Revolución Rusa de 1917

Revolución Rusa de 1917
Parte de Primeira guerra mundial
Tropas revolucionarias derribando unha aguia tsarista
Data 24 de febreiroxul./ 8 de marzo de 1917greg. a 26 de outubroxul./ 8 de novembro de 1917greg. Lugar Imperio Ruso Resultado Abdicación do tsar Nicolao II Colapso do Goberno imperial Colapso do Goberno provisional Creación da R. S. S. F. de Rusia Comezo da guerra civil rusa Casus belli Derrotas do exército ruso na primeira guerra mundial. Descontento da poboación coa pobreza orixinada pola política do tsar, como largas colas de mulleres polo pan e carbón. Aumento da oposición ao réxime tsarista dentro dos partidos liberais e socialistas (revolucionarios).
Belixerantes
* Goberno imperial Goberno provisional ruso	* Soviet de Petrogrado Bolxeviques Social-Revolucionarios de esquerda
Líderes
Tsar Nicolao II Georgii Lvov Aleksandr Kerenskii	Vladimir Lenin Lev Trotski Lev Kámenev

O termo Revolución Rusa (ruso: Русская революция, Russkaya revolyutsiya) agrupa todos os sucesos que conduciron ao derrocamento do réxime tsarista e á instauración preparada doutro, leninista, a continuación, entre febreiro e outubro de 1917, que levou á creación da República Socialista Federativa Soviética de Rusia. O tsar viuse obrigado a abdicar e o antigo réxime foi substituído por un Goberno provisional durante a primeira revolución de febreiro de 1917 (marzo no calendario gregoriano, pois o calendario xuliano estaba en uso en Rusia entón). Na segunda revolución, en outubro, o Goberno provisional foi eliminado e substituído cun goberno bolxevique (comunista).

A Revolución de Febreiro focalizouse, orixinalmente, en torno a Petrogrado (hoxe San Petersburgo). No caos, os membros do parlamento imperial ou Duma asumiron o control do país, formando o Goberno provisional ruso. A dirección do exército sentía que non tiñan os medios para reprimir a revolución e Nicolao II, o último emperador de Rusia, abdicou. Os soviets (consellos de traballadores), que foron dirixidos por faccións socialistas máis radicais, en principio permitiron ao Goberno provisional gobernar, pero insistiu nunha prerrogativa para influír no goberno e controlar diversas milicias. A Revolución de Febreiro levouse a cabo no contexto dos duros reveses militares sufridos durante a Primeira guerra mundial (1914-1918), que deixou a gran parte do exército ruso nun estado de motín.

A partir de entón produciuse un período de poder dual, durante o cal o Goberno provisional tiña o poder do Estado, mentres que a rede nacional de soviets, liderados polos socialistas, tiña a lealdade das clases baixas e a esquerda política. Durante este período caótico houbo motíns frecuentes, protestas e moitas folgas. Cando o Goberno provisional decidiu continuar a guerra con Alemaña, os bolxeviques e outras faccións socialistas fixeron campaña para deter o conflito. Os bolxeviques puxeron a milicias obreiras baixo o seu control e convertéronos na Garda Vermella (máis tarde, o Exército Vermello) sobre as que exercían un control substancial.

Na Revolución de Outubro (novembro no calendario gregoriano), o partido bolxevique, dirixido por Vladimir Lenin, e dos traballadores soviéticos, derrocou ao Goberno provisional en Petrogrado. Os bolxeviques nomeáronse a si mesmos líderes de varios ministerios do goberno e tomaron o control do campo, creando a Cheka, organización de intelixencia política e militar para esmagar calquera tipo de disidencia. Para poñer fin á participación de Rusia na primeira guerra mundial, os líderes bolxeviques asinaron o Tratado de Brest-Litovsk con Alemaña en marzo de 1918.

Posteriormente estalou unha guerra civil en Rusia entre a facción «vermella» (bolxevique) e «branca» (antibolxeviques) –esta última contou co apoio das grandes potencias–, que ía continuar durante varios anos, na que os bolxeviques, en última instancia, saíron vitoriosos. Deste xeito, a revolución abriu o camiño para a creación da Unión de Repúblicas Socialistas Soviéticas (URSS) en 1922. Pese a que moitos acontecementos históricos notables tiveron lugar en Moscova e Petrogrado, tamén houbo un movemento visible nas cidades de todo o estado, entre as minorías nacionais de todo o imperio e nas zonas rurais, onde os campesiños apoderáronse da terra e redistribuírona.

A Revolución Rusa foi un acontecemento decisivo e fundador do "curto século XX" aberto polo estoupido do macroconflito europeo en 1914 e pechado en 1991 coa disolución da Unión Soviética. Obxecto de simpatías e de inmensas esperanzas por uns (Jules Romains describiuna como "a gran luz no Leste" e François Furet como "o encanto universal de outubro"), tamén foi obxecto de severas críticas, de medos e de odios viscerais. Segue sendo un dos acontecementos máis estudados e máis apaixonadamente discutidos da historia contemporánea.

Situación de Rusia antes da revolución de 1905

Artigo principal: Revolución Rusa de 1905.

Previamente a 1917, o antigo Imperio Ruso rexíase baixo un réxime tsarista, autocrático e represivo desde había tres séculos cando, en 1613, instaurouse no país a dinastía Románov.

A abolición da servidume promulgada en 1861 por parte do tsar Alexandre II foi a primeira mostra das fisuras do antigo sistema feudal. Unha vez liberados, os antigos servos desprazáronse ás cidades, converténdose así en man de obra industrial.

A comezos do século XX, o desenvolvemento da industria rusa era cada vez maior, favorecendo o crecemento das cidades e unha crecente efervescencia cultural: a antiga orde social cambaleábase, agravando as dificultades dos máis pobres. As industrias florecían e a crecente clase obreira aglutinábase principalmente nas cidades, pero a prosperidade do país non representara beneficio ningún para a maioría da poboación.

A economía no seu conxunto seguía sendo arcaica. O valor da produción industrial en 1913 era dúas veces e media menor que o de Francia, seis veces menor que o de Alemaña e catorce veces menor que o dos Estados Unidos. A produción agrícola continuaba sendo deficiente e a falta de transportes paralizaba calquera intento de modernización económica. O PIB per cápita naquela época era inferior ao de Hungría ou ao de España e, aproximadamente, supoñía unha cuarta parte do dos Estados Unidos. Ademais, o país estaba dominado sobre todo por capital estranxeiro, posuíndo este case a metade das accións rusas. O proceso de industrialización foi violento e mal aceptado polos campesiños, que foran bruscamente proletarizados. A clase obreira nacente, aínda que numericamente pequena, concentrábase nas grandes zonas industriais, o que facilitou a crecente conciencia revolucionaria.

O Imperio Ruso seguía sendo un país esencialmente rural (o 85% da poboación vivía en zonas rurais). Aínda que unha parte dos campesiños, os kuláks, enriqueceuse e constituíu unha especie de clase media rural co apoio do réxime; o número de campesiños sen terra aumentara, creando así un auténtico proletariado rural receptivo a ideas revolucionarias. Ata despois de 1905, un deputado da Duma sinalou que en moitas aldeas, a presenza de chinchas e cascudas nos fogares percibíase como sinal de riqueza.

Petrogrado, capital do Imperio Ruso naquela época e orixe das tres revolucións.

Trala escolarización levada a cabo uns anos antes, algúns obreiros foran convencidos polos ideais marxistas e outros pensamentos revolucionarios. Con todo, o poder tsarista mostrouse inmóbil. Nos séculos XIX e XX, varios movementos organizados por membros de todas as clases sociais (estudantes ou obreiros, campesiños ou nobres) trataron de derrocar o goberno sen éxito. Algúns recorreron ao terrorismo e aos atentados políticos, converténdose os movementos revolucionarios en obxecto de dura represión, levada a cabo pola todopoderosa Okhrana, a policía secreta do tsar. Moitos revolucionarios foron encarcerados ou deportados, mentres que outros lograron escapar e unirse ás filas dos exiliados. Desde esta perspectiva, a revolución de 1917 é a culminación dunha longa sucesión de pequenas revoltas. As reformas necesarias, que nin as insurreccións campesiñas, os atentados políticos e a actividade parlamentaria da Duma lograran, desembocaron nunha revolución impulsada polo proletariado.

En 1905, tivo lugar unha primeira revolución trala derrota rusa ante o Xapón na guerra ruso-xaponesa. O 22 de xaneiro, convocouse unha manifestación en San Petersburgo para esixir reformas ao tsar Nicolao II, sendo esta duramente reprimida, no que se coñece como o Domingo Sanguento. Tratouse dun intento do pobo ruso de liberarse do seu tsar e caracterizouse polos levantamentos e a folga por parte dos traballadores e dos campesiños. Estes formaron os primeiros órganos de poder independentes da tutela do Estado: os soviets.

Revolución de febreiro de 1917

Soldados rusos feridos no transcurso da primeira guerra mundial e sendo transportados nun carro tirado por cabalos.

Artigo principal: Revolución de Febreiro.

As sucesivas derrotas rusas na primeira guerra mundial foron unha das causas da Revolución de Febreiro. No momento de entrada na guerra, todos os partidos políticos mostráronse favorables á participación na contenda, coa excepción do Partido Obreiro Socialdemócrata, o único partido europeo xunto ao Partido Socialista do Reino de Serbia que se negou a votar os créditos de guerra, pero advertiu que non trataría de sabotar os esforzos provocados pola guerra. Tralo comezo do conflito e logo dalgúns éxitos iniciais, o Exército ruso tivo que soportar severas derrotas (en Prusia Oriental, en particular). As fábricas non se mostraron o suficientemente produtivas, a rede ferroviaria era ineficiente e a subministración de armas e alimentos ao exército fallaba. No Exército, os partes batían todas as mellores marcas: 1.700.000 mortos e 5.950.000 feridos, estalando disturbios e decaendo a moral dos soldados. Estes soportaban mes a mes a incapacidade dos seus oficiais, ata o punto de fornecer a unidades de combate munición non correspondente co calibre da súa arma e a intimidación e os castigos corporais utilizados nesta.

A fame estendeuse e as mercadorías comezaron a escasear. A economía rusa, que antes da guerra contaba coa taxa de crecemento máis alta de Europa, atopábase illada do mercado europeo. O Parlamento ruso (a Duma), constituída por liberais e progresistas, advertiu ao tsar Nicolao II destas ameazas contra a estabilidade do imperio e do réxime, aconsellándolle formar un novo goberno constitucional. O tsar non tivo en conta esta advertencia e perdeu o liderado e o contacto coa realidade do país. A impopularidade da súa esposa, a emperatriz Alexandra, de orixe alemá, aumentou o descrédito do réxime, feito confirmado en decembro de 1916 co asasinato de Rasputín, asesor oculto da emperatriz, por parte do príncipe Félix Iusúpov, un mozo nobre.

Desde 1915-1916, proliferaron diversos comités que se encargaron de todo aquilo que o deficiente Estado xa non asumía (abastecemento, encargos, intercambios comerciais...). Xunto ás cooperativas ou os sindicatos, estes comités convertéronse en órganos de poder paralelos. O réxime xa non controlaba o "país real".

O mes de febreiro de 1917 reuniu todas as características necesarias para unha revolta popular: inverno duro, escaseza de alimentos, fastío coa guerra... Iniciouse coa folga espontánea dos traballadores das fábricas da capital, Petrogrado, a principios de devandito mes. O 23 de febreiro (8 de marzo segundo o calendario gregoriano), Día Internacional da Muller, as mulleres de Petrogrado manifestáronse para esixir pan. Recibiron o apoio dos obreiros, atopando estes unha razón para prolongar a súa folga. Ese día, pese a que se produciron algúns enfrontamentos coa policía, non houbo ningunha vítima.

Funerais polas vítimas da revolución o 5 de abril de 1917 (23 de marzo segundo o calendario xuliano) en Petrogrado.

Os días seguintes, as folgas xeneralizáronse por todo Petrogrado e a tensión foi en aumento. As consignas, ata ese intre máis discretas, politizáronse: "Abaixo a guerra!", "Abaixo a autocracia!". Nesta ocasión, os enfrontamentos coa policía saldáronse con vítimas para ambas as partes. Os manifestantes armáronse subtraendo armas dos postos de policía. Tras tres días de manifestacións, o tsar ordenou a mobilización da gornición militar da cidade para sufocar a rebelión. Os soldados resistiron as primeiras tentativas de confraternización e mataron moitos manifestantes. Con todo, durante a noite, parte da compañía sumouse progresivamente aos insurrectos, que puideron desta forma armarse máis convenientemente. Entre tanto, o tsar, sen medios para gobernar, ordenou disolver a Duma e nomear un comité interino.

Todos os rexementos da gornición de Petrogrado uníronse á revolta. Foi o triunfo da revolución. Baixo a presión do Estado Maior, o tsar Nicolao II abdicou o 2 de marzo: "Desfíxose do imperio como un comandante dun escuadrón de cabalería." O seu irmán, o gran duque Miguel Aleksándrovich, rexeitou ao día seguinte a coroa. Foi a fin do tsarismo e producíronse as primeiras eleccións ao soviet dos traballadores da capital, o Soviet de Petrogrado. O primeiro episodio da revolución saldouse con máis dun centenar de vítimas, principalmente manifestantes, mais a caída rápida e inesperada do réxime, cunhas perdas humanas relativamente pequenas, suscitou no país unha onda de entusiasmo e liberación.

A dualidade de poderes

Artigo principal: Goberno provisional ruso.

O período posterior á abdicación do tsar foi á vez confuso e entusiasta. O Goberno provisional sucedeu ao tsarismo rapidamente, mentres que a revolución gañaba profundidade e a masa de traballadores e campesiños se politizaba.

Os soviets, nacidos da vontade popular, non se atreveron a contradicir de primeiras ao Goberno provisional, pese á súa inmobilidade e a súa actuación na guerra. Con todo, o pequeno Partido Bolxevique, liderado por Lenin, que se atopaba exiliado en Suíza, impuxo unha radicalización estratéxica, erixíndose portavoz do crecente descontento xeral e converteuse en depositario das aspiracións populares, mentres que os partidos revolucionarios rivais (menxeviques, eseristas etc.) se desacreditaban entre eles, alimentando así o perigo contrarrevolucionario.

«O país máis libre do mundo»

A caída da monarquía sentiuse como unha liberación sen precedentes. En Rusia abriuse un período de intensa alegría popular e de fermentación revolucionaria. Un frenesí por falar e expoñer as ideas propias instalouse en todos os estratos sociais. As reunións foron diarias e os oradores sucedíanse de xeito case interminable. Multiplicáronse os desfiles e as manifestacións. Decenas de miles de cartas, con direccións e peticións enviábanse cada semana desde todos os puntos do territorio para dar a coñecer o apoio, as queixas ou as reclamacións do pobo. Dirixíanse principalmente ao novo Goberno provisional e ao Soviet de Petrogrado.

Máis aló das expectativas inmediatas, o que dominaba era o rexeitamento a toda forma de autoridade, o que permitiu a Lenin falar da Rusia daqueles meses como «o país máis libre do mundo», como describiu Marc Ferro:

En Moscova, os traballadores obrigan o seu patrón a aprender as bases do futuro dereito obreiro; en Odesa, os estudantes ditaban ao seu profesor o novo programa de historia das civilizacións; en Petrogrado, os actores substituíron o seu director de teatro e escolleron o próximo espectáculo; no exército, os soldados invitaban o capelán ás súas reunións para que este dese sentido á súa vida. Incluso os nenos menores de catorce anos reivindicaban o dereito de aprender boxeo para facerse escoitar ante os maiores. Era o mundo ao revés.

Reunión de soldados rusos en Finlandia en marzo de 1917.

Estas primeiras semanas cheas de esperanza e xenerosidade foron moi violentas, tanto nas cidades como nas zonas rurais. Ningunha represalia, oficial ou espontánea, tomouse contra os antigos servos do tsar, tendo ata dereito estes a trasladar a súa residencia ou exiliarse. O Goberno provisional aboliu a pena de morte, ordenou a apertura das prisións, permitindo o retorno dos exiliados por calquera motivo (incluído Lenin) e proclamou as liberdades fundamentais: de prensa, de reunión e de conciencia (na práctica xa adquirida trala Revolución de Febreiro). O antisemitismo de Estado desapareceu; a Igrexa ortodoxa rusa, baixo a tutela do Estado desde os tempos de Pedro I o Grande, puido reunir libremente un consello que, no verán de 1917, restableceu o patriarcado de Moscova. No exército, o Prikaz n.º 1 (Orde n.º 1), expedido polo Soviet de Petrogrado, prohibiu o acoso humillante dos oficiais aos soldados e instaurou os dereitos de reunión, petición e prensa.

Para rematar, a manifestación máis clara da emancipación da sociedade civil foi, por suposto, a creación espontánea dos soviets (consellos) de obreiros, campesiños, soldados e mariñeiros, que cubriron nunha semana a práctica totalidade do país. Estas asembleas, que xa xurdiran en 1905, paliaron a escaseza de organizacións habituais en Occidente (partidos, sindicatos...) debida á represión tsarista. Foron órganos de democracia directa que pretendían exercer un poder autónomo, e, ante a posibilidade de que o Goberno provisional exercese unha contrarrevolución, velaron pola preservación e a ampliación das conquistas da Revolución de Febreiro.

O Goberno provisional e os soviets

Os integrantes do Goberno provisional ruso.

A Duma elixiu un Goberno provisional encabezado por Mikhail Rodzianko, un ex-oficial do tsar do Partido Outubrista, monárquico e rico terratenente. Desde o 15 de marzo, a dirección de devandito goberno foi tomada por Georgii Lvov, un liberal progresista do Partido Democrático Constitucional.

Por iso, pese a que a revolución fora encabezada polos obreiros e os soldados, o poder estaba en mans dun Goberno provisional dirixido por políticos liberais do Partido Democrático Constitucional (chamado KD ou Kadete), o partido da burguesía liberal. Mais na realidade era preciso transixir cos soviets. Nas cidades e pobos, co anuncio da revolución na capital, formáronse soviets á vez que os notables que dirixían en nome do tsar foron destituídos. Desde principios de marzo, os soviets xa estaban presentes nas principais cidades, dando o salto en abril e maio ás zonas rurais. Os soviets eran unhas asociacións onde os traballadores acudían a discutir sobre a situación e ao mesmo tempo un órgano de goberno.

O programa do Soviet de Petrogrado recollía o asinar a paz de xeito inmediato na primeira guerra mundial, outorgar a propiedade da terra aos campesiños, a xornada laboral de oito horas e o establecemento dunha república democrática. Este programa resultaba inaplicable pola burguesía liberal que asumiu o poder trala revolución, xa que non asinou a paz, nin revisou a propiedade das terras nin a xornada laboral.

Ademais, o Goberno considerou (así como parte dos dirixentes dos soviets e dos partidos revolucionarios) que só a futura Asemblea Constituínte elixida por sufraxio universal tiña dereito a decidir sobre a propiedade da terra e o sistema social. Pero a ausencia de millóns de votantes que se atopaban combatendo no fronte atrasou a celebración das eleccións (sobre todo porque o goberno continuaba coa guerra). A realización das reformas foi continuamente aprazada sine díe. A situación chegou ata tal punto que o goberno abstívose de proclamar oficialmente a República antes de setembro. Tomou así o risco de decepcionar perigosamente á poboación. Por riba, non podía gobernar sen o apoio dos soviets, que contaban co sostén e a confianza da gran masa de traballadores.

Os soviets estaban dominados polos socialistas, os menxeviques e socialrevolucionarios. Os bolxeviques, malia o seu nome, eran unha minoría. Por aquel momento, os soviets, incluído o Soviet de Petrogrado, demostraron un apoio moderado ao Goberno provisional e non continuaron reclamando as reformas máis radicais, o que obriga a matizar a noción habitual de "dualidade de poderes". A confluencia entre o Soviet de Petrogrado e o Goberno provisional cristalizou na figura de Aleksandr Kerenskii, socialrevolucionario, vicepresidente do Soviet de Petrogrado e ministro de Xustiza e Guerra.

Case todos os revolucionarios, especialmente os da escola marxista, crían que a revolución proletaria era prematura nun país economicamente atrasado e rural. Esta tese atopa a súa orixe no discurso dos menxeviques rusos e nas análises do teórico marxista alemán Karl Kautsky. Na súa opinión, Rusia só estaba preparada para unha revolución burguesa, xa que o proletariado era demasiado débil e moi reducido. A revolución debía limitarse primeiramente ás tarefas que a análise marxista asignaba á revolución burguesa, cumpridas pola Revolución Francesa en 1789: o fin do feudalismo e a reforma agraria. Desde este punto de vista, os soviets concibíanse como "fortalezas proletarias" situadas no corazón da "revolución burguesa" para velar pola realización das reivindicacións populares, e posteriormente, preparar a transición ao socialismo, prevíndose dunha contrarrevolución monárquica ou dunha ruptura coa burguesía.

Pese a iso, isto non respondeu á urxencia que as masas demandaban para ver colmadas as súas aspiracións. Os partidos revolucionarios corrían o perigo de incorrer no mesmo descrédito popular que o Goberno provisional.

As crises repetitivas

Os días de abril

Artigo principal: Crise de abril (1917).

Malia a vontade popular de poñer fin á guerra, a participación na primeira guerra mundial non variou. En abril, a publicación dunha nota secreta do goberno aos seus aliados, dicindo que non poñerían en perigo os tratados tsaristas e que continuarían coa guerra, provocou a ira entre os soldados e os traballadores. As manifestacións a favor e en contra do goberno causaron os primeiros enfrontamentos armados da revolución, obrigando á renuncia do ministro de Relacións Exteriores, o historiador Pável Miliukov do KD. Os socialistas moderados entraron a continuación no Goberno, co apoio da maioría dos traballadores que crían que poderían exercer presión para poñer fin á guerra.

Ao mesmo tempo, pouco despois do seu regreso en tren a Rusia, Lenin publicou as súas Teses de abril. Continuando cos argumentos expostos en O imperialismo, estado supremo do capitalismo, afirmou que o capitalismo entrara en «fase de putrefacción» e que a burguesía xa non era capaz, nos países recentemente industrializados, de asumir o papel revolucionario que xa desempeñara no pasado. Para el, soamente poderíase deter a guerra e asegurar as conquistas da Revolución de Febreiro dando todo o poder aos soviets. Lenin negábase a prestar calquera tipo de apoio ao Goberno provisional e demandou a confiscación das terras e o seu posterior redistribución entre os campesiños, o control obreiro sobre as fábricas e a transición inmediata a unha república de soviets.

Estas ideas eran moi minoritarias no propio seo dos bolxeviques, que se mantiñan nunha liña común de apoio ao Goberno, chegando o xornal Pravda, dirixido por Stalin e Molotov, a falar publicamente da reanudación do traballo e a volta á normalidade. Pero co colapso económico e a guerra en curso, as ideas do partido bolxevique, dirixido por Lenin e por Trotski a partir de verán, foron gañando influencia. A principios de xuño, os bolxeviques xa eran maioría no Soviet de Petrogrado de deputados de obreiros e soldados.

As Xornadas de Xullo

Artigo principal: Xornadas de Xullo.

Infantes de mariña revolucionarios da frota imperial rusa durante o verán de 1917.

Nos primeiros meses de 1917, a guerra provocaba un rexeitamento inferior ao da incapacidade do tsar para levala con eficacia, unido á crueldade e a neglixencia dos oficiais. O «derrotismo revolucionario» chegou a ser impopular no propio partido bolxevique. Moitos, e non só na elite burguesa rusa, esperaban unha explosión patriótica e xacobina contra a Alemaña do Káiser, algo así como o que sucedeu trala caída da monarquía francesa en 1792, que levou á vitoria de Valmy e a derrota do inimigo. O ministro de Guerra, Aleksandr Kerenskii, un bo orador e moi popular, foi elixido para encarnar ese arranque nos planos nacional e revolucionario.

Por outra banda, as consignas a favor da paz son inicialmente máis frecuentes na retagarda que na fronte, onde os soldados adoitaban ver aos obreiros como privilexiados, e detestaban que se puxese en cuestión a utilidade dos sacrificios que levaban soportando desde que estalou o conflito. De feito, unha gran maioría dos rusos mostrábanse a favor dunha paz negociada, sen anexións nin indemnizacións, pero moitos estaban tamén dispostos a dar unha oportunidade a unha última ofensiva militar.

Con todo, entre febreiro e xullo, o cansazo e a impopularidade cara á guerra foron gañando terreo, así como a propaganda pacifista. A continuación da guerra creaba unha situación moi criticada, xa que era imposible instaurar a xornada laboral de oito horas sen prexudicar á produción bélica, ou tratar de convocar eleccións para formar a Asemblea Constituínte tendo millóns de soldados na fronte.

Dispersión dunha multitude reunida na Nevsky Prospekt de Petrogrado. Xullo de 1917.

O fracaso militar da Ofensiva Kerenskii, posta en marcha a principios de xullo, provocou unha decepción xeral. Tras algúns éxitos iniciais debidos ao xeneral Alekséi Brusílov, o mellor comandante en xefe ruso da Gran Guerra, o fracaso fíxose patente e os soldados negáronse a situarse en primeira liña de combate. O Exército entrou en descomposición, as desercións multiplicáronse, as protestas na retagarda acrecentáronse e a popularidade de Kerenskii comezou a degradarse.

Os días 3 e 4 de xullo, coñeceuse o fracaso da ofensiva, e os soldados situados na capital, Petrogrado, negáronse a regresar á fronte. Reunidos cos obreiros, manifestáronse para esixir que os dirixentes do Soviet de Petrogrado tomasen o poder. Desbordados pola situación, os bolxeviques manifestáronse en contra dun levantamento prematuro, argumentando que era moi cedo para derrocar o Goberno provisional: os bolxeviques soamente eran maioritarios en Petrogrado e Moscova, mentres que os partidos socialistas moderados mantiñan unha influencia importante no resto do país. Preferían deixar que o Goberno proseguise coas súas actividades para demostrar así a súa incapacidade para xestionar os problemas suscitados trala revolución: a firma da paz, a xornada de oito horas e a reforma agraria.

O aumento da reacción

A represión, con todo, caeu sobre os bolxeviques: Trotski foi encarcerado, Lenin estivo obrigado a fuxir e a refuxiarse en Finlandia e o xornal bolxevique Rabochi i Soldat (Obreiro e Soldado) foi prohibido. Os rexementos de artilleiros que apoiaran a revolución disolvéronse, sendo enviados á fronte en pequenos destacamentos, á vez que os obreiros eran desarmados. 90.000 homes tiveron que abandonar Petrogrado; encarcerouse aos «axitadores» e restaurouse a pena de morte, abolida en febreiro. Na fronte, a volta ás hostilidades iniciouse trala repentina liberdade outorgada polo Prikaz n.º 1 en febreiro. Así, o 8 de xullo, o xeneral Kornílov, que comandaba as operacións da fronte sur-oriental, deu a orde de abrir fogo de metralladora e artillaría contra os soldados que abandonasen a fronte. Desde o 18 de xuño ao 6 de xullo, a ofensiva nesta fronte saldouse con 58.000 mortes, sen éxito.

A reacción aumentou, co tsarismo levantando a cabeza; producíndose pogroms nas zonas rurais. Kerenskii sucedeu a Georgii Lvov, monárquico moderado, á fronte do Goberno provisional tralas Xornadas de Xullo, pero foi perdendo progresivamente a consideración das masas populares e parecía incapaz de conter o crecemento da reacción.

O levantamento de Kornilov

Artigo principal: Golpe de Kornilov.

O xeneral Lavr Kornilov foi nomeado novo comandante en xefe por Kerenskii. Aínda que o Exército se descompoñía, Kornilov encarnaba a volta á disciplina férrea anterior: en abril, deu ordes de disparar aos desertores e de mostrar os cadáveres con sinais nas estradas, ameazou con penas severas aos agricultores que ousasen tomar os dominios señoriais. Kornílov, renomeado monárquico, era na realidade un republicano indiferente á restauración do tsar, e un home do pobo (fillo de cosacos e non aristócrata), o que era raro naquela época entre a casta militar. Ante todo nacionalista, desexaba a continuación de Rusia na guerra mundial, xa fose baixo a autoridade do Goberno provisional ou sen el. Moito máis bonapartista ou ata prefascista que monárquico, non se converteu tan rapidamente na esperanza das antigas clases dirixentes, nobreza e alta burguesía, e de todos aqueles que anhelaban un retorno á orde, ou simplemente un castigo severo aos bolxeviques derrotistas.

Aleksandr Kerenskii, líder do Goberno provisional ruso.

Nas fábricas e no Exército, o perigo dunha contrarrevolución foi tomando forma. Os sindicatos, onde os bolxeviques eran maioría (pese á represión), organizaron unha folga que foi seguida de forma masiva. A tensión aumentaba aos poucos, coa radicalización dos discursos dos diferentes partidos. Así, o 20 de agosto, ante o Comité Central do Partido KD, o seu líder, Pável Miliukov, dixo: «O pretexto proporcionarano os motíns producidos pola fame ou pola acción dos bolxeviques, en todo caso a vida empuxará á sociedade e á poboación a considerar a inevitabilidade dunha cirurxía.» A Unión de oficiais do exército e da mariña, organización influente na parte superior do corpo do Exército ruso e financiada pola comunidade empresarial, pediu o establecemento dunha ditadura militar. Na fronte, o capitán Muraviov, membro do Partido Social-Revolucionario, formou varios batallóns da morte e asegurou que «estes batallóns non están destinados a ir á fronte, senón a Petrogrado, onde axustarán contas cos bolxeviques».

A finais de agosto de 1917, Kornílov organizou un levantamento armado, enviando tres rexementos de cabalaría por ferrocarril a Petrogrado, co obxectivo de esmagar os soviets e as organizacións obreiras para devolver a Rusia ao contexto bélico. Ante a incapacidade do Goberno provisional para defenderse, os bolxeviques organizaron a defensa da capital. Os obreiros cavaron trincheiras e os ferroviarios enviaron os trens a vías mortas, provocando que o continxente se disolvese.

As consecuencias do intento de golpe foron importantes: as masas se rearmaron, os bolxeviques puideron saír da súa semiclandestinidade e en xullo, os presos políticos, incluído Trotski, foron postos en liberdade polos mariñeiros de Kronstadt. Para sufocar o golpe, Kerenskii solicitou a axuda de todos os partidos revolucionarios, aceptando a liberación e o rearmamento dos bolxeviques. Perdeu o apoio da dereita, que non lle perdoaba o sufocar o intento de vez, pero sen obter ao tempo o da esquerda, que o consideraba demasiado indulxente en canto ás represalias cara aos cómplices de Kornílov, e moito menos o apoio da extrema esquerda bolxevique, na que Lenin, desde o seu escondedoiro, deu a orde de non apoiar a Kerenskii e de limitarse a loitar contra Kornílov.

Ebulición popular, explosión campesiña e crecemento dos bolxeviques

Reunión bolxevique con Lenin á dereita da imaxe.

Manifestación de obreiros armados e a Garda Vermella en Petrogrado en 1917.

Pouco a pouco, os obreiros e os soldados fóronse convencendo de que non podía haber unha reconciliación entre o antigo modelo de sociedade defendido por Kornílov e o novo. O golpe e a caída do Goberno provisional, que deu aos soviets a dirección da resistencia, fortaleceu e reforzou a autoridade e a presenza na sociedade dos bolxeviques. O seu prestixio ía en aumento: constrinxidos pola contrarrevolución, as masas radicalizáronse e os sindicatos aliñáronse cos bolxeviques. O 31 de agosto, o Soviet de Petrogrado xa era maioritariamente bolxevique, escollendo a Trotski como o seu presidente o 30 de setembro.

Todas as eleccións testemuñaron o crecemento bolxevique: así, nas eleccións de Moscova, entre xuño e setembro, o PSR pasou de 375.000 a 54.000 votos, os menxeviques de 76.000 a 16.000 e o KD de 109.000 a 101.000 sufraxios, mentres que os bolxeviques aumentaron de 75.000 a 198.000 votos. O lema «Todo o poder para os soviets» foi utilizado máis aló do ámbito bolxevique, sendo usado por obreiros do PSR ou polos menxeviques. O 31 de agosto, o Soviet de Petrogrado e outros 126 soviets votaron unha resolución en favor do poder soviético.

A revolución continuaba e acelerábase, especialmente nas zonas rurais. Durante o verán de 1917, os agricultores adoptaron medidas, tomando as terras dos señores, sen esperar á prometida reforma agraria e atrasada de forma constante polo Goberno. O campesiñado ruso, de feito, regresou á súa longa tradición de grandes levantamentos espontáneos (os bunts), que xa marcaran o pasado nacional, como as revoltas protagonizadas por Stenka Razin no século XVII ou Yemelián Pugachov nos tempos de Catarina II. Non sempre violentas, estas ocupacións masivas de terras foron a miúdo o escenario de levantamentos espontáneos onde as propiedades dos amos eran queimadas, chegando eles mesmos a ser maltratados ou asasinados. Estes inmensos levantamentos campesiños, sen dúbida os máis importantes da historia europea, conseguiron que as terras se compartisen sen que o goberno condenase nin ratificase o movemento.

Sabendo que a «repartición negra» (nome da antiga organización naródnik Repartición Negra) estaba cumpríndose nos seus pobos, os soldados, de orixe maioritariamente campesiña, desertaron en masa co fin de poder participar a tempo na nova distribución das terras. A acción da propaganda pacifista e o desalento tralo fracaso da última ofensiva do verán fixeron o resto. As trincheiras baleiráronse aos poucos.

Así, os bolxeviques, aos que aínda se cualificaba en xuño como «insignificante presada de demagogos» controlaban a maior parte do país. Desde xuño de 1917, nunha sesión do Primeiro Congreso Panruso dos Soviets, Lenin xa anunciara abertamente - durante unha soada discusión co menxevique Irakli Tsereteli - que os bolxeviques estaban dispostos a tomar o poder, pero que polo momento as súas palabras non foran tomadas en serio.

Outubro de 1917

Artigo principal: Revolución de Outubro.

En outubro de 1917, Lenin e Trotski consideraron que chegara o momento de terminar coa situación de dobre poder. A conxuntura éralles oportuna polo gran descrédito e o illamento do Goberno provisional, xa reducido á impotencia, así como pola impaciencia dos propios bolxeviques.

A insurrección

Os debates no seo do Comité central do Partido bolxevique co obxectivo de que este organizase unha insurrección armada e tomase o poder eran cada vez máis intensos. Algúns en torno a Kámenev e Zinóviev consideraban que aínda había que esperar, porque o partido xa estaba asentado na maioría dos soviets, e atoparíase, segundo a súa opinión, illado en Rusia e en Europa si tomaba o poder de xeito individual e non dentro dunha coalición de partidos revolucionarios. Lenin e Trotski conseguiron superar estas reticencias internas e o Comité aprobou e pasou a organizar a insurrección que Lenin fixou para a véspera do Segundo Congreso dos Soviets, que debía reunirse o 25 de outubro.

Creouse un Comité Militar Revolucionario no seo do Soviet de Petrogrado, sendo dirixido por Trotski, presidente do mesmo. Compoñíase de obreiros armados, soldados e mariñeiros. Aseguraba o apoio ou neutralidade da gornición militar da cidade e a preparación metódica da toma dos puntos estratéxicos da cidade. A preparación do golpe fíxose practicamente á vista de todo o mundo, xa que todos os plans que se ofreceron a Kámenev e Zinóviev podíanse atopar dispoñibles nos xornais, e o propio Kerenskii soamente esperaba o enfrontamento final que terminase coa situación.

Misiva do Comité Militar Revolucionario de Petrogrado anunciando a deposición do Goberno provisional.

A insurrección púxose en marcha na noite do 6 ao 7 de novembro (24 e 25 de outubro segundo o calendario xuliano). Os sucesos desenvolvéronse sen apenas derreamentos de sangue. A Garda Vermella bolxevique tomou, sen resistencia, o control das pontes, das estacións, do banco central e da central postal e telefónica xusto antes de lanzar un asalto final ao Palacio de Inverno. As películas oficiais posteriores elevaron estes sucesos ao rango de heroicos, pero na realidade os insurrectos só tiveron que facer fronte a unha resistencia débil. De feito, entre as tropas acuarteladas na cidade, soamente algúns batallóns de cadetes (junkers) apoiaron ao Goberno provisional, mentres que a inmensa maioría dos rexementos pronunciáronse a favor do levantamento ou se declararon neutrais. En total, houbo cinco mortos e varios feridos. Durante o levantamento, os tranvías continuaron circulando, os teatros coas súas representacións e as tendas abriron con normalidade. Un dos acontecementos máis importantes do século XX tería lugar sen que practicamente ninguén o tivese en conta.

Se un puñado de partisanos puidese tomar o control da capital ante un Goberno provisional que xa ninguén apoiaba, o levantamento debía entón ser ratificado polas masas. Ao día seguinte, o 25 de outubro, Trotski anunciou oficialmente a disolución do Goberno provisional na apertura do 2.º Congreso Panruso dos Soviets de Deputados de Obreiros e Campesiños, con 562 delegados presentes, dos cales, 382 eran bolxeviques e 70 do Partido Social-Revolucionario de Esquerda).

Con todo, algúns delegados crían que Lenin e os bolxeviques tomaran o poder ilegalmente, e ao redor de cincuenta abandonaron o congreso. Estes, socialistas revolucionarios de dereitas e menxeviques, crearon ao día seguinte un "Comité de Salvación da Patria e da Revolución". Este abandono do congreso viuse acompañado por unha resolución improvisada por parte de Lev Trotski: "O Segundo Congreso debe ver que a saída dos menxeviques e dos socialrevolucionarios é un intento criminal e sen esperanza de romper a representatividade da asemblea cando as masas intentan defender a revolución dos ataques da contrarrevolución. Ao día seguinte, os soviets ratificaron a creación dun Consello de Comisarios do Pobo (Sovnarkom), constituído totalmente por bolxeviques, como base do novo goberno, á espera da celebración dunha asemblea constituínte. Lenin xustificouse ao día seguinte ante o representante da gornición de Petrogrado do seguinte xeito: "Non é a nosa responsabilidade que os socialrevolucionarios e os menxeviques abandonasen o congreso. Nós propuxémoslles compartir o poder [...] invitamos a todo o mundo a participar no goberno".

O novo Goberno

Nas horas seguintes, varios decretos sentaron as bases do novo réxime. Cando Lenin fixo a súa primeira aparición pública, foi ovacionado e declarou: «Imos proceder á construción da orde socialista».

En primeiro lugar, Lenin anunciou a abolición da diplomacia secreta e a proposta a todos os países belixerantes na primeira guerra mundial de establecer conversacións «con miras a unha paz xusta e democrática, inmediata, sen anexiones e sen indemnizacións».

Logo, promulgouse o decreto sobre a terra: «as grandes propiedades territoriais quedaron abolidas inmediatamente, e sen indemnización ningunha». Outorgaba aos soviets de campesiños a liberdade de facer o que considerasen, xa fose socializar a terra ou repartila entre os campesiños pobres. O texto confirmaba unha realidade xa existente, xa que os campesiños xa aproveitaran esas terras durante o verán de 1917. Con esta medida, os bolxeviques conseguiron unha neutralidade benevolente por parte dos campesiños, polo menos ata a primavera de 1918.

Para rematar, nomeouse un novo Goberno, denominado Consello de Comisarios do Pobo ou Sovnarkom. Devandito goberno aplicou outras medidas, como a abolición da pena de morte (malia a reticencia de Lenin, que consideraba esta pena indispensable), a nacionalización dos bancos (o 14 de decembro), o control obreiro sobre a produción, a creación dunha milicia obreira, a soberanía e igualdade de todos os pobos de Rusia, o seu dereito de autodeterminación, incluída a separación política e o establecemento dun estado nacional independente, a supresión de calquera privilexio de carácter nacional ou relixioso etc. En total, realizáronse as trinta e tres reformas que o Goberno provisional fora incapaz de realizar en oito meses de mandato.

En 1871, os obreiros de París tomaran o poder na coñecida como Comuna de París. Esta primeira experiencia de «ditadura do proletariado» (tal e como Friedrich Engels cualificouna) acabara coa matanza de 10.000 a 20.000 membros da comuna e con deportacións en masa. Co poder controlado en Petrogrado, Lenin e Trotski sabían que non poderían manter ese poder sen o apoio de países industriais como Alemaña, Francia e Inglaterra; polo que esperaban manterse máis que os setenta e dous días que durou a Comuna de París.

A natureza de outubro

Desde as primeiras horas do 7 de novembro ata a actualidade, varios medios cualificaron a Revolución de Outubro como un golpe de Estado dunha minoría determinada e organizada que tiña como obxectivo dar "todo o poder aos bolxeviques e non aos soviets. L'Humanité, o principal xornal socialista francés, titulaba "Golpe de Estado en Rusia que leva a Lenin e aos "maximalistas" ao poder".

O historiador Alessandro Mongil observa ademais que nos anos seguintes, os mesmos bolxeviques non dubidaban en falar entre eles achega do seu "golpe" de outubro (perevorot). Na súa autobiografía, Trotski utilizaba os termos "insurrección", "toma o poder" e "golpe de Estado". Rosa Luxemburg, comunista alemá, tamén falou do "golpe de Estado de outubro".

Marc Ferro considera que outubro é desde o punto de vista técnico un golpe de Estado, pero que só se pode explicar no contexto de ebulición revolucionaria xeral en todo o país e en toda a sociedade. A forzas populares deron polo menos un apoio tácito á empresa bolxevique contra un goberno impotente e xa desacreditado:

Aos activistas revolucionarios de 1917, outubro pareceulles como un golpe de Estado contra a democracia, como unha especie de golpe levado a cabo por unha minoría que soubo tomar o poder e mantelo. Xuízo excesivo, xa que no Segundo Congreso dos Soviets, reunido en plena insurrección, houbo unha maioría dos bolxeviques, así como representantes socialrevolucionarios e menxeviques, xunto aos futuros líderes do Estado soviético, Lenin, Trotski, Kámenev, Zinóviev, sendo elixidos dirixentes do Presidium. [...] O xuízo dos novos opositores, menxeviques, populistas e anarquistas, é igualmente parcial no sentido de que os bolxeviques cumpriron coas prioridades que tras seis meses de loita e dilacións, as clases populares esixían: que os xefes militares, os terratenentes, os ricos, os sacerdotes e outros "burgueses" fosen permanentemente expulsados da Historia. Pola contra, é innegable que, ao participaren na insurrección e axudaren aos bolxeviques a tomar o poder, os soldados, os mariños e os obreiros crían que o poder pasaría aos soviets. Nin por un momento imaxinaron que os bolxeviques, no seu nome, conservarían o poder soamente para eles e para sempre.

Nicolas Werth, referíndose ós "paradoxos e os malentendidos de outubro", resume do seguinte xeito os debates e a oposición, a miúdo non sen segundas intencións e cunha tendencia ideolóxica:

Para a primeira escola histórica que podería chamarse "liberal", a Revolución de Outubro foi un golpe imposto pola violencia nunha sociedade pasiva, resultado dunha hábil conspiración tramada por un puñado de fanáticos disciplinados e cínicos, carentes de toda base real no país. Hoxe en día, case todos os historiadores rusos, así como a elite culta e os dirixentes da Rusia poscomunista fixeron súa a vulgata liberal. Privada de toda profundidade social e histórica, a Revolución de Outubro en 1917 foi un accidente que desviou do seu curso natural á Rusia prerrevolucionaria, unha Rusia rica, laboriosa e no camiño á democracia [...]. Se o golpe de Estado bolxevique de 1917 foi un accidente, entón o pobo ruso foi unha vítima inocente. Tendo en conta esta interpretación, a historiografía soviética intentou demostrar que outubro foi o resultado lóxico, previsible e inevitable, dun itinerario liberador iniciado polas "masas" conscientemente unidas ao bolxevismo. [...] Rexeitando tanto a divulgación liberal como a marxizante, un terzo da historiografía actual tratou de "despolarizar" a historia, de comprender, como Marc Ferro, que afirma: o levantamento de outubro de 1917 puido ser un movemento de masas no que só uns poucos participaron. [...]

Polo tanto, segundo este historiador, lonxe de "simplismos" liberais ou marxistas:

A Revolución de Outubro de 1917 aparece como a converxencia momentánea de dous movementos: unha toma do poder político, resultado da coidadosa preparación da insurrección dun partido radicalmente diferente, polas súas prácticas, a súa organización e a súa ideoloxía, do resto de actores da revolución; unha gran revolución social, multiforme e autónoma [...] unha inmensa revolta campesiña en primeiro lugar, [...] o ano 1917 [foi] un paso dunha gran revolución campesiña, [...] dunha profunda descomposición do exército, integrado por uns dez millóns de soldados campesiños mobilizados durante tres anos nunha guerra cuxo sentido non comprendían [...], un movemento reivindicativo obreiro específico, [...] e un cuarto movemento que avogaba pola emancipación das nacionalidades e pobos alóxenos [...]. Cada un destes movementos tiña a súa propia temporalidade, a súa dinámica interna, as súas aspiracións, que obviamente non podían ser reducidas a slogans bolxeviques nin á acción política do partido [...]. Durante un breve, pero decisivo momento (a finais de 1917) a acción dos bolxeviques, activa minoría política no medio do baleiro institucional, entrou en consonancia coas aspiracións de moitos, aínda que a medio e longo prazo, os obxectivos duns e outros fosen distintos.

De acordo coa súa conclusión, en outubro de 1917, "momentaneamente, o golpe de Estado político e a revolución social chocaron de fronte, antes de diverxer cara a décadas de ditadura".

Inicios do réxime bolxevique

Ao tomar o poder en Petrogrado, Lenin e Trotski non tiñan ningunha intención de construír o socialismo só en Rusia, subdesenvolvida e atrasada. Esperaban ser a primeira vitoria obreira dunha serie de revolucións nos países industrializados de Europa, que permitiría á revolución sobrevivir. Baseábanse, en particular, en Alemaña, a primeira potencia industrial do continente e fogar do movemento obreiro máis forte e coa organización máis antiga do mundo. Trotski dixo no Segundo Congreso dos Soviets que aprobou a revolución: «Ou ben a Revolución Rusa aumentará o remuíño da loita no oeste, ou os capitalistas de todos os países asfixiarán a nosa revolución».

Con todo, non foi ata un ano despois, cando unha onda revolucionaria que estalou en Alemaña (desembocando na Revolución de Novembro) e en Hungría (onde se instaurou a República Soviética Húngara, dirixida por Bela Kun e que perdurou 133 días). Na veciña Finlandia, a revolución foi derrotada en marzo de 1918, no transcurso dunha guerra civil, onde o «terror branco», con axuda de Alemaña, deixou 35.000 mortos. En xaneiro de 1919 os socialdemócratas alemáns pediron axuda aos Freikorps para reprimir a revolución obreira, sendo asasinados Karl Liebknecht e Rosa Luxemburg, dirixentes espartaquistas. Entre 1919 e 1920, outros países como Italia experimentaron folgas insurrectas. Noutros lugares, como en Francia, o Reino Unido ou os Estados Unidos, produciuse unha onda de folgas e manifestacións que non desembocaron en ningún intento revolucionario.

A vaga revolucionaria, máis tardía do previsto, terminou por retroceder, e o poder bolxevique permanecía illado como nos seus primeiros días. Os bolxeviques enfrontábanse sós aos inmensos problemas dunha Rusia en explosión, onde a súa toma solitaria do poder non gozaba dunha aprobación unánime.

Situación económica a raíz da Revolución de Outubro

A primeira guerra mundial afectou moito a Rusia, levándose gran parte dos seus recursos. Nas zonas rurais, non había posibilidade de comprar bens de consumo a cambio do gran, e os agricultores xa deixaran de fornecer as cidades, ata antes da Revolución de Febreiro. Xa o Goberno provisional de Kerenskii procedera a requisar de xeito forzado as existencias de alimentos para garantir o fornecemento das cidades, onde a fame se presentou. Ao chegar ao poder os bolxeviques, intentaron abandonar estas prácticas impopulares, pero polo empeoramento da saúde e a situación económica, estiveron obrigados a utilizalas de novo.

A produción industrial viuse socavada pola guerra, as folgas e os peches patronais. Ata antes da chegada dos bolxeviques ao poder, xa caera en tres cuartas partes. A situación económica, evidentemente, non mellorou trala invasión da rica Ucraína polas tropas alemás, nin tralo embargo imposto a Rusia en 1918 polas grandes potencias (Estados Unidos, Gran Bretaña, Francia, Alemaña e o Xapón), nin polo comezo da guerra civil.

Por outra banda, Lenin e Trotski, fascinados polo dirixismo económico militarizado establecido polo Estado Maior de Prusia en Alemaña, desexando devolver os obreiros ao traballo seguindo métodos similares, co obxectivo de poder ter as cousas de face ante unha hipotética contrarrevolución. Porén, moitos traballadores non querían renunciar ás súas conquistas e volver aos enormes esforzos esixidos polo autoritarismo e a guerra. A coerción sobre eles converteuse en inevitable.

A situación estábase deteriorando drasticamente, provocando nuns meses a práctica desaparición de toda actividade económica no país. En xaneiro de 1918, a ración media de trigo nas grandes cidades correspondía a tres libras por mes. As empresas deberon pechar, os obreiros non atopaban o suficiente para comer, bandas de saqueadores vagaban polo campo á busca de alimentos e destacamentos de desertores enfrontábanse co exército.

Bolxeviques e campesiños: do malentendido ao conflito

Un dos primeiros decretos do goberno bolxevique foi a ratificación da abolición efectiva das grandes propiedades de terras, deixando á iniciativa dos agricultores a repartición ou socialización da terra. Este decreto entraba en ruptura co programa bolxevique, que prevía a nacionalización da terra.

Para algúns, trátase dunha manobra dos bolxeviques: habilmente, repetiron durante varios meses parte do programa do Partido Social-Revolucionario, que estes últimos foran incapaces de poñer en práctica. Marca tamén un malentendido entre os bolxeviques e os campesiños. Os primeiros pretendían aplicar un colectivismo integral, mentres que os segundos aspiraban á extensión e multiplicación da pequena propiedade. Porén, con este feito os campesiños só foron conxecturalmente seducidos polo partido de Lenin, que se mantivo ante todo como colectivista, urbano e obreirista.

Polo outro lado, os bolxeviques, sempre favorables ás nacionalizacións, recoñeceron que non tiñan nin a vontade nin os medios para impoñer os seus preferencias aos campesiños. Lenin afirmou:

Non podemos ignorar a decisión da base popular, malia que non concordamos con ela... Debemos dar ás masas populares unha enteira liberdade de acción creativa... En definitiva, a clase campesiña debe obter a seguridade firme de que os nobres xa non existen nos campos, e fai falta que os mesmos campesiños decidan todo e organicen a súa existencia.

De feito, para os bolxeviques, a reforma agraria era o que se atopaba na orde do día e non a construción dunha sociedade socialista, que parecía imposible nun país tan pobre. Conscientes de que non podían gobernar sen o apoio das masas rurais, a gran maioría do país, os bolxeviques convocaron do 10 ao 16 de novembro un congreso campesiño. Malia a presenza dunha maioría socialrevolucionaria hostil aos bolxeviques, este último ratificou o Decreto sobre a terra e apoiou o novo goberno, consagrando a unión entre o proletariado urbano e o campesiñado.

Así, nos meses que precederon o Tratado de Brest-Litovsk, o novo poder conseguira evitar o perigo de se enfrontar coas masas rurais, tendo en conta que tiña que facer fronte á hostilidade dos tsaristas, dos liberais e da maior parte dos grupos socialistas. Porén, o réxime herdara o catastrófico problema de abastecemento das cidades, que xa derribara a Nicolao II e a Kerenskii. A necesidade de facer pedidos de cereais para sobrevivir traía consigo o xerme dun grave conflito co campesiñado. Os soviets organizaron na primavera de 1918 destacamentos de traballadores, destinados a levar a cabo as requisas no campo, a chamada prodrazviorstka. A violencia era frecuente nos seus métodos e na resistencia campesiña, producindo á súa vez un descenso significativo da produción agrícola. Posteriormente, os Brancos, malia proclamar o libre comercio, tamén estiveron obrigados a recorrer ás requisas forzadas.

Primeiros combates da guerra civil (outono de 1917)

Artigo principal: Guerra civil rusa.

Se a revolución foi un éxito en Petrogrado, a tentativa de tomar Moscova do 28 de outubro ao 2 de novembro atopouse cunha violenta resistencia. Os bolxeviques ocuparon o Kremlin, pero os dirixentes locais do seu partido dubidaron e asinaron unha tregua coa autoridade socialrevolucionaria da cidade antes de evacuar o edificio. As tropas gobernamentais aproveitaron a oportunidade de metrallar os trescentos membros da Garda Vermella e obreiros desarmados que abandonaban o edificio, seguindo ordes do alcalde socialrevolucionario Rúdnev. Fixo falta unha semana de combates encarnizados antes que os bolxeviques, conducidos polo mozo Nikolai Bukharin, finalmente apoderásense do Kremlin e tomasen o control da cidade. Os seus opositores, socialrevolucionarios e monárquicos, dirixiron unha represión sanguenta.

O 12 de novembro, o novo poder fixo fracasar a tentativa de reconquista de Petrogrado levada a cabo por Kerenskii e os cosacos do xeneral Krasnov. Pola súa banda, o Gran Cuartel xeral (a stavka) do Exército ruso anunciou o 31 de outubro a súa vontade de marchar sobre Petrogrado «co obxectivo de restablecer a orde». Reunido de novo polos dirixentes do Partido Social-Revolucionario, Chernov e Gots, pero abandonado polas súas tropas, o Estado Maior debeu fuxir o 18 de novembro.

Nas semanas seguintes, miles de junkers (cadetes) e funcionarios como Kornílov, fuxido, reuníronse na República do Don. Formouse o Exército de Voluntarios, dirixido polo xeneral tsarista Mikhaíl Alekseev. Reprimiu con sangue os levantamentos obreiros de Rostov do Don e Taganrog, o 26 de novembro e o 2 de xaneiro, pero foi desmembrado pola guerrilla da Garda Vermella chegada amodo de reforzos desde as dúas capitais. Ao coñecer a derrota dos brancos, Lenin creu que podía exclamar, a 1 de abril de 1918, que a guerra civil terminara.

Outros combates leváronse a cabo en Kubán, onde o poder dos soviets trasladouse a Krasnodar. En canto á sublevación dos cosacos do Ural, saldouse cun fracaso. Na fronte romanesa, o exército dividiuse en destacamentos brancos, que se uniron ao exército dos brancos de Denikin, e en rexementos vermellos.

O problema da coalición

Artigo principal: Negociacións Vikzhel.

O Segundo Congreso dos Soviets aprobara o nomeamento dun goberno composto exclusivamente de bolxeviques, pero para moitos activistas bolxeviques, esta solución non era aceptable. O día despois do levantamento, case todos os delegados do congreso dos soviets votaron a favor dunha resolución do menxevique Iuli Mártov, apoiada polo bolxevique Lunacharski, onde se pedía ao Consello de Comisarios do Pobo que se ampliase con representantes doutros partidos socialistas.

Logo de acalorados debates no seo do partido bolxevique, que o puxeron ao bordo da escisión (varios dirixentes dimitiron para denunciar o rexeitamento a unha coalición expresado por Lenin, Zinóviev, Kámenev, Rýkov e Noguín), Lenin, en minoría, viuse obrigado a transixir: negábase a continuar coas negociacións para formar unha coalición cos socialistas, pero estaba de acordo en pactar co Partido Social-Revolucionario de Esquerda, pasando varios membros de devandito partido a formar parte do goberno en decembro de 1917.

Os primeiros días dun novo Estado

Compártense diversas opinións sobre os primeiros días tralo cambio de poder en outubro de 1917:

Para algúns, foi o comezo dunha ditadura. Máximo Gorki escribiu o 7 de decembro de 1917: "Os bolxeviques colocáronse no Congreso dos Soviets tomando o poder por si mesmos, non polos soviets. [...] Isto é unha república oligárquica, a república dalgúns comisarios do pobo."

A mañá despois do 7 de novembro, prohibíronse sete periódicos na capital. Trátase, segundo Victor Serge, de sete periódicos que defendían abertamente a resistencia armada contra o "golpe de forza dos axentes do Kaiser." Os socialistas conservaron a súa prensa. Segundo Victor Serge, a prensa legal menxevique desapareceu en 1919, a dos anarquistas hostís ao réxime en 1921 e a dos socialrevolucionarios de esquerda en xullo de 1918 a raíz da súa rebelión contra os bolxeviques.

Pero os bolxeviques pronunciáronse, antes de asumir o poder, a favor da liberdade de prensa, incluído Lenin, e este xiro non foi aceptado por moitos bolxeviques. Marc Ferro considera que "contrariamente á lenda, a abolición da prensa burguesa e das publicacións socialrevolucionarias non vén nin de Lenin nin das altas esferas do partido bolxevique", senón que "é o público en forma de insurrección popular".

De modo que practicamente a totalidade dos funcionarios de Petrogrado declaráronse en folga para protestar contra o golpe de Estado, pasando as listas públicas a denunciar a aqueles que se negan a servir ao novo poder. O 10 de decembro, os líderes do KD, que se puxeron á fronte da resistencia armada ao goberno bolxevique, foron declarados en estado de arresto. O decreto de arresto dos xefes da guerra civil contra a revolución (Pravda, n° 23, 12 de decembro (29 de novembro) de 1917) declara que « Os membros dos organismos dirixentes do partido KD son merecedores de ser arrestados e levados ante os tribunais revolucionarios».

Outros cren que a clemencia foi o que caracterizou os primeiros días do réxime soviético. Os ministros do Goberno provisional foron detidos e liberados rapidamente. A maior parte participara na guerra civil no bando Branco. O xeneral Piotr Krasnov, que se levantou a raíz da Revolución de Outubro, foi posto en liberdade xunto con outros oficiais, tomou as armas contra o réxime soviético en contra da súa palabra e pasou a liderar o Exército Branco nos meses posteriores.

Para Nicolas Werth, o novo poder levou a cabo unha reconstrución autoritaria do Estado en detrimento dos órganos de poder que xorden espontaneamente na sociedade civil: os comités de fábrica, as cooperativas que reemplazaban aos sindicatos ou soviets, meros instrumentos baleiros pero xa infiltrados no sistema e subordinados a el. "Nun par de semanas (finais de outubro de 1917 - xaneiro de 1918), "o poder desde abaixo", "o poder dos Soviets ", que se desenvolveu de febreiro a outubro de 1917 [...] convértese nun gran poder, a raíz dos procedementos burocráticos ou autoritarios. O poder da sociedade ao Estado, e do Estado ao partido bolxevique".

A paz de Brest-Litovsk

Artigo principal: Tratado de Brest-Litovsk.

Cambios territoriais tralo tratado de Brest-Litovsk.

Ao tomar o poder en Rusia, os bolxeviques tiñan a esperanza de que se producise un levantamento revolucionario en Europa. Este non se produciu, e a paz prometida en outubro pasou a ser unha necesidade absoluta para satisfacer as demandas do exército e dos campesiños. Tratábase ao mesmo tempo de asinar a paz, de negociar a política expansionista territorial dos Gobernos burgueses, pero sen que parecese que se claudicaba ante os Imperios centrais.

Asinouse un armisticio o 15 de decembro e os debates sobre a paz comezaron o 22 de decembro, sendo comandada a delegación rusa por Trotski, que fixo publicar todos os tratados secretos e acordos sobre cambios territoriais alcanzados previamente entre ambas potencias. As esixencias alemás foron enormes: Polonia, Lituania e Belarús debían pasar a estar baixo ocupación alemá. Iniciouse así un acalorado debate no seo do partido bolxevique, onde se confrontaban tres sitúes. Uns, como Bukharin, defendían a necesidade dunha guerra revolucionaria, Lenin opinaba que había que dar o brazo a torcer, e Trotski, que venceu na votación con nove votos a favor por sete en contra, propuxo rexeitar a firma dunha paz que levara cambios territoriais pero que si que había que declarar a fin da guerra.

Como resposta, o exército alemán lanzou unha ofensiva o 17 de xaneiro, avanzando rapidamente en Ucraína. A posición de Lenin, favorable á firma inmediata da paz, foi gañando adeptos dentro do partido, pero os alemáns endureceron as condicións do tratado de paz. O 3 de marzo de 1918, os bolxeviques asinaron o tratado de Brest-Litovsk, polo cal Rusia perdía o 26% da súa poboación, o 27% da súa superficie cultivada e o 75% da súa produción de aceiro e de ferro. A situación económica da nova república soviética, xa agravada por unha guerra mortuoria que durara catro anos, presentábase desesperante.

A creación da Cheka

Insignia da Cheka en 1922

O 20 de decembro de 1917, fundouse a «Comisión extraordinaria de loita contra a sabotaxe e a contrarrevolución» (en ruso: VChK ou Vecheká), comunmente coñecida como Cheka. As súas accións non tiñan ningunha base legal nin xudicial (o decreto fundacional non se publicou ata despois da morte de Lenin) e fora concibida como un instrumento provisional de represión independente da xustiza. Era dirixida por un comité de cinco membros (tres bolxeviques e dous socialrevolucionarios) presidido por Féliks Dzerzhinski. Entre os "sabotadores" e inimigos previstos polo decreto figuraban o KD, os socialrevolucionarios de dereita, xornalistas, folguistas... De súpeto, a Cheka multiplicou os chamamentos á delación e á constitución de Chekas locais. Fundada con 100 funcionarios (entre os que estaban Menzhinski e Yagoda), xa contaba con 12.000 en xullo de 1918. Ao chegar a Moscova, instalouse en Lubyanka, o 10 de marzo de 1918, con 600 membros. En xullo xa contaba con 2000. A partir desta data, os efectivos policiais dos bolxeviques foron superiores aos da Okhrana dos tempos de Nicolao II.

Segundo Pierre Broué, a Cheka non comezou verdadeiramente a funcionar ata marzo, momento no que se produciu a ofensiva alemá, e a represión despregouse en toda a súa magnitude no verán de 1918, trala insurrección dos socialrevolucionarios de esquerda de Moscova e unha serie de atentados contra os dirixentes bolxeviques, entre os que se atopaban Moiséi Uritski, asasinado o 30 de agosto, e o propio Lenin, gravemente ferido por Fanya Kaplan, executada sumariamente pouco despois. Os dirixentes bolxeviques, asegurando inspirarse no exemplo xacobino da Revolución Francesa, decretaron o «terror vermello» para opoñerse ao «terror branco». Nos seis primeiros meses de 1918, houbo vinte e dúas execucións realizadas pola Cheka. Nos seis últimos, a cifra aumentou ata 6000.

Victor Serge estima que a creación da Cheka, cos seus procedementos secretos, foi o peor erro do poder bolxevique. Sinala, con todo, que a nova república vivía baixo un «perigo mortal» e que o terror branco precedeu a lume. Precisa que Dzerzhinski temía os excesos das Cheka locais e que moitos chequistas foron fusilados por iso.

A disolución da Asemblea Constituínte

Reclamada por todos os programas dos partidos revolucionarios desde o século XIX, a Asemblea Constituínte Rusa foi elixida en novembro de 1917. Aínda que obtiveron un 25% dos votos e un grande éxito nas grandes urbes, os bolxeviques resultaron unha forza minoritaria, con 175 dos 707 deputados da asemblea. Os campesiños preferiron votar aos socialistas-revolucionarios. Segundo palabras de Jacques Baynac, os resultados das eleccións indicaron que o país non quería de forma maioritaria un Goberno afín á Revolución de Febreiro nin un da Revolución de Outubro. Porén, non houbo revolución ningunha en xaneiro ou xullo de 1918. A represión e a guerra civil contribuíron a iso.

Viktor Chernov, socialrevolucionario, resultou elixido presidente da asemblea, cun total de 246 votos fronte aos 151 de Mariya Spiridónova, socialrevolucionaria de esquerda apoiada polos bolxeviques. A disolución da Asemblea Constituínte pola Garda Vermella produciuse inmediatamente logo da súa primeira reunión, o 19 de xaneiro de 1918. Aínda que a maioría da poboación permaneceu indiferente ante este golpe de forza, vinte manifestantes que protestaron contra a disolución da asemblea resultaron mortos: Máximo Gorki, que acudiu ao seu funeral, cualificounos como mártires dunha experiencia democrática de apenas unhas horas que se levaba esperando durante centos de anos.

O marxista Charles Rappoport comentou: «Lenin actuou como un tsar. Ao disolver a Asemblea Constituínte, Lenin creou un horrible baleiro ao seu ao redor, que provoca unha terrible guerra civil sen fin e prepara un futuro terrible.» Tamén escribiu: «A Garda Vermella de Lenin e Trotski fusilaron a Karl Marx».

Segundo Martin Malia: «A disolución da Asemblea Constituínte é considerada a miúdo como o crime supremo dos bolxeviques contra a democracia, exactamente igual que o golpe de forza de outubro, algo que é absolutamente certo. Pero o que non se destaca a miúdo é que esta asemblea apenas estaría capacitada para gobernar fronte ás desordes da época. Trotski esaxeraba cando afirmaba que a asemblea non era máis que unha pantasma do Goberno provisional: estaba dominada polos mesmos partidos que foran incapaces de controlar a situación en febreiro de 1917, e como tal, foi privada de calquera apoio militar ou administrativo.»

A entrada en verea dos competidores revolucionarios

A partir do 9 de xaneiro de 1918, comezouse a suscitar o traslado da capitalidade e do goberno a Moscova, mentres que as negociacións de paz cos alemáns atopábanse en desenvolvemento en Brest-Litovsk. O traslado do Goberno, efectivo en marzo, debeuse á posibilidade de que os barrios obreiros de Petrogrado, sufrindo pola fame e exasperados, levantásense de novo, pero desta vez contra o poder xurdido na Revolución de Outubro. As ofensivas alemás e brancas non influíron nesta decisión. Igualmente, os bolxeviques buscaban demostrar aos seus opositores que o seu poder podía sobrevivir lonxe do seu Petrogrado de orixe.

O 27 de marzo de 1918, a Cheka comezou a ocuparse dos delitos de prensa, recruando considerablemente a censura sufrida pola prensa non bolxevique.

O 11 e o 12 de abril, unha onda de represión antianarquista sacudiu Moscova: 1000 homes das tropas especiais atacaron a súa sé, arrestando a 520 persoas e executando sumariamente a outras 25. A partir deste episodio, os anarquistas comezaron a ser cualificados oficialmente de "bandidos". Dzerzhinski advertiu que aquela operación non era máis que un comezo.

A recuperación do Partido Social-Revolucionario de Esquerda e dos anarquistas inquietaba ao poder: naqueles lugares onde aínda se celebraban eleccións locais libres, estes obtiñan máis da metade dos votos. Como reacción, entre maio e xuño de 1918, 205 xornais socialistas pecháronse e a Cheka disolveu por forza decenas de soviets socialrevolucionarios ou menxeviques, os cales foran elixidos legalmente. O 14 de xuño de 1918, os menxeviques e os socialrevolucionarios de esquerda foron expulsados do Comité Panruso dos Soviets, pasando a estar formado este soamente por bolxeviques. O 16 de xullo, o xornal de Máximo Gorki, A Nova Vida, foi prohibido pola policía política.

Nas cidades, a situación alimentaria continuaba sendo explosiva. Os bolxeviques non puideron máis que retomar as retencións obrigatorias efectuadas por destacamentos armados de cidadáns, algo que provocou que os campesiños levantásense contra o poder urbano, ao mesmo tempo en que se afastaban do partido aqueles a quen o Decreto da Terra achegara ás posicións bolxeviques. Cento cincuenta revoltas campesiñas foron reprimidas en toda Rusia en xullo de 1918 e en decenas de cidades a Cheka e algúns membros da Garda Vermella cargaron as marchas da fame, fusilando aos folguistas e disolvendo as reunións populares.

O peche patronal das fábricas nacionais converteuse nun novo medio de represión das folgas. O 20 de xuño de 1918, como medida de represalia polo asasinato do responsable bolxevique Vladímir Volodarski, oitocentos líderes obreiros foron arrestados en Petrogrado en apenas dous días e o seu soviet disolto. O 2 de xullo, os obreiros responderon cunha folga xeral, pero foi en balde.

Rexeitando estes actos, así como o Tratado de Brest-Litovsk, que interpretaban como unha capitulación ante o imperialismo alemán, os revolucionarios de esquerda romperon á súa vez co Goberno bolxevique en marzo de 1918. O 6 de xullo de 1918, trataron de revivir a guerra contra Alemaña asasinando o embaixador do Reich, o conde Wilhelm von Mirbach-Harff. Ese mesmo día intentaron asaltar a sede da Cheka en Moscova.

O crecemento xeneralizado dos riscos

Para xaneiro de 1918, o experimento revolucionario xa conseguira sobrevivir máis que a Comuna de París de 1871. Nos meses seguintes, os perigos acumuláronse e a Rusia soviética atopábase cercada por todos os sitios, á vez que as súas convulsións internas sociais e políticas se agravaban.

Despois do tratado de Brest-Litovsk, os países da Tripla Entente decretaron o embargo a Rusia e desembarcaron tropas para impedir unha vitoria alemá total no leste. Os xaponeses e posteriormente os estadounidenses interviñeron así en Vladivostok a principios de abril de 1918, mentres que os británicos facíano en Murmansk e Arjángelsk. No mesmo momento, os turcos penetraron no Cáucaso e ameazaron Bakú, á vez que, a pesar do tratado de Brest-Litovsk, os alemáns intentaron aproveitar a súa vantaxe: colaboraron co esmagamento da revolución en Finlandia (guerra civil finlandesa), e retomaron durante o verán as operacións militares nos países bálticos e en Ucraína, que someten e confían a un goberno monárquico monicreque e represivo. A secesión en maio das Repúblicas do Cáucaso - Xeorxia, Armenia e Acerbaixán - acentuou a confusión (véxase República Democrática Federal de Transcaucasia).

Paralelamente, en abril e maio, a lexión checoslovaca formada por antigos presos e desertores do exército austrohúngaro, rexeita a súa disolución, e rebélase contra os bolxeviques. Donos da zona dos montes Urais e do Transiberiano, así como de todo o ouro do banco imperial de Rusia, tomado en Kazán, os checoslovacos apoiaban os socialrevolucionarios do Comité dos ex-constituíntes que formaron o 8 de xuño un contragoberno en Samara.

Simultaneamente, os exércitos brancos levantáronse en maio por todo o país, en particular na zona do río Don, en torno aos cosacos de Krasnov, aliado do xeneral Denikin, e en Siberia ao redor do almirante Kolchak, quen instalou unha autoridade tsarista en Omsk. En todos os territorios que controlaban, o terror branco caeu de vez sobre as poboacións campesiñas insubmisas, os xudeus, os liberais, e os elementos revolucionarios máis diversos. Trotski obtivo contra estes exércitos as primeiras vitorias importantes do novo Exército Vermello: en xullo en Tsaritsyn e a comezos de agosto en Kazán.

O poder bolxevique viuse enfrontado ao mesmo tempo ás rebelións campesiñas e obreiras e á insurrección dos socialrevolucionarios de esquerda en Moscova o 6 de xullo. Estes reaparecían con terrorismo revolucionario: despois do bolxevique Vladímir Volodarski o 20 de xuño e o embaixador Wilhelm von Mirbach-Harff o 6 de xullo, foi o xeneral Hermann von Eichhorn, comandante en xefe alemán en Ucraína, quen morreu nunha das súas accións o 30 de xullo en Kíiv. Posteriormente, o 30 de agosto, mentres que o xefe da Checa de Petrogrado, Moiséi Uritski, era asasinado, en Moscova, Fanni Kaplán disparou a Lenin, feríndoo; foi executada sumariamente tres días despois. O 3 e 5 de setembro, exasperada, a Checa puxo en marcha o "terror vermello". Milleiros de presos e de sospeitosos foron masacrados ao longo de toda Rusia. Comezaba así a guerra civil entre os bolxeviques e o resto de forzas.

Véxase tamén

Bibliografía

• François-Xavier Coquin, La Révolution russe, PUF, coll. « Que sais-je?», París, 1962, 128 p., rééd. Les bons caractères, Pantin, 2005, 142;143 p.
• Isaac Deutscher, La Révolution inachevée: cinquante années de révolution en Union soviétique, 1917-1967, Robert Laffont, 1967.
• Marc Ferro, La Révolution de 1917, 2 vol., Aubier, París, 1967, rééd. Albin Michel, 1997, 1092 p.
• Orlando Figes, La Revolución rusa (1891-1924): la tragedia de un pueblo, Edhasa, 2010 (edición original: A People's Tragedy: Russian Revolution 1891-1924, 1996).
• Rosa Luxemburgo, La Révolution russe, setembro de 1918 (publicado en 1922), rééd. Éditions de l'Aube, coll. « l'Aube poche essai», 2007, 72 p.
• Martin Malia, Comprendre la Révolution russe, Seuil, 1980.
• Jean-Jacques Marie, La Guerre civile russe, 1917-1922. Armées paysannes, rouges, blanches et vertes, Éditions Autrement, coll. « Mémoires», París, 2005, 276 p.
• Arno Joseph Mayer, Les Furies – Violence, vengeance, terreur aux temps de la Révolution française et de la révolution russe, Fayard, 2002, 650 p.
• Richard Pipes, La Révolution russe, PUF, coll. « Connaissance de l'Est», París, 1993, 866 p.
• John Reed, Dix jours qui ébranlèrent le monde, 1919, rééd. Éditions sociales, París, 1958, 376 p.
• Leonard Bertram Schapiro, Les Bolcheviks et l'opposition. Origines de l'absolutisme communiste (1917-1922), Les Iles d'Or, París, 1957, 297 p., rééd. Les nuits rouges, 2007, 560 p.
• Victor Serge, L'An I de la révolution russe. Les débuts de la dictature du prolétariat (1917-1918), 1930, rééd. La Découverte, París, 1997, 521 p.
• Lev Trotski, Histoire de la révolution russe, 2 vol., 1930, rééd. Éditions du Seuil, 1950.
• Nicolas Werth, 1917: la Russie en révolution, Gallimard, coll. « Découvertes», 1997.

Outros artigos

• Kalinin