Galego-portugués
| Galego-portugués | ||
|---|---|---|
| Falado en: | Reino de Galicia, Condado Portucalense | |
| Extinción: | En 1400 dividiuse en galego, fala e portugués. | |
| Familia: | Itálica Románica Italo-occidental Occidental Galo-ibérica Ibero-románica Galego-portugués | |
| Escrita: | Alfabeto latino | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | --
| |
| ISO 639-2: | ---
| |
| Mapa | ||
 Lingua galego-portuguesa no mapa político da Península Ibérica cara ao século X, antes da separación lingüística das dúas variedades. | ||
| Status | ||
O galego antigo,[1] galego medieval[1] ou galego-portugués (tamén chamado galaico-portugués) é a lingua medieval que se falou no noroeste da Península Ibérica que deu lugar ó galego e portugués actuais. Procedía do latín falado na Gallaecia[2] e foi introducido polos colonizadores romanos. É polo tanto unha lingua romance. Tivo especial relevancia cultural durante varios séculos, e disto dan fe os textos medievais conservados nesta lingua.
A lingua considérase formada no século VIII, principalmente coma desenvolvemento do latín vulgar falado polos conquistadores romanos a partir do século II d. C.[Cómpre referencia]
O documento da lírica galego-portuguesa máis antigo parece ser a cantiga satírica "Ora faz ost'o senhor de Navarra" de Johan Soarez de Pávia, datado en 1196 por algúns expertos. As recompilacións líricas medievais galego-portuguesas máis importantes que se conservan hoxe son o Cancioneiro da Ajuda, o Cancioneiro da Vaticana, o Cancioneiro Colocci-Brancutti e as Cantigas de Santa María.
O rei Afonso X o Sabio, de Castela, coordinou as Cantigas de Santa María en galego-portugués, que daquela era a lingua por excelencia para a lírica nos reinos de Galicia, León e Castela (estando o reino de Aragón na zona de influencia da literatura occitana). Tamén compuxo algunhas cantigas de amor, mais ningunha de amigo.
Algúns poetas salientábeis incline Bernal de Bonaval, Airas Nunez, Pero da Ponte, Pero Amigo, Xohán de Cangas, e Martín Codax.
O galego-portugués tivo a súa máxima importancia dende finais do s. XII ata mediado o s. XIV.
Afastamento do galego e do portugués
[editar | editar a fonte]A partir da súa independencia, o reino de Portugal do reino de León comezou coa creación dunha norma escrita (unha data importante é a declaración do galego-portugués como lingua oficial da súa administración en 1290) por iniciativa do rei don Dinís, cousa que en Galicia non se elaborou até ben entrado o século XX. Como sinala Azevedo Maia,[3] axiña as formas escritas en Portugal comezaron a se homoxeneizar baixo a influencia da corte mentres que os escritos galegos van sendo penetrados de castelanismos. O feito de que a partir de 1480 os tabelións galegos tivesen que cambiar os seus formularios polos casteláns e tivesen que estudar en Toledo, profundou o proceso de castelanización dese galego escrito que non aconteceu en Portugal.
As diferenzas entre galego e portugués xa proveñen do galego medieval, onde en textos antigos xa se comeza a confundir as sibilantes xordas coas sonoras, conservadas en Portugal, produto da castelanización, así como outras pequenas variacións en morfoloxía (disso fronte a disse…). Ademais, o avance do galego-portugués cara ao sur e o desprazamento da capital portuguesa introduciron unha serie de elementos novos que deron lugar á situación actual:[4]
- Dialectos galegos: os falados nas catro provincias galegas, en zonas limítrofes de Asturias, León e Zamora. Caracterizados pola inexistencia de sibilantes sonoras e vogais nasais (só en pequenas zonas do «galego exterior») fronte aos dialectos portugueses.
- Dialectos portugueses setentrionais: Do Miño até Aveiro na costa e Castelo Branco no interior. Presenza do fonema africado (tʃ como o ch en chave) e non distinción entre b/v pero distingue sibilantes sonoras como o portugués común.
- Dialectos portugueses centro-meridionais.
- Fala de Xálima dialecto derivado do galego-portugués, é no noroeste da Extremadura.
Características do galego-portugués
[editar | editar a fonte]O galego medieval distínguese do galego actual principalmente en:
- Existencia de vogais nasais.
- Distinción b/v.
- Presenza de sibilantes sonoras j (g+ e, i), z, s intervocálico.
O sistema de vogais orais era o actual, aínda que non coa mesma distribución, principalmente debido á posterior acción da metafonía. Ademais existían vogais nasalizadas pola perda dunha nasal. A queda de consoantes intervocálicas provocaba moitos hiatos, que despois se desenvolverían, principalmente por crase.
| Bilabiais | Labiodentais | Dentais | Alveolares | Pós-alveolares | Palatais | Velares | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Realización | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | ||
| Plosivas | p | b | t | d | k | g | ||||||||
| Nasais | m | n | ɲ | |||||||||||
| Fricativas | f | v | s | z | ʃ | ʒ | ||||||||
| Africadas | ts | dz | tʃ | dʒ | ||||||||||
| Laterais | l | ʎ | ||||||||||||
| Vibrantes | ɾ | |||||||||||||
Documentos máis antigos en galego-portugués
[editar | editar a fonte]| Nome | Datación | Título | Descrición |
|---|---|---|---|
| "Diploma de Quiza Gonteríquiz" | 24 de febreiro de 788 | AHUS / San Martiño Pinario | Copia en visigótica de fins s. IX-comezos X[5] |
| Rosendo, bispo de Mondoñedo, fai doazón ao mosteiro de San Vicente e S. Xoán Evanxelista de Almerezo | 7 de maio de 867 | Arquivo do Reino de Galicia. Copia probablemente do 1ª terzo do s. X.[6] | |
| "Doação à Igreja de Souselo" | 870 | O texto mais antigo latino-portugués | Copia do século XI escrita en letra visigótica de transición |
| Os irmáns Cresconio e Belesario fan unha doazón á basílica de S. Martiño, Santiago e Santa María de Belesar en tempos do bispo Rudesindo I de Mondoñedo | 4 de xaneiro de 871 | Documento orixinal máis antigo da área galego-portuguesa. | Arquivo da Catedral de Mondoñedo[7] |
| Vistrilo permuta a Argilo, Teodone, Frogildi, Gutine e Teniloni a porción de terra na vila de Relis por outra que estes teñen en San Martiño de Negreiros | 29 de decembro de 878 | Arquivo Histórico da Universidade de Santiago, procedente do fondo antigo de San Martiño Pinario[8] | |
| "Carta de Fundação da Igreja de Lardosa" | 882 | O documento orixinal máis antigo latino-portugués | Escrita en letra visigótica cursiva |
| "Colmellus divisionis" | 23 de setembro de 883 | "Colmellus divisionis" feita entre os fillos de Placencio e Romarico. Arquivo do Reino de Galicia[9] | |
| "Notícia de fiadores" | 1175 | Posibelmente o documento máis antigo escrito en galego-portugués | Pequena lista de nomes que remata con esta frase: "Istos fiadores atan .v. annos que se partia de isto male que li avem."[10] |
| "O Pacto de Gomes Pais e Ramiro Pais" | c. 1175 | Posibelmente o documento máis antigo escrito en galego-portugués | É apenas datábel criticamente |
| "Ora faz host'o senhor de Navarra" | c. 1196 | O texto lírico máis antigo escrito en galego-portugués que é posíbel datar | Presente nos Cancioneiro da Biblioteca Nacional e da Vaticana |
| "Testamento de Afonso II" | 1214 | O documento rexio máis antigo en galego-portugués | Primeiro texto escrito tras a independencia de Portugal |
| "Notícia de torto" | 1214-1216 | O documento notarial particular máis antigo escrito en galego-portugués | Longa narrativa dos agravios que Lourenço Fernandes da Cunha sufriu nas mans doutros señores |
| "Foro do bo burgo de Castro Caldelas" | 1228 | O documento máis antigo en galego-portugués escrito en Galiza | Outorgado por Afonso IX en abril de 1228 no concello de Allariz |
A Notícia de fiadores (1175) é o documento en galego-portugués máis antigo coñecido con data. O Pacto dos irmãos Pais reivindica o título de texto mais antigo encontrado en Portugal, no entanto é apenas datábel por conxectura, e é probabelmente anterior a 1173. Outro documento, a Notícia de torto[11], sen data, calcúlase que foi escrito entre 1211 e 1216. O Testamento de Afonso II data de 1214. Algo anterior é o primeiro documento literario coñecido escrito en galego, Ora faz ost’o senhor de Navarra de Johan Soarez de Pávia.
O documento máis antigo escrito en Galicia data do ano 1228. Trátase do Foro do bõ burgo de Castro Caldelas[12] outorgado por Afonso IX en abril do dito ano ao municipio de Allariz.
O máis antigo documento latino-galego-portugués, encontrado en Portugal, é chamado de Doação à Igreja de Souselo, encóntrase no Arquivo Nacional da Torre do Tombo, e é datado do ano de 870 d.C.[13]
Tradición oral na cultura galego-portuguesa
[editar | editar a fonte]O patrimonio cultural inmaterial galego-portugués está presente nas tradicións orais populares e é hoxe un patrimonio en perigo de extinción, o que levou á súa candidatura conxunta polo gobernos de España e de Portugal á "Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity" en 2005.
O folclore galego-portugués é rico en tradicións orais; estas inclúen as regueifas ou cantigas ao desafío, mitos e lendas, cantigas, ditados e lengalengas, alén dos falares que reteñen unha semellanza a nivel morfolóxico e sintáctico, no léxico e na fonética. A tradición oral está ligada a diversas actividades tradicionais que transmítense oralmente, coma as celebracións das festas populares tales coma o entroido, o magosto, as festas da coca, San Xoán, as festas marítimas, romarías, música e danzas populares. Nos oficios, coma as actividades piscatorias, a agricultura e o artesanado, alén de seren actividades que son transmitidas de xeración en xeración de xeito verbal, cada actividade emprega un vocabulario específico. Tamén nos costumes, nos falares, nos bailes, nos rituais, na medicina tradicional e na farmacéutica popular, nas artes culinarias, nas supersticións e crenzas, existe todo un coñecemento que é transmitido oralmente.
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ 1,0 1,1 Freixeiro Mato, Xosé Ramón (1995). "O galego na Idade Media: setecentos anos como lingua “normal” da Galiza". Terra e Tempo. Galiza, nun período histórico de seu (UPG) (1 [2.ª época]): 24–35, en 28 e 34. ISSN 1575-5509.
- ↑ Ramón Mariño Paz. Historia da lingua galega. Sotelo Blanco, 1998, páxina 104.
- ↑ Ver Bibliografia, capítulo de Conclusións
- ↑ Lindley Cintra, Luís F. Nova Proposta de Classificação dos Dialectos Galego-Portugueses Arquivado 2 de novembro de 2006 en Wayback Machine. Boletim de Filologia, Lisboa, Centro de Estudos Filológicos, 1971.
- ↑ Carlos Saez e M. del Val González de la Peña: La Coruña. Fondo antiguo (788-1065), nº 10
- ↑ Carlos Saez e M. del Val González de la Peña: La Coruña. Fondo antiguo (788-1065), nº 4.
- ↑ Cal Pardo: Colección Diplomática Medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo, nº 1.
- ↑ Carlos Sáez e M. del Val González de la Peña: La Coruña. Fondo antiguo (788-1065), nº 8.
- ↑ Carlos Saez e M. del Val González de la Peña: La Coruña. Fondo antiguo (788-1065), nº 9
- ↑ Ministério da Educação (setembro de 2007). "Revisão da Terminologia linguística para os Ensinos Básico e Secundário" (PDF) (en portugués). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de marzo de 2016. Consultado o 30 de xullo de 2015.
- ↑ Notícia de torto Arquivado 09 de outubro de 2018 en Wayback Machine., História da Língua Portuguesa.
- ↑ Foro do bo burgo de Castro Caldelas, consellodacultura.org
- ↑ O documento máis antigo en latín-galego-portugués, ano 870.
Véxase tamén
[editar | editar a fonte]Bibliografía
[editar | editar a fonte]- Clarinda de Azevedo Maia (1988). História do Galego-Português. Estudo lingüístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI. Coimbra: INIC.
- Edwin B. Williams, From Latin to Portuguese. Historical Phonology and Morphology of the Portuguese Language1938, Trad. port. de Antônio Houaiss: Do Latim ao Português. Fonologia e Morfologia Históricas da Língua Portuguesa. Río de Xaneiro, Tempo Brasileiro, 1975 (3ª ed.)
- Lorenzo Vázquez, Ramón (1987). "Algunhas consideracións sobre a História do Galego-Português de Clarinda de Azevedo Maia" (PDF). Verba. Anuario Galego de Filoloxía (Universidade de Santiago de Compostela) 14: 441–488. ISSN 0210-377X. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 26 de novembro de 2021. Consultado o 26 de novembro de 2021.
