, poñen en conexión coñecemento universal e realidade.

Así é como normalmente se valora o coñecemento na consciencia non crítica que identifica o coñecemento co real.

Dáse por suposto que o entendemento é capaz de intuír a esencia universal como forma das cousas percibidas na experiencia. Alí onde se dea o caso do obxecto a tratar, daranse as notas categoriais propias de dito concepto.

A razón, neste xeito de concibir a ciencia, analiza os conceptos de forma separada da experiencia; clasifica e relaciona os conceptos, uns con outros, por medio das "notas" ou "calidades" que os caracterizan; e a razón, aplicando as leis do pensamento, a lóxica, por medio dos siloxismos, obténdose conclusións que son aplicábeis aos obxectos reais con garantía de verdade científica. O resultado é unha ciencia das calidades tal como foi a ciencia aristotélica.

A ciencia así concibida é universal, por tratar conceptos universais que abarcan todo un universo de obxectos, e necesaria, porque se basea nas intuicións verdadeiras das calidades dos obxectos. É por tanto unha ciencia "cualitativa" e "a priori" onde a experiencia xoga un papel claramente secundario.

Pero o punto de partida da reflexión filosófica a partir de Descartes, tanto para os racionalistas como para os empiristas, cambia de maneira radical:

• O dado non é o obxecto da experiencia, senón a consciencia do "eu" como suxeito-pensante da experiencia.
• O obxecto é unha "impresión" ou "idea" da consciencia. O entendemento opera con ideas.
• Ao non haber intuición de realidade no sensíbel percibido non hai garantía de que a relación entre idea–obxecto teña fundamento no realmente obxectivo. Dita relación convértese en problemática.

O racionalismo presenta unha xustificación da ciencia, mediante as ideas innatas, a partir da idea de Deus, pero o argumento non resulta convincente.

O empirismo valora a ciencia como un feito inexplicábel, cun fundamento soamente ocasional e probábel segundo unha indución subxectiva e habitual.

¿Que garantía pode haber de que as conexións entre as ideas teñan correlación coas conexións da realidade?

Pero a ciencia na idade moderna é un feito. Adquiriu, a partir das aplicacións do cálculo matemático, un método e un éxito indubidábel no dominio da natureza e nas súas aplicacións prácticas. Unha ciencia baseada na "cantidade" e a "medida" e nas relacións matemáticas que permiten establecer "hipóteses explicativas" que se confirman na experiencia mediante os experimentos.

Nin os racionalistas nin os empiristas encontran unha razón suficiente das propiedades de dito coñecemento:

• Como analítico e a priori é independente da experiencia. Por iso pódense deducir consecuencias a partir de determinados conceptos obtidos a priori pola razón como hipóteses e análises sobre todo matemáticos. Consecuencias que, posteriormente, son verificadas na experiencia mediante os experimentos.
• Pero sintético por outro, en canto que non pode reducirse a unhas verdades de razón soamente analíticas en que os predicados están contidos na noción do suxeito. Os experimentos mostran que as consecuencias deducidas son unha ampliación do coñecemento, pois explican o fundamento da experiencia.

A ciencia cuantitativa e dedutiva mediante análise matemático mostra éxitos indubidábeis na idade moderna

Galileo predí mediante dedución matemática que a "aceleración", como concepto non empírico, no movemento de caída dos "graves", é "constante", e mediante o estudo e cálculo da traxectoria da luz inventou o telescopio; Torricelli determina que, nun recipiente de mercurio no que se introduciu un tubo fino, o mercurio se elevará até unha determinada altura, e que ascendendo por unha montaña pouco a pouco o nivel do mercurio do tubo irá descendendo, sobre a hipótese de que a "presión atmosférica", como concepto da razón independente da experiencia, fará descender o mercurio do tubo; Pascal, aplicando os principios da presión dos fluídos como concepto de razón, non de experiencia sensíbel, inventa a prensa hidráulica; Johannes Kepler ou mellor dito, os seus cálculos matemáticos, fan posíbel determinar "a priori", é dicir, antes de que ocorra, a posición dos planetas e mesmo a existencia futura dun eclipse con anos de antelación... etc.

¿Como é posíbel que un mero concepto do entendemento ou un cálculo matemático, ambos produtos da especulación da razón humana, poida determinar ou predicir os feitos da experiencia?

As leis da ciencia non poden ser analíticas, ou a priori

Non cabe dúbida de que as leis científicas non son analíticas e amplían o coñecemento. É evidente que do concepto de "corpo" como ser material e perceptíbel polos sentidos non se segue por análise do concepto, sen máis consideración, a lei: "todos os corpos atráense en razón directa das súas masas e en razón inversa ao cadrado das súas distancias."

As leis da ciencia non poden ser sintéticas ou a posteriori

Pero a experiencia ou experimento, por ser sempre individual e sometida a condicións, non pode servir de fundamento que nos permita asegurar que dita experiencia, ou o resultado do experimento, é consecuencia dunha lei da Natureza. Tal é o problema das relacións entre a ciencia e a experiencia ao que nin o racionalismo nin o empirismo dan resposta de maneira convincente.

A solución kantiana

Immanuel Kant (1724-1804).

Immanuel Kant intentou realizar unha síntese que fixese posíbel o coñecemento científico universal e necesario pero cuxas verdades non fosen soamente formais e analíticas, senón que puidesen ser materiais. Para iso intentou xustificar a posibilidade e existencia duns xuízos sintéticos a priori, que serían os xuízos propios da ciencia: universais e necesarios, por seren a priori, pero tamén sintéticos porque amplían o coñecemento no seu contido material ao estender os posíbeis predicados con independencia da noción do suxeito, superando as limitacións das verdades de razón.

Para xustificar tales xuízos rexeita que o entendemento sexa como unha "táboa rasa" que se limita a recibir pasivamente a información que lle chegue dos datos sensíbeis, da mesma forma que rexeita a capacidade de intuición do entendemento.

Polo contrario afirma que o entendemento é activo. Considera que a intuición vén dada pola sensibilidade e que os conceptos son elaboración do propio entendemento. e serven como xustificación do coñecemento científico. Ao mesmo tempo, a partir de ditas condicións empíricas, a priori, pódense determinar as condicións xerais da experiencia, o que permite a predición e previsión científica no dominio da natureza.

O coñecemento expresado en enunciados (ou xuízos), como pensaba Kant:

Verdade	Condición	Orixe	Xuízo	Exemplo
Verdade de feito	Continxente e particular	A posteriori; depende da experiencia	Sintético: amplía o coñecemento. O predicado non está contido na noción do suxeito	Teño un libro entre as mans
Verdade de razón	Necesaria e universal	A priori; non depende da experiencia	Analítico: O predicado encóntrase na noción do suxeito	Todos os mamíferos son animais
Verdade científica	Universal e necesaria	A priori; non depende da experiencia, pero unicamente aplícase á experiencia	Sintético a priori: amplía o coñecemento. Só aplicábel aos fenómenos	Os corpos atráense en razón directa das súas masas e en razón inversa ao cadrado das súas distancias

Pero a cuestión de tales xuízos resulta menos relevante que o problema que presenta acerca dos límites do coñecemento.

Os xuízos sintéticos a priori, é dicir, a ciencia, unicamente son posíbeis na súa referencia ao fenoménico, é dicir, ao campo da experiencia posíbel. A realidade como nóumeno só pode ser pensada, non coñecida.

A evidencia é un produto da consciencia respecto á súa percepción ou idea ou concepto (en tanto que son contidos mentais) e desconectada do real (entendido como contido extramental):

• ¿Se non se pode transcender á propia consciencia, que relación existe entre o real e a nosa percepción? ¿É unha relación causal?
• Se a causa é unha relación de ideas, como dicía Hume, ou un concepto a priori, unha categoría do entendemento, como dicía Kant, non podemos coñecer o real. ¿Que é entón o real para poder ser comprendido como causa?
• ¿Se, segundo os empiristas, non podemos distinguir o mundo percibido do mundo exterior, por que, non obstante, xorde de maneira inevitábel a pregunta por un mundo exterior ao pensamento? Tal é o problema esencial para o estatuto do coñecemento científico.

Idade Contemporánea

Artigo principal: Historia da ciencia.

Seccións: Século XIX e Século XX.

Como reacción ante os excesos especulativos dos diversos idealismos que xurdiron da filosofía kantiana, produto da confianza na capacidade "activa" ou creadora do pensamento dialéctico da Razón, o século XIX deu lugar a un xenérico empirismo científico caracterizado polo rexeitamento de calquera tipo de especulación metafísica á que se considerou como o principal inimigo da ciencia e da filosofía. Sen referencia ningunha ás ideas innatas ou ao contido empírico do asociacionismo, característico dos pensadores anteriores, este empirismo supera claramente o escepticismo do empirismo clásico, aceptando a ciencia como un frito que está aí na base mesma da propia experiencia. Unha ciencia que en unión coa técnica constitúe xa unha unidade científico-técnica.

Este é o trazo esencial que caracteriza a moi diversos autores e escolas unidas baixo o concepto do positivismo, de inspiración claramente empirista.

Positivismo

Artigo principal: Positivismo.

Auguste Comte (1798-1857).

John Stuart Mill (1806-1873).

Desde un positivismo extremo até un positivismo case idealista, o século XIX e os comezos do XX ofrece un riquísimo panorama de autores e escolas todas baixo denominación positivista e de inspiración empirista fortemente unidas á idea de progreso no coñecemento científico-técnico. O trazo común que caracteriza a todos eles é o rexeitamento á metafísica como pseudociencia produto da especulación da razón e sen xustificación ningunha.

Este positivismo xenérico toma só en consideración o coñecemento científico, que é produto lóxico da aplicación rigorosa do método científico e da afirmación de teorías que poidan xustificarse na experimentación.

Xorde en Francia, sendo o seu fundador Auguste Comte, quen creou a denominación de positivismo, e toma novas formas da man do británico John Stuart Mill, estendéndose e desenvolvéndose polo resto de Europa até o primeiro terzo do século XX.

Todas as actividades filosóficas e científicas deben efectuarse unicamente no marco da análise dos feitos reais verificábeis pola experiencia.

Caracterízase pola defensa dun método sendo o exemplo ideal a ciencia física que triunfa claramente no dominio da natureza e nas aplicacións técnicas que dela se derivan. A vantaxe fundamental deste método é a súa formalización e a posibilidade de expresar as súas leis en linguaxe matemática, que fai posíbel a construción de modelos teóricos a partir do rigor do cálculo. A unión do método científico como tal e a técnica cada vez é máis estreita, e pouco a pouco van constituír un todo científico-técnico.

O obxectivo da ciencia é explicar, entendendo por tal o poder englobar os fenómenos nun marco teórico de leis xerais.

O ideal dunha ciencia unificada será o último postulado do chamado neopositivismo, cuxo fracaso abre as portas aos novos modos de filosofía actual.

A crítica á metafísica, como busca do que está máis alá da ciencia, considérase a partir do que se chamou as "trampas da linguaxe", o que supuxo un interese no estudo da linguaxe tanto na súa dimensión formal, empirismo lóxico, como en canto liguaxe natural, estudando os "xogos da linguaxe", que deron lugar a toda unha corrente de empirismo concibido como filosofía analítica.

Evidentemente a unidade de método e a súa aplicación aos diferentes obxectos de investigación, así como a rixidez en que se consideren os principios empiristas, dan lugar a unha diversidade de "empirismos" e "positivismos".

As vinculacións entre o pragmatismo e o empirismo foron sempre complexas, ambivalentes e estreitas. En efecto, se ben pode dicirse que o pragmatismo clásico constitúe unha filosofía de raigame empirista, non é menos certo que todos os autores pragmatistas dessenvolveron unha crítica novedosa do vello empirismo británico. Ben sexa que se trate do "realismo crítico do sentido" de Peirce, do empirismo radical de James ou do instrumentalismo de Dewey, en todos estes casos evidénciase a recepción crítica que do empirismo efectuaron os clásicos do pragmatismo. Nos nosos días, co xiro lingüístico de por medio, a situación cambiou ensibelmente. Despois dos ataques de Quine aos dos dogmas do empirismo —a distinción analítico-sintético e o reducionismo— sumados á crítica de Davidson ao dualismo esquema-contido (o suposto terceiro dogma), pouco parece ter quedado dunha filosofía que poida cualificarse de "empirista". En termos de historia da filosofía, a novidade coa que nos encontramos aquí é a dun pragmatismo profundamente divorciado do empirismo ou, no caso de Rorty, un pragmatismo claramente anti-empirista. Pois ben, situándome no seo do pragmatismo contemporáneo, querería abordar as vinculacións entre estas dúas correntes filosóficas —o empirismo e o pragmatismo— a partir dun problema que resultou central na epistemoloxía contemporánea, a saber, o de se a experiencia constitúe, nalgún sentido, unha instancia de lexitimación das nosas crenzas. Na primeira sección deste traballo discuto a tese rortyana segundo a cal a experiencia unicamente causa crenzas, pero non as xustifica (I). Na segunda sección, en cambio, presento as liñas xerais dunha concepción alternativa que, evitando unha recaída no chamado "mito do dado", pretende devolverlle á noción de "experiencia" o seu significado epistemolóxico (II).

Daniel Kalpokas. Pragmatismo, empirismo y representaciones. Una propuesta acerca del papel epistémico de la experiencia. (UBA-UNC-CONICET) Anal. filos. v. 28 n. 2. Ciudad Autónoma de Buenos Aires, nov. 2008.

Fenomenoloxía

Artigo principal: Fenomenoloxía.

Máis ligada á herdanza kantiana pero considerando o coñecemento con sentido realista sitúase a fenomenoloxía, que pretende penetrar na esencia do fenomenolóxico para encontrar o fundamento da realidade que o sostén.

A fenomenoloxía asociarse a Franz Brentano como o seu fundador co lema de "volta ás cousas". Desde a psicoloxía considera que a consciencia ten un sentido intencional, o que supón un enfoque completamente novo fronte ao mero asociacionismo psicolóxico do século anterior, que el rexeita, e ofrece un enfoque cara a un realismo de nova fundamentación recuperando a importancia da linguaxe na manifestación do coñecemento.

Husserl desenvolve esta idea de intencionalidade da consciencia, en canto que a consciencia non é nunca pura, senón que se é condciencia é condciencia de algo, é dicir, necesita dun obxecto para constituírse como tal. A consciencia non é mera consciencia do "eu", senón unha consciencia de estar-no-mundo, aberta intencionalmente á realidade. Husserl pretendeu encontrar unha "evidencia intuitiva", ou intuición de esencia a través do fenomenolóxico que vén a ser unha especie de intuición transcendental, en sentido kantiano, que restaura, dalgunha forma, a intuición clásica da obxectividade do coñecemento.

Cassirer, pola súa parte, desde a superación do kantismo, reinterpreta a necesidade da dimensión transcendental dos conceptos mediante o novo concepto de función. Estuda así mesmo a dimensión humana como "animal simbólico" e en linguaxes que se formalizan en tres sistemas simbólicos, cada un segundo unha función: o sistema dos mitos como función expresiva; o sistema da linguaxe común que responde a unha función intuitiva; e o sistema das ciencias que responde a unha función representativa e significativa. O coñecemento do mundo interprátase así nunha dimensión cultural e social.

Martin Heidegger (1889-1976).

Heidegger considera que a perspectiva desde a que a ciencia considera as cousas non é suficiente e limita ou oculta o coñecemento da entidade como realidade, quedándose só no seu aspecto de mero obxecto.

A ciencia trata de obxectividades, pero a filosofía vai máis alá na súa acción clarificadora que abre a consciencia ao horizonte do sentido e á comprensión intuitiva da plenitude de significado. A física non pode chegar á pregunta pola cousa.

É a ciencia o patrón de medida para o saber, ou hai un saber no cal se determina o fundamento e o límite da ciencia e, con iso, a súa propia eficacia?

Martin Heidegger. Die Frage nach dem Ding, Tubinga, Max Niemeyer (3ª edición), páx. 8

[...] as plantas do botánico non son as flores do lindeiro, a "orixe" que xeograficamente se fixa para un río non é o "manancial cristalino".

Martin Heidegger. Ser e tempo.

Isto leva a unha distinción entre comprensión intuitiva e comprensión teórica, mostrando que cando se quere comprender a realidade plena de significado, pártess necesariamente do que é por si mesmo natural e anterior ao propio significado.

Curiosamente Heidegger coincide neste plan cos filósofos analíticos, herdeiros do positivismo, que parten de supostos completamente diferentes, como Austin ou Davidson e Rorty, e entra de cheo na consideración actual do problema da evidencia e a súa relación coa linguaxe.

Posmodernidade

Artigo principal: Posmodernidade.

O coñecemento e a mesma linguaxe na que se expresa son interpretativos. É necesaria a hermenéutica. Novos modos de concibir a evidencia e a certeza, co progreso e apertura de novas perspectivas, abríronse no desenvolvemento da propia ciencia e da reflexión filosófica.

Os importantes avances da ciencia no referente aos mecanismos da evolución, con especial referencia á xenética, a bioloxía en xeral e, en especial, a bioloxía molecular, etoloxía, neuroloxía, psicoloxía, así como dos métodos de tratamento de datos na configuración de modelos teóricos, abriu camiños insospeitados acerca das dimensións do cognitivo.

O cognitivo, engloba non só o coñecemento conceptual senón a actividade xeral do home na súa relación co medio, concibido como sistema a través da linguaxe e da cultura en cuxo ámbito se produce o feito do coñecemento entendido como función operativa.

O concepto de verdade, entón, adquire unha variedade de matices non só epistemolóxicos, senón sociais e culturais que parece converter o coñecemento nun caleidoscopio de cores onde os medios de comunicación social e os poderes sociais son tamén factores importantes no que Lyotard chama performatividade da verdade.

Nin empirismo, nin racionalismo. Nin a priori, nin a posteriori. O cognitivo engloba todas as dimensións do ser humano; se ben no referente ao que hoxe é o fenómeno científico-técnico, os métodos e a validez outorgada a unha teoría pola comunidade científica é sen dúbida ningunha a mellor garantía dunha verdade obxectiva, fronte á validez que outorguen ou poidan outorgar outras instancias culturais e sociais.

En definitiva, o que se perdeu foi unha concepción estreita da ciencia ligada directamente a unha verdade universal e necesaria, así como a necesidade de xustificarse nos estreitos límites nos que o mero empirismo dos experimentos pretendía pechalo.

Véxase tamén

Outros artigos

• Lóxica empírica
• Empirismo lóxico
• Gnoseoloxía
• Filosofía da ciencia
• Distinción analítico-sintético
• Empirismo radical

Bibliografía

• Black, M. (1984): Inducción y probabilidad. Madrid: Cátedra. IDBN 84-376-0188-6
• Blackburn, S. (2001): Enciclopedia Oxford de filosofía. Madrid: Tecnos. ISBN 84-309-3699-2
• Cassirer, E. (1951): Individuo y cosmos en la filosofía del Renacimiento. Buenos Aires: Emecé.
• Copleston, F. (1982): Historia de la Filosofía. 9 volumes. Barcelona: Ariel. ISBN 84-344-3937-9
• Dancy, J. (1993): Introducción a la epistemología contemporánea. Madrid: Tecnos.
• Descartes, R, (1983): Discurso del método. Madrid: Alianza.
• Capra, F. (2008): La ciencia de Leonardo. La naturaleza profunda de la mente del gran genio del Renacimiento. Barcelona: Anagrama. ISBN 978-84-339-6278-2
• Cid F., et alii (1977): Historia de la ciencia. 3 volumes. Barcelona: Planeta. ISBN 84-320-0841-9
• Ferrater Mora, J. (1984): Diccionario de filosofía. 4 volumes. Barcelona: Alianza Diccionarios. ISBN 84-206-5299-7
• Geymonat, L. (1965): Filosofía y filosofía de la ciencia. Barcelona: Labor.
• Goldberg, E. (2002): El cerebro ejecutivo. Barcelona: Crítica.
• Hermendahl, E. (1969): Física y filosofía. Madrid: Guadarrama.
• Koyré, A. (1979): Del mundo cerrado al universo infinito. Madrid: Siglo XXI.
• Kuhn, T. (1981): La estructura de las revoluciones científicas. México: Fondo de Cultura Económica.
• Lamote de Grignon, C. (1993): Antropología neuroevolutiva: un estudio sobre la naturaleza humana. Faes Farma.
• Lyotard, J.-F. (1994): La condición postmoderna: informe sobre el saber. Madrid: Cátedra.
• Merleau-Ponty, M. (1985): Fenomenología de la percepción. Barcelona: Planeta DeAgostini. ISBN 84-395-0029-7
• Moulines Castellví, C. U. (1973): La estructura del mundo sensible. Sistemas fenomenalistas. Barcelona: Ariel.
• París, C. (1952): Física y Filosofía: El problema de la relación entre ciencia física y filosofía de la naturaleza. La lógica de la investigación científica. Madrid.
• Popper, K. (1977): La lógica de la investigación científica. Madrid: Tecnos.
• Quesada, D. (1988): Saber, opinión y ciencia: Una introducción a la teoría del conocimiento clásica y contemporánea. Barcelona: Ariel. ISBN 84-344-8746-2
• Russell, B. (1959): El conocimiento humano: su alcance y sus limitaciones. Madrid: Taurus. ISBN 84-320-0841-9