Guerra sucia na Arxentina

A expresión guerra sucia na Arxentina adoita designar o réxime de violencia indiscriminada, persecucións, represión ilegal, tortura sistematizada, desaparición forzada de persoas, manipulación da información e terrorismo de Estado que caracterizou a ditadura militar da Arxentina, autodenominada Proceso de Reorganización Nacional, que gobernou o país entre os anos 1976 e 1983.

A denominación alude ao carácter informal e non regulamentado do enfrontamento entre o poder militar —desligado da autoridade civil— contra a mesma poboación civil e as organizacións guerrilleiras, que non obtivo en ningún momento a consideración explícita de guerra civil. O uso sistemático da violencia e a súa extensión contra obxectivos civís no marco da toma do poder político e burocrático polas Forzas Armadas, determinou a inmediata suspensión dos dereitos e garantías constitucionais e propiciou a aplicación de tácticas e procedementos bélicos irregulares a toda a poboación. Porén, esta denominación foi e aínda é moi discutida por algunhas organizacións políticas e de dereitos humanos, que obxectan a cualificación de "guerra" xa que esta foi a definición do conflito esgrimida orixinariamente pola ditadura militar para xustificar a represión indiscriminada, aducindo que "as mortes son inevitábeis nunha guerra".

Antecedentes da guerra sucia

Bombardeo da Praza de Maio, 16 de xuño de 1955.

Antes de 1976, a violencia política na Arxentina viña aumentando dentro dun contexto internacional presidido pola guerra fría, o anticomunismo, os Movementos de liberación nacional o foquismo e o auxe da guerra de guerrillas, que a retroalimentaba.

De 1955 a 1966

Poucos meses antes do derrocamento de Juan Domingo Perón, en xuño de 1955, aviadores militares da Mariña de Guerra bombardearon a Praza de Maio causando máis de 300 mortos. En 1956, xa producido o golpe militar, unha sublevación peronista foi reprimida co fusilamento do Xeneral Juan José Valle e outros participantes, incluíndo un episodio de fusilamentos clandestinos na localidade de José León Suárez (Buenos Aires).

No 1959 produciuse a Revolución Cubana, que tería unha forte influencia, sobre todo entre os mozos e a través da figura do Che Guevara, na promoción da guerrilla urbana en América Latina, tamén chamada por entón "a vía armada" .

En 1963 foi secuestrado e feito desaparecer, o activista sindical Felipe Vallese, pertencente á Unión Obrera Metalúrgica (UOM-CGT) e que é considerado como o primeiro desaparecido na Arxentina.

No ano 1964 produciuse no Brasil un Golpe militar o primeiro dunha serie de golpes de estado dun novo tipo que tiñan como fin estableceren ditaduras militares permanentes, categorizadas polo politicólogo Guillermo O'Donnell como Estado burocrático-autoritario. O modelo estenderíase a todo o Cono Sur, promovido desde a Escola das Américas dos Estados Unidos en Panamá, baixo a chamada Doutrina da Seguridade Nacional no marco da guerra fría.

Cordobazo, 29 de maio de 1969.

De 1966 a 1973

En 1966 instalouse a primeira ditadura militar de tipo permanente na Arxentina: a Revolución Arxentina (1966-1973). Durante o seu curso a violencia política dispararíase. Nas manifestacións nas rúas comezaron a ser asasinados manifestantes ao azar cuxos nomes (Santiago Pampillón, Juan José Cabral, Máximo Mena, Adolfo Ramón Bello, Norberto Blanco, Hilda Guerrero de Molina etc) foron enarborados baixo lemas como "o sangue derramado non será negociado" . Comezaron a sucederse unha serie de asasinatos de líderes sindicais, militares, políticos e empresariais de primeiro nivel, de alto impacto na opinión pública (Vandor, Aramburu, José Alonso, Sallustro, Juan Carlos Sánchez, Roberto Mario Uzal, Emilio Berisso). Estalaron feitos insurreccionais urbanos masivos que adoptaron nomes como Cordobazo, Rosariazo, Mendozazo, Tucumanazo, Choconazo, Rocazo, Vivorazo. Formáronse as organizacións guerrilleiras FAR, FAP, Montoneros, ERP, que realizaron operacións, atentados e asasinatos de alto impacto. O 22 de agosto de 1972 un grupo de guerrilleiros detidos foron fusilados clandestinamente nunha base militar de Trelew. Este feito en particular foi logo considerado como a primeira acción concreta do terrorismo de estado na Arxentina.

López Rega, xefe da Triple A.

1973

Nesas condicións o goberno militar decidiu convocar eleccións o 11 de marzo de 1973, onde gañou co 50% dos votos o candidato presentado polo peronismo, Héctor Cámpora, ante a proscrición de Juan Domingo Perón. Poucos días despois Cámpora renunciou para permitir novas eleccións libres, na que triunfou a fórmula Juan Domingo Perón - María Estela Martínez de Perón, co 62% dos votos. Menos dun ano despois, o 1 de xullo de 1974, Perón faleceu e debeu asumir a presidencia a súa esposa, María Estela Martínez de Perón, que sería derrocada o 24 de marzo de 1976. Neste período inmediatamente anterior ao golpe militar de 1976, a violencia política agravou a súa escalada.

As dúas principais organizacións guerrilleiras ERP e Montoneros permaneceron activas logo das eleccións de 1973. Ese mesmo ano creouse a Triple A, unha organización parapolicial de tendencia dereitista, dirixida desde o Goberno polo Ministro de Benestar Social, José López Rega.

Poucos días antes de asumir o seu cargo o presidente Cámpora, foron asasinados o Almirante Hermes Quijada polo ERP-22 de agosto, e o dirixente sindical Dirk Kloosterman, secretario xeral do Sindicato de Mecánicos y Afines del Transporte Automotor (SMATA), polas Fuerzas Armadas Peronistas (FAP). O 20 de xuño de 1973, con ocasión do regreso definitivo de Perón ao país, e ante unha mobilización de millóns de persoas xamais vista na historia arxentina, se produciu un enfrontamento armado de enormes proporcións entre Montoneros e outros grupos de civís armados, de tendencias peronistas antagónicas, no cal morreron entre 13 e 25 persoas e 365 feridos: o feito foi coñecido como o Masacre de Ezeiza. Durante todo 1973 se sucederon atentados, secuestros e asasinatos, entre os que se destaca o de José Ignacio Rucci, secretario xeral da Confederación General del Trabajo (CGT), tamén feito por Montoneros.

O 11 de setembro de 1973 produciuse un sanguento golpe militar en Chile no cal asumiría o poder o Xeneral Augusto Pinochet. Existiron conexións estreitas entre as ditaduras militares establecidas naqueles anos no Cono Sur, que se expresaron no chamado Plan Cóndor e que en 1974 manifestáronse co asasinato en Buenos Aires do ex Vicepresidente de Chile e ex Comandante en Xefe do Exército, Xeneral Carlos Prats, por ser un colaborador do derrocado Presidente Salvador Allende.

1974

En 1974 foron asasinados, entre outros, o dirixente sindical Rogelio Coria, secretario xeral da Unión Obreira da Construción da República Arxentina (UOCRA); o alto dirixente radical Arturo Mor Roig; o director do diario El Día de La Plata, David Kraiselburd; o dirixente sindical petroleiro Carlos Pierini; o dirixente sindical e ex-gobernador xusticialista de Córdoba, Atilio López; o avogado Silvio Frondizi; o xefe da Policía Federal Alberto Villar e a súa esposa; o Capitán Humberto Viola e a súa pequena filla; o sacerdote Carlos Mugica; o avogado Rodolfo Ortega Pena.

En agosto de 1974, o ERP atacou a Fábrica Militar de Vila María (Córdoba) e, simultaneamente, o Rexemento 17 de Infantaría Aerotransportado de Catamarca. O 6 de setembro Montoneros pasou á clandestinidade, e o 19 de setembro conmoveu ao país co secuestro de dous irmáns Juan e Jorge Born, donos do poderoso grupo empresarial Bunge & Born que é considerado o secuestro e extorsión máis grande da historia, estimado en 60 millóns de dólares.

1975

En 1975 o ERP intentou tomar un Batallón do Exército en Monte Chingolo.

O ano 1975 rexistrou unha extremadamente alta violencia política agravada por un serio baleiro de poder. O golpe militar no Uruguai, país recoñecido pola súa impecable historia institucional, contribuíu a definir unha situación subrexional no Cono Sur, onda Arxentina aparecía como o único país no que persistían as institucións democráticas.

Nese ano de 1975 as organizacións armadas irregulares concretaron accións de moi alto impacto. Montoneros fixo unha incursión por primeira vez na captura dunha unidade militar, asaltando ao Rexemento de Infantaría 29 de Monte (Formosa) o 5 de outubro. Pola súa banda o Ejército Revolucionario del Pueblo (ERP) tratou de tomar o Batallón 601 Depósito de Arsenais de Monte Chingolo (Provincia de Buenos Aires) o 23 de decembro, e no feito perderon a vida unha gran cantidade dos seus combatentes.

En 1975 a cantidade de asasinatos de impacto público diminuíron (John Patrick Reagan, cónsul dos Estados Unidos en Córdoba; o xeneral Jorge Cáceres Monié e a súa esposa), pero se multiplicou a cantidade total, alcanzando o punto máis alto das últimas dúas décadas: 490 asasinatos, contra 187 que se rexistraron o ano anterior.

Historicamente, o feito máis importante foi o chamado Operativo Independencia, autorizado pola presidenta María Ronsel Martínez de Perón en Consello de ministros, mediante o famoso Decreto 261/75 do 5 de febreiro no que se ordenou ao Exército intervir e "aniquilar el accionar de elementos subversivos que actúan en la provincia de Tucumán" (art. 1). O uso do termo "aniquilar" deu lugar a fortes discusións sobre o significado e alcance do mesmo, en referencia directa ao concepto de guerra sucia.

Esa metodoloxía fundada na intervención das Forzas Armadas en cuestións de seguridade interior, baseadas no aniquilamento, sería estendida a todo o país mediante os Decretos 2770, 2771, e 2772 de outubro de 1975. O 28 de outubro mediante a Directiva do Comandante Xeral do Exército 404/75 (Loita contra a subversión), dispúxose a zonificación militar do país en cinco zonas, divididas á súa vez en subzonas e areas, cos seus correspondentes responsables militares.

1976: antes do 24 de marzo

Os primeiros meses de 1976 caracterizáronse pola continuidade do alto nivel de violencia política, combinada cun case completo baleiro de poder e descontrol institucional. O 22 de marzo foi asasinado o dirixente sindical Atilio Santillán (FOTIA-CGT). O 23 de marzo o diario La Opinión de Buenos Aires titulou: "Arxentina inerme ante a matanza". O 24 de marzo produciuse o previsible golpe de estado, apoiado por algúns sectores, rexeitado por outros, e ante a pasividade da maior parte da poboación, dando así inicio a un goberno militar que se autodenominou Proceso de Reorganización Nacional, caracterizado por impoñer unha política represiva na liña do terrorismo de estado, logo coñecida tamén como Guerra Sucia.

Política represiva da ditadura

Estrutura institucional

O 24 de marzo de 1976 asumiu o poder, como "órgano supremo da Nación", unha Xunta de Comandantes das tres forzas armadas integrada polo xeneral Jorge Rafael Videla, o Almirante Emilio Eduardo Massera e o Brigadier xeral Orlando Ramón Agosti. O primeiro á súa vez, foi designado co título de presidente coa maior parte das funcións dos poderes executivo e lexislativo. "En exercicio do poder constituínte" a xunta estableceu un estatuto ao que deberían someterse tódalas outras leis incluída a Constitución.

O primeiro día a Xunta Militar ditou 31 comunicados. O comunicado nº 1 di:

Se comunica a la población que, a partir de la fecha, el país se encuentra bajo el control operacional de la Junta de Comandantes Generales de las FF.AA. Se recomienda a todos los habitantes el estricto acatamiento a las disposiciones y directivas que emanen de autoridad militar, de seguridad o policial, así como extremar el cuidado en evitar acciones y actitudes individuales o de grupo que puedan exigir la intervención drástica del personal en operaciones.

O comunicado nº 19 estableceu:

Se comunica a la población que la Junta de Comandantes Generales ha resuelto que sea reprimido con la pena de reclusión por tiempo indeterminado el que por cualquier medio difundiere, divulgare o propagare comunicados o imágenes provenientes o atribuidas a asociaciones ilícitas o personas o grupos notoriamente dedicados a actividades subversivas o al terrorismo. Será reprimido con reclusión de hasta diez años, el que por cualquier medio difundiere, divulgare o propagare noticias, comunicados o imágenes, con el propósito de perturbar, perjudicar o desprestigiar las actividades de las Fuerzas Armadas, de Seguridad o Policiales.

Ese mesmo primeiro día impúxose a pena de morte e os Consellos de Guerra (Lei 21.264):

Art. 1 El que públicamente por cualquier medio, incitare a la violencia colectiva y / o alterare el orden público, será reprimido por sola incitación, con reclusión hasta diez años.
Art. 2. El que alterare en cualquier forma contra los medios de transporte, de comunicación, fábricas, instalaciones de gas o agua corriente u otros servicios públicos, será reprimido con reclusión por tiempo determinado o muerte...
Art.5 ...el personal militar de las fuerzas de seguridad y de las fuerzas policiales hará uso de las armas en caso de que la persona incurra en alguno de los delitos previstos de dos a cuatro precedentes...
Art. 7 Créanse en todo el territorio del país los Consejos de Guerra Especiales Estables...que juntamente con los Consejos de Guerra Permanente para el Personal Subalterno de las Tres Fuerzas Armadas, conocerán en el juzgamiento de los delitos que prevé la presente ley.
Art 10. La presente ley será aplicable a toda persona mayor de dieciséis años.

O estado de sitio, coa suspensión das garantías constitucionais, xa fora declarado durante o Goberno de María Estela Martínez de Perón, por Decreto 1368/1974. Poucos días despois o goberno militar sancionou a Lei 21.275 suspendendo o dereito constitucional de opción a saír do país (Constitución Nacional Arxentina, art 23).

A Xunta Militar ditou leis e ordes discrecionais, entre elas dispoñendo detencións ou cesantías masivas, nas que non se consideraba a razón dos actos (Leis 21.258, 21.260, 21.262, 21.274 etc). A lei 21.260 ditada o mesmo 24 de marzo de 1976, por exemplo, establecía:

Art. 1 "Autorízase hasta el 31 de diciembre de 1976 a dar de baja por razones de seguridad, al personal de planta permanente, transitorio o contratado, que preste servicios en la Administración Pública Nacional, en el Congreso Nacional, organismos descentralizados de cualquier carácter, autárquicos, empresas del Estado y de propiedad del Estado, servicios de cuentas especiales, obras sociales y cualquier otra dependencia del Poder Ejecutivo, que de cualquier forma se encuentre vinculado a actividades de carácter subversivo o disociadoras. ...Estarán comprendidos en la presente disposición , aquellos que en forma abierta, encubierta o solapada preconicen o fomenten dichas actividades.

Estrutura clandestina

Ante a Comisión Interamericana de Dereitos Humanos da OEA o goberno militar explicou que era necesario vincular "o tema dos dereitos humanos coa necesidade de reprimir o terrorismo e a subversión como medio para preservar a seguridade nacional"

Segundo o xeneral Martín Balza, quen fose xefe do Exército entre 1991 e 1999:

La dictadura de 1976 concibió una actitud descentralizada para la ejecución. Actuaron como señores de la guerra. Como verdaderos señores feudales, instrumentando un plan sistemático para cometer crímenes de lesa humanidad.

O 6 de maio de 1977, o xeneral Alfredo Oscar Saint-Jean, gobernador militar da Provincia de Buenos Aires, declarou ao xornal inglés The Guardian:

Primero eliminaremos a los subversivos; después a sus cómplices; luego a sus simpatizantes; por último, a los indiferentes y a los tibios.

Nas ordes secretas do 17 de decembro de 1976 ditadas polo Xefe Estado Maior do Exército, Xeral Roberto Viola, xa non se fala de aniquilar "o accionar" dos subversivos, senón de aniquilar aos individuos:

Aplicar el poder de combate con la máxima violencia para aniquilar a los delincuentes subversivos donde se encuentren. La acción militar es siempre violenta y sangrienta. El delincuente subversivo que empuñe armas debe ser aniquilado sin aceptar rendición. El ataque se ejecutará mediante la ubicación y aniquilamiento de los activistas subversivos. Las órdenes deben aclarar si se detiene a todos o a algunos, si en caso de resistencia pasiva se los aniquila o se los detiene, si se destruyen bienes o se procura preservarlos. Los tiradores especiales podrán ser empleados para batir cabecillas de turbas o muchedumbres.

No telegrama interno AT 183 da embaixada de Estados Unidos na Arxentina do 14 de maio de 1980 relátase:

Ao discutir o continuo apego a tácticas extrajudiciales contra Montoneros que son membros de TEA (Tropas Especiales de Agitación) e TEI (Tropas Especiales de Infantería) Emboff preguntou por que os militares non sentían que fose posible levar a esta xente ante cortes formais, inclusive cortes militares. O nos informante deu dúas razóns. Primeiro, as forzas de seguridade nin confían nin saben como utilizar as soluciones legais. Os métodos actuais son más fáciles y familiares. Segundo, non hai ningún militar importante que `teña a carraxe` para asumir a responsabilidade formal pola condena a e execución dun montonero. Baixo as regras actuais 'ninguén' é responsable nos rexistros polas execucións. Castro.

Noutro documento oficial dos Estados Unidos, un "memorándum de conversación" titulado "Porcas e parafusos da represión gobernamental ao terrorismo-subversión" detállase nunha charla realizada o 7 de agosto de 1979 entre o conselleiro político da embaixada dos Estados Unidos, Willam Hallman; o Oficial de Seguridade Rexional, James Blystone e un alto xefe militar cuxo alias era Jorge Contreras, na que este último detalla longamente a política de represión "por esquerda", termo que utiliza para referirse á acción ilegal:

Contreras falou sobre dúas categorías de casos. A primeira eran aqueles que foron introducidos ao sistema e logo de “interrogatorios coidadosos” atopábase que non tiñan ningún vínculo coa subversión. Moitos destes, Contreras afirmou, eran simplemente liberados. Dixo que el cre que no pasado outros eran asasinados, no caso de que a súa liberación constitúa un risco para “o sistema” -persoal involucrado, localizacións etc. (Contreras puxo énfase en que cre que estas execucións eran comúns dous ou tres anos atrás pero volvéronse anormais no último ano.) Unha vez máis, dixo, moito dependía do persoal do centro de detención: algúns comandantes estaban dispostos a arriscar que as súas operacións e facilidades descubrísense a fin de devolver a alguén cuxa inocencia fora establecida. Outros comandantes crían que o proceso era máis importante que calquera individuo, e que inclusive os inocentes deben ser sacrificados a fin de evitar que o sistema en si perigue.

Memorando da embaixada dos Estados Unidos sobre a represión clandestina.

Máis adiante, o mesmo documento, nun subtítulo denominado "Organización e Estrutura", di:

Jorge Contreras é o director da Forza de Tarefas 7 da sección "Reunión Central" da Unidade de Intelixencia do Exército 601. A súa Forza de Tarefas foi creada durante maio, do mesmo xeito que o Forza de Tarefas 6, que fai o seguimento de sindicatos e economía. O traballo da Forza de Tarefas 7 é estudar as actividades de estudantes, grupos políticos e corpos relixiosos. Ata fai algúns meses o sistema de forzas de tarefas creado en 1971-1972 tiña só cinco destes grupos: Forza de Tarefas 1 ocupábase do ERP; Forza de Tarefas 2 ocupábase dos Montoneros; nesta ocasión Contreras non entrou en detalle sobre as funcións das Forzas de Tarefas 3, 4 e 5.

A directiva de operacións represivas 504/77 establecía que a detención dos obreiros sospeitosos "efectuarase co método que máis conveña fóra das fábricas e de xeito velado".

No diario La Nación do 3 de novembro de 1977 publicouse o seguinte comunicado demostrativo da situación no país:

El Comando de la Zona 1 informa a la población que el 2 de noviembre, en horas de la noche, en las proximidades de Plaza Constitución, una patrulla de las fuerzas leales sorprendió a un activista que incitaba al cese de actividades y trataba de impedir la concurrencia al trabajo de algunos operarios, siendo abatido por el fuego. Se procura su identificación. Las fuerzas legales cumplieron con la misión impuesta tendiente a asegurar la libertad de trabajo.

Procedementos

Os procedementos represivos que caracterizaron a guerra sucia na Arxentina escandalizaron á opinión pública mundial e causaron un gran desprestixio internacional dos militares arxentinos.

En realidade estableceuse un sistema descentralizado de represión, a cargo das zonas e áreas militares, no que cada xefe militar tiña carta branca para executar o plan represivo (Balza, 2005 ).

Desaparición forzada

Artigo principal: Desaparecidos pola ditadura arxentina.

A desaparición forzada foi o réxime que caracterizou ao Proceso de Reorganización Nacional. Máis do 95% dos asasinatos e detencións foron intencionalmente ocultados.

Na Arxentina, durante a guerra sucia, a práctica habitual era deter ilegalmente e en segredo, a través de equipos militares especiais (GT: Grupos de Tarefas), aos opositores e envialos a centros clandestinos de detención (CCD) onde inevitablemente eran torturados. Logo dun tempo o prisioneiro ou prisioneira, ou ben era asasinado, tamén en forma clandestina e sen gardar rexistros do momento e lugar, ou ben era "branqueado" e pasaba a un cárcere legal facéndose pública a súa situación, ou directamente liberado.

Un caso especial son os nenos desaparecidos, fillos pequenos dos opositores secuestrados, respecto dos cales sábese que a maioría non foron asasinados, e foron entregados clandestinamente a pais adoptivos, suprimíndolles a súa identidade. A maior parte deses nenos aínda continúan desaparecidos; estímase o seu número nuns 500. As Avoas de Praza de Maio atoparon ata setembro de 2006, 85 nenos desaparecidos .

One hundred thousand disappeared lost in the jails of South America Cuddle up baby Cuddle up tight Cuddle up baby keep it all out of sight undercover Keep it all out of sight Undercover of the night ............................................. Cen mil desaparecidos, Perdidos nos cárceres de Suramérica. Aníñache, agarimo, Aníñache forte. Aníñache, agarimo, Mantén todo fora da vista Encuberto Mantén todo fora da vista Encuberto da noite. Rolling Stones: "Undercover of the Night" Álbum Undercover (1983)

A táctica militar de facer desaparecer aos opositores é un método represivo que se basea fundamentalmente na produción de descoñecemento. Por esa razón, saber que pasou, coñecer, recuperar a memoria, e esixir a verdade, volvéronse reclamos principais das vítimas e das organizacións de dereitos humanos. Unha das consignas que reflicte esta preocupación era cantada nas marchas contra o goberno militar: "¡¡Los desaparecidos, que digan donde están!!"

A desaparición forzada de persoas e o seu impacto na sociedade arxentina foi recollida nunha canción de éxito de Charly García titulada "Dinosauros", do ano 1983.

Los amigos del barrio pueden desaparecer,

los cantores de radio pueden desaparecer,

los que están en los diarios pueden desaparecer,

la persona que amas puede desaparecer.

Los que están en el aire pueden desaparecer en el aire,

los que están en la calle pueden desaparecer en la calle.

Los amigos del barrio pueden desaparecer,

pero los dinosaurios van a desaparecer.

Centros clandestinos de detención (CCD)

Artigo principal: Centros clandestinos de detención.

Para poñer en funcionamento a táctica de desaparición forzada de persoas o goberno militar creou centos de centros clandestinos de detención (CCD).

Cinco grandes centros foron o eixo de todo o sistema: a ESMA e o Club Atlético na Cidade de Buenos Aires; El Campito (Campo de Maio) e El Vesubio no Gran Buenos Aires (Provincia de Buenos Aires); e La Perla en Córdoba.

A pesar das súas diferenzas os CCD foron organizados cunha estrutura e un réxime de funcionamento similar. Todos os CCD contaban cunha ou máis salas de torturas, amplos espazos para manter aos desaparecidos sempre en condicións de gran precariedade, e un centro de vivendas para os torturadores e gardas. Case todos tiñan algún tipo de servizo médico. Nalgúns casos houbo servizos relixiosos permanentes para o persoal militar.

Bibliografía específica sobre centros clandestinos de detención: ver

Tortura sistemática

"«Si al salir del cautiverio me hubieran preguntado: ¿te torturaron mucho?, les habría contestado: Sí, los tres meses sin parar. Si esa pregunta me la formulan hoy les puedo decir que pronto cumplo siete años de tortura» (Miguel D'Agostino - Atado N° 3901)". Informe Nunca Más 1984,26.

A tortura foi un compoñente central do plan represivo do goberno militar. Os centros clandestinos de detención (CCD) foron creados e deseñados para poder practicala ilimitadamente. Ao redactar o famoso informe "Nunca Más" en 1984, os membros da Comisión Nacional sobre Desaparición de Persoas (CONADEP) non puideron evitar sobrecollerse ante o "inmenso muestrario de las más graves e incalificables perversiones" que tiñan ante os seus ollos, e debateron o modo de evitar que ese capítulo do informe se convertese nunha enciclopedia do horror.

O Capítulo V (Dereito á seguridade e integridade persoal), punto D (Premas ilegais e torturas), do Informe da Comisión Interamericana de Dereitos Humanos (CIDH) do 14 de decembro de 1979, está dedicado precisamente a rexistrar os casos de tortura que lle foron denunciados.

Pola súa banda, o título C, do primeiro capítulo do Informe Nunca Más da CONADEP está dedicado ás torturas que se practicaban nos CCD, en tanto que se inclúe un título especial para referirse ás torturas no domicilio das vítimas.

Non é posible separar as torturas do resto de análise do terrorismo de Estado na Arxentina. A tortura é un elemento omnipresente da chamada guerra sucia na Arxentina. As súas imaxes establecéronse como o eixo do terror, para as vítimas directas, e máis aló para os familiares, coñecidos e a poboación en xeral.

A picana eléctrica é o instrumento de tortura ao redor do cal deseñáronse e construíron as salas de tormentos, ás que en todos os CCD chamaban "quirófanos". A picana era denominada "máquina"; en La Perla chámanlle "Margarita". Na Perla, a sala de torturas tiña un cartel que dicía: "Sala de terapia intensiva - No se admiten enfermos" Nunca Más, CONADEP, 1984, Cap. D: Centros Clandestinos de Detención (CCD), Centros Clandestinos de Detención da Provincia de Córdoba, A Perla, mentres que na de El Vesubio estaba colocado un cartel que dicía «si lo sabe cante, si no aguante».

A tortura do Dr. Norberto Liwsky, sobresido logo polo tribunal militar que o axuizou, e que o informe Nunca Más transcribe en extenso é un exemplo dos padecementos dos detidos-desaparecidos. Nunha parte do seu testemuño o Liwsky di:

Al principio el dolor era intenso. Después se hacía insoportable. Por fin se perdía la sensación corporal y se insensibilizaba totalmente la zona apaleada. El dolor, incontenible, reaparecía al rato de cesar con el castigo. Y se acrecentaba al arrancarme la camisa que se había pegado a las llagas, para llevarme a una nueva «sesión»." Desde entonces empecé a sentir que convivía con la muerte. Cuando no estaba en sesión de tortura alucinaba con ella. A veces despierto y otras en sueños. Cuando me venían a buscar para una nueva «sesión» lo hacían gritando y entraban a la celda pateando la puerta y golpeando lo que encontraran. Violentamente. Por eso, antes de que se acercaran a mí, ya sabía que me tocaba. Por eso, también, vivía pendiente del momento en que se iban a acercar para buscarme. De todo ese tiempo, el recuerdo más vivido, más aterrorizante, era ese de estar conviviendo con la muerte. Sentía que no podía pensar. Buscaba, desesperadamente, un pensamiento para poder darme cuenta de que estaba vivo. De que no estaba loco. Y, al mismo tiempo, deseaba con todas mis fuerzas que me mataran cuanto antes. La lucha en mi cerebro era constante. Por un lado: «recobrar la lucidez y que no me desestructuraran las ideas», y por el otro: «Qué acabaran conmigo de una vez».

Era habitual combinar violación e tortura. Máis aló da tortura eléctrica e a violación, os instrumentos, métodos e grao de crueldade dos tormentos, excede a comprensión dunha persoa normal: simulacros de fusilamento, o submarino, estiletes, pinzas, drogas, o cubo (inmersión prolongada dos pés en auga fría/quente), queimaduras, suspensión de barras ou do teito, fracturas de ósos, cadenazos, lategazos, sal sobre as feridas, supresión de comida e auga, ataque con cans, rotura de órganos internos, empalamento, amestramentos, sufrir tortura ante ou presenciar a tortura de familiares e ás veces nenos, manter as feridas abertas, permitir as infeccións masivas, cosido da boca...

O sadismo dos torturadores é un dato común. Todos os detidos-desaparecidos eran torturados: homes, mulleres, anciáns, anciás, adolescentes, discapacitados, mulleres embarazadas e nenos (hai varios casos de nenos menores de 12 anos torturados fronte aos seus pais).

O coñecido xornalista e director do diario La Opinión, Jacobo Timerman, que estivo detido-desaparecido e foi liberado pola presión internacional, escribiu en 1982 un dos primeiros libros de denuncia aberta, titulado Prisionero sin nombre, celda sin número. Timerman di alí que:

De todas las situaciones dramáticas que he visto en las cárceles clandestinas, nada puede compararse a esos grupos familiares torturados muchas veces juntos, otras por separado, a la vista de todos, o en diferentes celdas sabiendo unos que torturaban a los otros.

O informe da CONADEP define o que deberon padecer os desaparecidos como un descenso ao inferno.

Voos da morte

Fokker F 28 da mariña de guerra arxentina no aeroporto militar de Aeroparque.

O aeroporto militar que se atopa no extremo sur (esq) do Aeroparque era utilizado para os voos da morte.

Artigo principal: Voos da morte.

Os "voos da morte" foron un selo atroz da guerra sucia na Arxentina. Mediante os "voos da morte" miles de detidos-desaparecidos foron tirados ao mar vivos e drogados, desde avións militares.

As evidencias sobre o asasinato de opositores arroxándoos desde avións son incuestionables e non hai controversia sobre iso. Xa en 1977, durante o réxime militar, apareceron varios corpos nas costas dos balnearios atlánticos de Santa Teresita e Mar del Tuyú, uns 200 km ao sur da Cidade de Buenos Aires. Os cadáveres foron enterrados rapidamente como NN no cemiterio de General Lavalle, pero previamente os médicos policiais que interviñeron informaron que a causa de morte debeuse ao ”choque contra obxectos duros desde grande altura”.

En 1995, un mariño da ESMA, Adolfo Scilingo, crebouse emocionalmente e relatoulle cumpridamente ao xornalista Horacio Verbitsky, o modo como se aplicaba unha metodoloxía de exterminio denominada polos seus propios autores como voos.. Debido a estas confesións Scilingo resultou condenado a 640 anos de prisión, en España, onde se atopa cumprindo a súa pena.

Scilingo, nos seus testemuños, detalla o procedemento, a autorización da Igrexa católica, a utilización de inxeccións, o tipo de avións (Electra, Skyvan ), a ampla participación dos oficiais e a utilización do aeroporto militar que se atopa en Aeroparque (cidade de Buenos Aires), entre outros detalles.

¿Cuál ha sido su primer conocimiento sobre los vuelos de la muerte de la ESMA?.

Los vuelos fueron comunicados oficialmente por Mendía (vicealmirante de la Armada) pocos días después del golpe militar de marzo de 1976. Se informó que el procedimiento para el manejo de los subversivos en la Armada sería sin uniforme y usando zapatillas, jeans y remeras. Explicó que en la Armada no se fusilarían subversivos ya que no se quería tener los problemas sufridos por Franco en España y Pinochet en Chile. Tampoco se "podía ir contra el Papa" pero se consultó a la jerarquía eclesiástica y se adoptó un método que la Iglesia consideraba cristiano, o sea gente que despega en un vuelo y no llega a destino. Ante las dudas de algunos marinos, se aclaró que "se tiraría a los subversivos en pleno vuelo". Después de los vuelos, los capellanes nos trataban de consolar recordando un precepto bíblico que habla de "separar la hierba mala del trigal".

Entrevista realizada por Martín Castellano a Adolfo Scilingo o 4 de outubro de 1997

Sen ben existen poucos datos, a desaparición dos cadáveres dos detidos-desaparecidos arroxándoos ao mar desde avións, parece ser un método xeneralizado, ademais das tumbas clandestinas. A Forza Aérea uruguaia recoñeceu en 2005 que se realizaban voos da morte en combinación coas Forzas Armadas arxentinas (Operación Cóndor).

En 2005 probouse por primeira vez o itinerario seguido por un grupo de vítimas asasinadas mediante voos da morte. O Equipo Arxentino de Antropoloxía Forense (EAAF) identificou os restos das nais de Praza de Maio, Esther Ballestrino, María Eugenia Ponce, Azucena Villaflor, a militante Ángela Auad,[2] e as monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon determinando que as mesmas foran secuestradas en Buenos Aires, detidas e torturadas na ESMA e lanzadas vivas ao mar desde un avión fronte ás praias de Mar del Tuyú.

O filme "Garage Olimpo" trata do tema.

Operación Cóndor

Artigo principal: Operación Cóndor.

Memorial de Orlando Letelier no lugar que foi asasinado: Sheridan Circle, Wáshington DC.

Henry Kissinger citado xudicialmente en Francia pola Operación Cóndor.

A Guerra Sucia na Arxentina foi parte dunha operación continental. A Operación Cóndor foi o nome co que se designou o plan de intelixencia e coordinación entre os servizos de seguridade dos réximes militares do Cono Sur (a Arxentina, Chile, o Brasil, Paraguai, o Uruguai e Bolivia), con conexións coas forzas militares do Perú, Ecuador, Colombia e Venezuela, e cooperación e apoio operativo dos Estados Unidos. A Operación Cóndor constituíu unha organización clandestina internacional para a práctica do terrorismo de Estado a escala continental.

A Operación Cóndor puido ser descuberta basicamente a partir dos documentos secretos do goberno estadounidense desclasificados en época do presidente Bill Clinton.

Foi concibida e deseñada polo entón Coronel chileno Manuel Contreras quen en 1975, redactou un extenso documento coas proposicións para o seu funcionamento. O primeiro paso cara á organización produciuse a mediados de 1975 cando o Coronel chileno Mario Jahn, viaxou a Paraguai e entregou ao Coronel paraguaio Benito Guanes, o documento de organización do mecanismo e invitouno a participar na Primeira Reunión de Traballo de Intelixencia Nacional, realizada en Santiago de Chile entre o 25 de novembro e o 1 de decembro de 1975. Nesa reunión decidiuse organizar a Operación Cóndor entre os seis países do Cono Sur (a Arxentina, Bolivia, o Brasil, Chile, Paraguai e o Uruguai). Logo sumaríanse, con distintos graos de compromiso, o Perú, Ecuador, Colombia e Venezuela. Tivo o seu centro de operacións en Santiago de Chile e o seu principal coordinador foi Manuel Contreras, quen era coñecido como "Cóndor Un".

Entre decenas de secuestros e atentados contra opositores, a Operación Cóndor concretou accións de gran resonancia pública como:

• o asasinato do Ex-Comandante en xefe do Exército de Chile xeral Carlos Prats en Buenos Aires
• o asasinato do expresidente de Bolivia Juan José Torres en Buenos Aires
• o asasinato do senador uruguaio Zelmar Michelini e o deputado Héctor Gutiérrez Ruiz, tamén uruguaio, en Buenos Aires en 1974
• o asasinato do exministro de relacións exteriores do goberno chileno de Salvador Allende, Orlando Letelier e a súa secretaria Ronni Moffitt en Washington, D.C. en 1976
• o atentado contra o exministro do Interior do goberno do presidente chileno Eduardo Frei Montalva, Bernardo Leighton en Roma en 1975
• a colaboración arxentina no golpe de García Meza en Bolivia en 1980.

O 26 de abril de 2000 o ex gobernador de Río de Xaneiro Leonel Brizola sostivo que os expresidentes do Brasil, João Goulart e Juscelino Kubitschek, foron asasinados no marco do Plan Cóndor, simulándose un ataque cardíaco e un accidente, respectivamente e que iso debía ser investigado..

A Forza Aérea uruguaia recoñeceu oficialmente a realización de voos da morte conxuntos co réxime militar arxentino..

O goberno dos Estados Unidos participou activamente da Operación Cóndor. O 22 de agosto de 1978 o servizo de intelixencia estadounidense enviou ás súas principais embaixadas en Suramérica a seguinte advertencia:

A Operación Cóndor é un esforzo cooperativo e de intelixencia e seguridade entre moitos países do Cono Sur para combater o terrorismo e a subversión. Os membros orixinais incluían aos servizos de intelixencia de Chile, Arxentina, Uruguai, Paraguai, Brasil e Bolivia, mentres que Perú e Ecuador integráronse recentemente.

Organicamente, a Operación Cóndor comezou a ser desmontada cando caeu a ditadura arxentina en 1983. Con todo, os contactos e os asasinatos coordinados continuaron. En abril de 1991, púxose en marcha a Operación Silencio para impedir o axuizamento dos responsables.

O 31 de maio de 2001, mentres Henry Kissinger se atopaba en París, foi notificado polo xuíz Roger Lle Loire de que debía presentarse a declarar sobre a súa participación na Operación Cóndor, o que provocou a inmediata saída do exsecretario norteamericano, de Francia. Poucos meses despois, Kissinger debeu cancelar unha visita ao Brasil, porque o goberno non podía garantirlle inmunidade xudicial.

O 22 de decembro de 1992, descubriuse nunha estación de policía de Lambaré, Asunción (Paraguai), os chamados arquivos do terror, expedientes nos que existen constancias documentais sobre o terrorismo de estado no Cono Sur. Segundo os arquivos descubertos en Lambaré (Asunción) en 1992, o plan Cóndor causou 50.000 mortos, 30.000 desaparecidos e 400.000 presos..

En febreiro de 2004, o xornalista estadounidense John Dinges, publicou Operación Cóndor: Una década de terrorismo internacional en el cono sur, onde entre outras cousas revela que os militares uruguaios intentaron asasinar ao deputado estadounidense Edward Koch en 1976.

Bibliografía específica sobre a Operación Cóndor: ver

Operación Charly: a exportación do método arxentino a Centroamérica

Artigo principal: Operación Charly.

Edificios utilizados pola Escola das Américas en Panamá.

A partir de 1979 o réxime militar arxentino comprometeuse activamente en desenvolver a guerra sucia en Centroamérica, capacitando a forzas militares e paramilitares de contrainsurxencia en Nicaragua, Honduras, O Salvador e Guatemala, e exportando a experiencia arxentina.

Os militares arxentinos comezaron a realizar operacións encubertas que a CIA xa non podía realizar baixo a administración demócrata do presidente James E. Carter e en sintonía cos grupos máis conservadores norteamericanos, comezaron a proclamar que os Estados Unidos deixara inerme ao hemisferio fronte ao comunismo e que eles debían cumprir ese papel.

O Operativo Centroamérica foi executado a partir do grupo de militares que xa actuaban na Operación Cóndor.

Graffiti en Nicaragua, 1980.

En 1979, produciuse o triunfo do Frente Sandinista de Liberación Nacional en Nicaragua e ese mesmo ano o presidente da Xunta Militar arxentina, o xeneral Viola, expuxo ante a XIII Conferencia de Exércitos Americanos realizada en Bogotá, un plan de latinoamericanización do modelo terrorista estatal.

Pero será fundamentalmente o xeneral Galtieri quen, en consonancia co triunfo de Ronald Reagan nos Estados Unidos, levaría á Arxentina a comprometerse plenamente na Guerra Sucia Centroamericana, baixo os aliñamentos estratéxicos norteamericanos. Galtieri presentaba como un valor a súa capacidade para levar a guerra sucia ata as últimas consecuencias tanto militar, como política e culturalmente.

Poucos días antes de asumir como presidente da Xunta Militar, Galtieri expuxo nun curto discurso pronunciado en Miami, a decisión do goberno militar arxentino de constituírse nun aliado incondicional dos Estados Unidos na loita mundial contra o comunismo:

La Argentina y los EE.UU. marcharán juntas en la guerra ideológica que está comenzando en el mundo.

A principios de 1982 Estados Unidos e a ditadura arxentina planearon a creación dun grande exército latinoamericano, que sería liderado por un militar arxentino, co obxectivo de invadir Nicaragua e aniquilar aos sandinistas. Paradoxalmente, a invasión das Malvinas decidida polo propio Galtieri puxo fin á intervención arxentina en Centroamérica, pero a Guerra Sucia na rexión continuou ata ben entrados os anos 90 cun saldo de centos de miles de desaparecidos.

Bibliografía específica sobre a Operación Charly en Centroamérica: ver

As vítimas

Aínda que existe unha discusión sobre a cantidade de vítimas, tódolos involucrados están de acordo en que as persoas que resultaron asasinadas, desaparecidas, torturadas e exiliadas, suman varias decenas de miles.

As vítimas pertencen a tódolos sectores e estratos da poboación, con todo unha parte importante aínda que non ben determinada está integrada por combatentes, pertencentes maioritariamente ás organizacións guerrilleiras e tamén, aínda que en menor número, ás forzas militares e policiais.

O goberno militar recorreu á figura do terrorismo para dirixir a represión, pero polo alcance que lle outorgou virtualmente calquera persoa podía ser considerada terrorista. O xeneral Videla declaraba en 1978 ao The Times de Londres que "un terrorista non é soamente alguén cun arma de fogo ou unha bomba, senón tamén alguén que difunde ideas contrarias á civilización occidental e cristiá".

O informe Nunca Más contén unha descrición dos desaparecidos polo seu grupo de referencia; máis da metade eran traballadores; en especial foron asasinados os sindicalistas pertencentes a comisións internas de fábricas, como nos casos emblemáticos de Ford e Mercedes Benz. Entre os desaparecidos e asasinados existía unha importante cantidade de adolescentes; neste caso é emblemático o secuestro e desaparición do grupo de adolescentes coñecido como a Noite dos lapis. Tamén foron detidos, desaparecidos e asasinados persoas discapacitadas, anciás, sacerdotes e monxas (como o Masacre de San Patricio dos pais palotinos, ou das Monxas Francesas Léonie Duquet e Alice Domon), xornalistas (como Julián Delgado ou Rafael Perrota), artistas (como Héctor Oesterheld ou Haroldo Conti), deportistas, avogados (como o laboralista Norberto Centeno ou de dereitos humanos, como Sergio Karakachoff) etc. Nalgúns casos tratábanse de familiares ou simplemente persoas nomeadas por outros detidos sometidos a tortura; nalgúns casos tratouse de funcionarios que simpatizaban co réxime militar como Elena Holmberg ou Héctor Hidalgo Solá; noutros casos tratouse de simples casos de roubo e extorsión como con Fernando Branca, ou de intentos de ocultar erros como no caso da adolescente sueca Dagmar Hagelin. Entre as vítimas tamén se atopan as nais fundadoras da Asociación Nais da Praza de Maio Azucena Villaflor, Esther Ballestrino e María Ponce.

Os nenos desaparecidos-secuestrados

Artigo principal: Roubo de bebés na ditadura arxentina.

Un caso especial das vítimas son os nenos desaparecidos-secuestrados, entregados a familias que convalidaron a subtracción de identidade, e que nalgúns casos foron cómplices do asasinato dos seus pais. Existe a certeza de que a maioría deses nenos seguen con vida. Para atopar a eses nenos, un grupo de avoas e avós de detidos-desaparecidos crearon a organización Avoas de Praza de Maio, dirixida por Estela de Carlotto. Desde que se estableceu a democracia en 1983 e ata setembro de 2006, as Avoas atoparan a 85 deses nenos . As Avoas da Praza de Maio estiman que ao redor de 500 nenos foron secuestrados e privados da súa identidade. Hoxe eses nenos xa son novos e enfrontan dificultades psicolóxicas sumamente complexas debido a que as persoas a quen consideraban os seus pais, en quen naturalmente confiaban, negáronlles a súa identidade e orixe, e nalgúns casos foron cómplices ou coñeceron aos asasinos dos seus pais biolóxicos.

A coñecida banda de rock arxentina, Bersuit Vergarabat, realizou a pedido das Avoas de Praza de Maio unha canción que reflicte o drama destes mozos. A canción denomínase Victoria Clara e carece de copyright.

A discusión sobre a cantidade de persoas desaparecidas

O axente secreto chileno Arancibia Clavel informa que se computaron 22.000 mortos e desaparecidos ata 1978.

Existe un debate distorsionado por fortes argumentos ideolóxicos sobre a cantidade de desaparecidos entre 1976 e 1983.

Na cultura popular estableceuse o número de 30.000 desaparecidos, suma que é sostida polas organizacións de dereitos humanos, as forzas políticas de esquerda e centro-esquerda, as organizacións estudantís e os sindicatos, ás que pertencían a maior parte das vítimas.

A Secretaría de Dereitos Humanos, sobre a base das persoas que percibiron indemnizacións do Estado ata 2003, ten rexistrados 13.000 desaparecidos . A CONADEP rexistrou 9.089 casos de desaparicións forzadas.

Existen abundantes evidencias de que o goberno militar levaba detallados rexistros dos detidos-desaparecidos e a sorte que correron, que non puideron ser achados. O documento máis importante atopado ata 2006 sobre os rexistros clandestinos e a cantidade de desaparecidos e asasinados durante o réxime militar é un informe do axente secreto chileno Enrique Arancibia Caravel, cuxo nome en clave era Luis Felipe Alemparte Díaz, que foi achado por John Dinges en 2002 entre máis de 1500 follas que lle foron confiscadas polos xuíces federais arxentinos en 1978 e que permaneceron gardadas entre os arquivos do tribunal desde entón. Ao final do seu informe, realizado en xullo de 1978, infórmase que o exército arxentino tiña computados ata ese momento 22.000 mortos e desaparecidos. O documento di textualmente:

Adjunto lista de todos los muertos durante el año 1975. La lista va clasificada solamente por mes. Es decir, en estas listas van tanto los muertos "oficialistas" como los "no oficialistas". Este trabajo se logró conseguir en el Batallón 601 de Inteligencia del Ejército, sito en Callao y Viamonte de esta Capital, que depende de la Jefatura II Inteligencia Ejército del Comando General del Ejército y del Estado Mayor del Ejército. Estas listas corresponden al Anexo 74888,75/A1.E.A. y el Anexo 74889,75/id Los que aparecen NN son aquellos cuerpos imposibles de identificar, casi en un 100% corresponden a elementos extremistas eliminados "por izquierda" por las fuerzas de seguridad. Se tienen computados 22.000 entre muertos y desaparecidos, desde 1975 a la fecha. En próximos envíos seguiré ampliando las listas.

Autores, facilitadores e involucrados

Autores de crimes de lesa humanidade e xenocidio

A violación de dereitos humanos na Arxentina entre 1976 e 1983 foi parte dun plan de represión sistemática decidido nos máis altos niveis do goberno militar.

A estrutura para a execución directa da represión ilegal organizouse fundamentalmente a través de "grupos de tarefas", "centros clandestinos de detención", equipos de interrogación e tortura, e equipos de exterminio e desaparición de cadáveres. Estes equipos a miúdo estaban vinculados e actuaban no ámbito das zonas e subzonas militares e baixo ordes dos seus respectivos xefes.

Os equipos de represión ilegal estaban integrados por persoal das tres forzas armadas, policía, prefectura, médicos, sacerdotes e nalgúns casos persoal paramilitar. Adicionalmente altos directivos de empresas privadas e dependencias públicas, así como directores e profesores de colexios e universidades, colaboraron activamente cos mecanismos ilegais de represión.

Nalgunhas zonas e subzonas militares, paradigmaticamente en Córdoba e Tucumán, os xefes militares deron a orde de que todo o persoal militar se vise comprometido directamente na violación de dereitos humanos.

Na Arxentina, como noutros casos de violacións masivas de dereitos humanos, produciuse un debate sobre o alcance e gravidade da responsabilidade penal para os autores directos, en relación ao lugar que cada un ocupaba na cadea de mando. En total calcúlase que 1180 policías, militares e civís foron autores directos de crimes de lesa humanidade. Por circunstancias diversas a identidade dalgúns represores tomou un maior estado público:

As Xuntas Militares e presidentes

O Proceso de Reorganización Nacional era conducido por unha Xunta de Comandantes da que dependía un presidente. Nos sete anos que durou sucedéronse catro xuntas; só na última o presidente non pertenceu nunca á Xunta.

• 1976-1980: Jorge Rafael Videla, Emilio Eduardo Massera e Orlando Ramón Agosti
• 1980-1981: Roberto Eduardo Viola, Armando Lambruschini, Omar Domingo Rubens Graffigna
• 1981-1982: Leopoldo Fortunato Galtieri, Basilio Lami Dozo e Jorge Isaac Anaya
• 1982-1983: Cristino Nicolaides, Rubén Franco, Augusto Jorge Hughes; presidente Reynaldo Benito Bignone

Unha vez establecida a democracia o presidente Raúl Alfonsín ordenou o Xuízo ás tres primeiras Xuntas, que se realizou en 1985, no que resultaron condenados Videla, Massera, Agosti, Viola e Lambruschini. Logo foron indultados polo presidente Carlos Menem en 1990.

Con posterioridade foron novamente axuizados por outros delitos como os relacionados cos roubos de bebés, delito non alcanzado polos indultos. Algúns deles tamén foron procesados en España por delitos de terrorismo e xenocidio; en 2006 a súa extradición aínda estaba pendente .

Os membros da última xunta e o último presidente foron procesados pola redacción do chamado Documento Final sobre a Loita contra a Subversión e o Terrorismo e a sanción dunha lei de autoamnistía , debido a que iso encubriu o secuestro de nenos .

Os Xefes de Zona, Subzona e Area

Zonificación militar da Arxentina 1975-1983.

O país dividiuse en 5 zonas militares, correspondentes aos cinco corpos en que se dividía o exército. Ao comandante de cada corpo do Exército correspondíalle facerse cargo da zona. Cada zona estaba dividida á súa vez en subzonas e áreas. Cada un dos xefes de zona, subzona e área tiña mando directo para a represión ilegal na súa xurisdición. Por exemplo, a Cidade de Buenos Aires era unha subzona, situada dentro da Zona 1; á súa vez a subzona Cidade de Buenos Aires, estaba dividida en 6 áreas.

Os xefes de zona e subzona actuaban con total autonomía. A súa capacidade para tomar decisións que implicasen violacións de dereitos humanos era absoluta. O xeneral Martín Balza definiunos como "señores da guerra... verdadeiros señores feudais..."

Foron, nalgún momento, xefes de zona os seguintes xenerais:

• Zona 1: Guillermo Suárez Mason
• Zona 2: Ramón Genaro Díaz Bessone, Leopoldo Fortunato Galtieri, Luciano Adolfo Jáuregui
• Zona 3: Luciano Benjamín Menéndez, Antonio Domingo Bussi, José Antonio Vaquero
• Zona 4: José Montes, Cristino Nicolaides, Santiago Omar Riveros, Fernando Humberto Santiago,
• Zona 5: Abel Teodoro Catuzzi, José Antonio Vaquero

O xeneral Balza declarou que estes militares son dos poucos que poden sabelo todo.

Represores famosos

Alfredo Astiz

Alfredo Astiz é o caso máis emblemático da represión ilegal. Era capitán da Mariña de Guerra e pertenceu ao Grupo de Tarefas da Escuela de Mecánica de la Armada. Infiltrouse entre as Nais de Praza de Maio simulando ser familiar de desaparecidos. Actuou como secuestrador das Nais de Praza de Maio, das monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon, da adolescente arxentino-sueca Dagmar Hagelin, entre outros casos de transcendencia mundial. Viuse beneficiado polas leis de Punto Final e Obediencia Debida. Logo de anuladas, en 2003, foi procesado e detido en 2006. En Francia foi condenado en ausencia a prisión perpetua.

Miguel Etchecolatz

Miguel Etchecolatz é un ex policía que foi a man dereita do ex Xeral Ramón Camps, Xefe de Policía da Provincia de Buenos Aires. Foi o responsable directo do operativo da Noite dos lapis. Inicialmente foi condenado a 23 anos de prisión como responsable de executar 91 tormentos pero a Corte Suprema anulou a sentenza por aplicación da Lei Obediencia Debida. Foi condenado e cumpriu unha condena de sete anos pola supresión de identidade dun fillo de desaparecidos. En 2006 foi axuizado novamente e condenado a reclusión perpetua.

Jorge Eduardo Acosta

Jorge Eduardo Acosta, coñecido como "o Tigre", era un capitán de corveta xefe do Grupo de Tarefas 3.3.2 baseado na ESMA e dese centro clandestino de detención. Era quen tomaba as decisións sobre tortura e morte na ESMA. En particular foi quen tomou a decisión de arrebolar ao río ao grupo de monxas francesas Duquet e Domon e as nais de Praza de Maio Villaflor, Ballestrino e Ponce , así como a morte de Dagmar Hagelin. Está procesado por delitos contra a humanidade en Italia e España. Coa anulación da Lei de Obediencia Debida reabríronse as causas nas que está involucrado.

Julio Simón

Julio Simón, coñecido como "o Turco Julián", foi un integrante da Policía Federal Arxentina que actuaba como torturador no CCD o Olimpo. Levaba unha cruz esvástica como chaveiro. Está condenado polo secuestro de nenos e torturas.

Ramón Camps

O xeneral Ramón Camps estivo a cargo da Policía da provincia de Buenos Aires. Tivo baixo a súa dirección varios dos centros clandestinos de detención (CCD) situados na provincia. Entre os casos nos que interveu atópanse o Caso Timerman e a Noite dos lapis. Caracterizouse polo seu antisemitismo acérrimo. Foi condenado á pena de 25 anos de prisión pero nunca foi a prisión. Indultado en 1990. Morreu en 1994.

Raúl Guglielminetti

Raúl Guglielminetti, alias "Maior Guastavino", foi un axente de intelixencia pertencente ao batallón 601 que foi relacionado con múltiples actividades criminais clandestinas . A partir de 1978 conduciu o Grupo de Tarefas Exterior (GTE) que organizou a colaboración do réxime militar arxentino coa guerra sucia en Centroamérica, coñecida como Operación Charly . Foi integrante da denominada "Banda de Aníbal Gordon", foi relacionado co secuestro do empresario Osvaldo Sivak en 1985 e foi vinculado ao tráfico de armas e de drogas.

Empresarios e empresas

O Falcon verde, usado habitualmente nos secuestros, converteuse nun símbolo da represión ilegal.

Numerosas empresas e empresarios foron autores directos de crimes de lesa humanidade. Existen probas directas da participación de altos directivos das seguintes empresas en crimes de lesa humanidade: Ford, Mercedes Benz, Acindar, Dálmine Siderca, Ingenio Ledesma, e Astarsa.

A investigadora Vitoria Basualdo, pertencente á Universidade de Columbia di:

La información recogida para los seis casos analizados demuestra de manera contundente que existió un patrón común de funcionamiento que se repitió con características muy similares en todos estos grandes establecimientos fabriles: la colaboración de las distintas empresas con las fuerzas represivas mediante la provisión de vehículos, infraestructura, dinero y/o personal, el otorgamiento de libre acceso a las plantas y la remoción de cualquier obstáculo al accionar de las fuerzas armadas, además de la aceptación de la contratación de personal encubierto, con el objetivo de vigilar a los trabajadores y recibir informes de inteligencia sobre sus acciones.

En todas esas empresas foron secuestrados e torturados decenas de representantes sindicais, moitas veces sinalados polos propios empresarios, detidos dentro das empresas e trasladados a centros clandestinos de detención (CCD) en vehículos provistos polas empresas. No caso de Dálmine Siderca, instalouse un CCD á beira da fábrica, á que se comunicaba por unha porta. No caso de Acindar en 1975 instalouse dentro mesmo da empresa o primeiro centro clandestino de detención.

José A. Martínez de Hoz

Artigo principal: José Alfredo Martínez de Hoz.

José Alfredo Martínez de Hoz, que foi Ministro de Economía entre 1976 e 1980, foi axuizado penalmente nun caso no que existe evidencia de participar activamente no secuestro dos empresarios Federico e Miguel Gutheim, propietarios da algodonera SADECO. Martínez de Hoz viaxara á Filipinas onde un grupo chinés solicitoulle intervir para que os empresarios arxentinos cumprisen un contrato comercial de dous millóns e medio de dólares. Os Gutheim (pai e fillo) foron secuestrados pouco despois de que Martínez de Hoz volvese de Filipinas, e durante o seu secuestro foron levados en dúas oportunidades a negociar cos acredores chineses e nunha oportunidade a reunirse co ministro. En 1990 Martínez de Hoz foi indultado polo presidente Carlos Menem. O 4 de setembro de 2006 un xuíz declarou a nulidade do indulto e reabriu o caso .

Relixiosos da Igrexa católica

Atópase probada a participación directa de relixiosos católicos na comisión de crimes de lesa humanidade. A xornalista Miriam Lewin testemuñou que mentres era trasladada encadeada e encapuchada na ESMA, onde se atopaba detida-desaparecida, puido ver fugazmente a unha persoa con roupa de bispo ou arcebispo .

Un dos campos de concentración da Mariña era unha Casa de Exercicios Espirituais da Igrexa católica no Delta do Paraná. A Igrexa sostivo que non coñecía o que alí sucedía porque lle venderon o inmoble á Mariña.

No libro El Vuelo, inclúese o seguinte diálogo no que o represor Adolfo Scilingo relata como foi aconsellado polo capelán da ESMA para proceder a eliminar os detidos-desaparecidos mediante os voos da morte:

Al día siguiente no me sentía muy bien y estuve hablando con el capellán de la Escuela, que le encontró una explicación cristiana al tema. No sé si me reconfortó, pero por lo menos me hizo sentir mejor.

—¿Cuál fue la explicación cristiana?

—No me acuerdo bien, pero me hablaba de que era una muerte cristiana, porque no sufrían, porque no era traumática, que había que eliminarlos, que la guerra era la guerra, que incluso en la Biblia está prevista la eliminación del yuyo del trigal. Me dio cierto apoyo.

Christian Von Wernich foi un sacerdote católico capelán da Policía da provincia de Buenos Aires, que adoitaba visitar os centros clandestinos de detención, e tivo participación directa na desaparición dalgunhas persoas, así como na subtracción da identidade da filla de Elena da Cuadra e Héctor Beratti, que naceu en cativerio e logo os seus pais chamárona Ana Liberdade. En 2003 foi detido no marco do xuízo que se lle segue por crimes de lesa humanidade. Defendendo a Ramón Camps, de quen era o seu confesor, von Wernich declarou que:

Que me digan que Camps torturó a un negrito que nadie conoce, vaya y pase... ¡Pero cómo iba a torturar a Jacobo Timerman, un periodista sobre el cual hubo una constante y decisiva presión mundial... que si no fuera por eso...!

O día 9 de outubro de 2007 foi condenado a cadea perpetua ao ser atopado culpábel de 7 homicidios, 42 privacións ilexítimas da liberdade e en 32 casos de torturas. Os xuíces tamén concluíron que os crimes realizáronse no marco dun xenocidio realizado entre 1976 e 1983.

Funcionarios norteamericanos

Documentos secretos desclasificados do goberno dos Estados Unidos revelaron que Henry Kissinger sabía dos crimes de lesa humanidade que se cometían na Arxentina, que amparou deliberadamente á ditadura militar para evitar que a presión internacional puidese evitar as violacións de dereitos humanos, e que lle recomendou ao goberno arxentino asasinar os opositores antes de que asumise o cargo o presidente James Carter..

Colaboracionistas

A partir da segunda guerra mundial definiuse como colaboracionistas a aquelas persoas que colaboran coas forzas de ocupación que cometen crimes de lesa humanidade, xustifícanos e comparten a súa .

Nesta situación atópanse varias persoas e organizacións que colaboraron activamente co goberno militar aínda sen cometer eles mesmos crimes de lesa humanidade.

Empresas e empresarios

A participación do sector empresario no Proceso de Reorganización Nacional foi ampla e protagónica ao momento de co-organizar o golpe de estado e o goberno. Nalgúns casos participaron directamente na violación de dereitos humano. Noutros casos moitos empresarios simplemente aproveitaron a ausencia de estado de dereito para descoñecer os dereitos laborais. Moitos empresarios e empresas colaboraron máis activamente coa ditadura, xustificando e dando apoio técnico ao goberno, e facendo caso omiso das violacións de dereitos humanos, aínda coñecendo a súa existencia.

En primeiro lugar, a colaboración empresaria co golpe de estado organizouse a través da Asamblea Permanente de Entidades Gremiales Empresarias (APEGE). A APEGE foi fundada en agosto de 1975, poucos meses antes do golpe, polas principais asociacións empresariais, cun fin claramente desestabilizador do goberno democrático e de creación dunha instancia única de diálogo coas Forzas Armadas. O 16 de febreiro de 1976 organizou unha folga empresaria que é considerada como o inicio da conta regresiva do golpe.

A APEGE estaba integrada polo Consejo Empresario Argentino (CEA), a Sociedad Rural Argentina, a Cámara Argentina de Comercio, a Asociación de Bancos Argentinos (ADEBA), e a maioría das cámaras patronais sectoriais.

As organizacións empresariais apoiaron aberta e explicitamente ao goberno militar. José Alfredo Martínez de Hoz, presidente do Consejo Empresario Argentino (CEA), foi ministro de Economía. O goberno militar entregoulle a Secretaría de Gandería á Sociedad Rural Argentina, representada por Jorge Zorreguieta (o pai de Máxima Zorreguieta) activo lobista da SRA e activista da APEGE.

O presidente da Sociedad Rural Argentina, Celedonio Pereda, dixo o 31 de xullo de 1977:

El proceso de moralización iniciado en marzo de 1976 se nota en todos los niveles del cuerpo social. Es indudable que cuando las autoridades dan el ejemplo con su actitud de austeridad, ecuanimidad y sobrio uso del poder promueven la emulación y el respeto de todos.

O goberno militar entregoulle o Banco Central á Asociación de Bancos Privados de Capital Argentino (ADEBA). O presidente de ADEBA, Narciso Ocampo, dixo ante a Asemblea de Gobernadores do Banco Interamericano de Desarrollo de 1976:

La intervención de las Fuerzas Armadas el 24 de marzo de 1976 pone fin a un período histórico argentino. Se abre así una etapa de promisorias perspectivas ya que, cualquiera sea su evolución y resultados finales, el solo hecho de que se apunte al ordenamiento social y económico y se restituya el principio de autoridad, constituye un vuelco indiscutiblemente positivo.

O amplo apoio que o sector empresario brindou ao golpe de estado viuse claramente na reacción do mercado financeiro. A Bolsa reabriu as súas actividades o 5 de abril de 1976 cun aumento das accións de 250% nunha soa xornada .

Máis recentemente, o 21 de agosto de 2005, o presidente da Sociedad Rural Argentina, Luciano Miguens, nun acto público expresou a súa solidariedade con Juan Carlos Demarchi, un dirixente ruralista que foi Xefe de Intelixencia da área Militar 2.3.1, que foi procesado e detido por delitos de lesa humanidade durante a ditadura. Os socios da entidade empresaria brindáronlle o seu apoio cun aplauso pechado

Funcionarios civís

Entre os colaboradores civís atópanse os funcionarios civís do goberno militar que non cometeron eles mesmos crimes de lesa humanidade. Algúns deses funcionarios foron moi coñecidos como Domingo Cavallo, Roberto Alemann, Oscar Camilión, Alberto Natale, Américo Ghioldi etc.

Un caso paradigmático de "condena social" é o de Jorge Zorreguieta, pai da princesa Máxima de Holanda lobista empresario da Sociedad Rural Argentina quen chegou a ser Secretario de Agricultura logo da ditadura, a quen o goberno holandés impúxolle restricións para estar presente en actos públicos debido á súa condición de ex funcionario do réxime militar .

Discutiuse ata que punto funcionarios de menor xerarquía poden ser considerados colaboracionistas. Entre as persoas cuestionadas atópanse a dirixente do ARI Elisa Carrió ,que se desempeñou como asesora da fiscalía de Estado e secretaria da Procuración do Superior Tribunal na provincia do Chaco, Eugenio Zaffaroni quen continuou desempeñándose como xuíz durante o goberno militar, e o dirixente do PJ Juan José Álvarez. quen se desempeñou na Secretaría de Intelixencia do Estado (SIDE) entre 1981 e 1984

Xornalismo e televisión

En termos xerais, e con moi contadas excepcións, pode dicirse que a prensa arxentina colaborou amplamente co réxime militar, encubrindo os crimes e xustificando o seu proceder. Os grandes periódicos como Clarín e La Nación colaboraron abertamente. O mesmo pode dicirse de condutores e xornalistas televisivos ou radiais como Mirtha Legrand, José María Muñoz, Bernardo Neustadt ou Mariano Grondona. Aquí debe destacarse a valente posición de dous diarios conservadores, La Prensa e Buenos Aires Herald que denunciaron desde as súas páxinas a situación de violación masiva de dereitos humanos.

Partidos políticos

Nos partidos políticos existiron dirixentes que colaboraron abertamente co goberno militar e en moitos casos foron funcionarios. Na Unión Cívica Radical Ricardo Balbín realizou declaracións apoiando ao ditador Videla e desmentindo a existencia de detidos-desaparecidos . No Partido Socialista Democrático o seu secretario xeral Américo Ghioldi foi embaixador en Portugal. O Partido Comunista de la Argentina tivo unha posición de apoio aos gobernos de Videla e Viola a quen propuxeron un goberno de converxencia cívico-militar . O actual dirixente macrista Santiago de Estrada foi Subsecretario de Seguridade Social. Alberto Natale, deputado nacional do Partido Demócrata Progresista, foi intendente de Rosario entre 1981-1983, mentres que Rafael Martínez Raymonda, presidente do PDP desempeñouse como embaixador en Italia. Pola súa banda, a Fuerza Federalista Popular (FUFEPO) intentou presentarse como partido do Proceso de Reorganización Nacional, feito que resultou na designación de Horacio Guzmán como gobernador de Jujuy.

O 1 de decembro de 1978, un grupo de ex-lexisladores realizou unha cea de homenaxe ao xeneral Videla. Mentres que o peronismo coa firma do seu presidente Deolindo F. Bittel rexeitou o evento, a dirección do radicalismo asistiu en pleno: Ricardo Balbín, Juan Carlos Pugliese, Rodolfo García Lenda, Rubén Rabanal, Antonio Tróccoli, Francisco Rabanal, Carlos Raúl Contín, Juan Trilla, Cándido Tello Vermellas e Aldo Tessio. Á reunión tamén asistiu oficialmente o Partido Comunista representado por Fernando Nadra, membro do Comité Central, e Juan Carlos Comínguez, ex-deputado nacional, e algúns peronistas como Luís Rubeo en contra da resolución do seu partido. En cambio non concorreron Luis León, Fernando de la Rúa, Carlos Perette e Raúl Alfonsín.

Moitos dirixentes de partidos políticos aceptaron ser intendentes do goberno militar. Abaixo se transcribe a cantidade de intendentes militares que pertencían a partidos políticos:

• Unión Cívica Radical: 310
• Partido Justicialista: 169
• Partido Demócrata Progresista: 109
• Movimiento de Integración y Desarrollo: 94
• Fuerza Federalista Popular: 78
• Sapagismo: 23
• Partido Demócrata Cristián: 16
• Partido Intransigente: 4
• Partido Socialista Democrático: 1

A Igrexa católica

A Igrexa católica Arxentina brindou un importante apoio ao goberno militar e á preparación do golpe de estado, e nalgúns casos relixiosos participaron directamente nos crimes de lesa humanidade. Adolfo Scilingo, en El Vuelo, relata que os voos da morte foron aceptados expresamente por altos membros da Igrexa católica como un método cristián de asasinato. A xornalista Miriam Lewin que estivo secuestrada na ESMA relata no libro Nuestra Santa Madre de Olga Wornat, que mentres estaba detida puido ver por debaixo da venda a presenza dun bispo ou arcebispo da Igrexa católica.

En 2002 a Igrexa católica pediu perdón polos pecados cometidos durante a ditadura militar de 1976-1983 .

Con todo ata 2006 a Igrexa católica Arxentina negouse a abrir os seus arquivos, entre os que se atopan os informes dos capeláns militares que poderían brindar información sobre as persoas desaparecidas.

A comunidade internacional

A comunidade internacional como tal foi incapaz de deter ou condenar a violación masiva de dereitos humanos na Arxentina, Chile, Uruguai e Bolivia. Esa incapacidade debeuse en gran medida ao bloqueo sistemático de todo intento de sancionar á Arxentina que realizaron tanto Estados Unidos como a Unión Soviética.

No caso de Estados Unidos, a súa participación no golpe de estado e o encubrimento dos crimes de lesa humanidade foi unha política consciente proposta por Henry Kissinger. Os documentos secretos do goberno norteamericano desclasificados non deixan lugar a dúbidas sobre a complicidade directa dos Estados Unidos e Kissinger persoalmente na violación masiva de dereitos humanos .

No Memorándum de Conversación do Departamento de Estado dos Estados Unidos do 7 de outubro de 1976 rexístrase unha conversación entre Henry Kissenger e o chanceler arxentino contraalmirante Cesar Augusto Guzzetti onde Kissinger pronuncia a seguinte frase:

Mire, nuestra actitud básica es que queremos que tengan éxito. Yo tengo una visión pasada de moda de que los amigos deben ser apoyados. Lo que no se entiende en los Estados Unidos es que ustedes tienen una guerra civil. Leemos sobre problemas de derechos humanos pero no vemos el contexto. Cuánto antes triunfen mejor. El problema de derechos humanos está creciendo. Vuestro embajador puede informarle. Queremos una situación estable. No queremos causar dificultades innecesarias. Si pueden terminar antes de que el Congreso vuelva, mejor. Cualquier libertad que ustedes pudieran restaurar ayudaría.

A actitude dos Estados Unidos cambiou completamente cando James Carter foi elixido presidente especialmente a través da acción de Patricia Derian, Subsecretaria de Dereitos Humanos, condecorada en 2006 polo goberno arxentino en recoñecemento ao seu desempeño durante a ditadura. Durante a súa xestión (1977-1981) desenvolveuse unha intensa política de dereitos humanos que se concretou na visita da Comisión Interamericana de Dereitos Humanos da OEA á Arxentina en 1979, de grande importancia para limitar as violacións de dereitos humanos. Coa elección de Ronald Reagan EEUU estableceu unha política de renovado apoio á ditadura militar organizando en forma conxunta a guerra sucia en Centroamérica (Operación Charly), ata que decidise invadir Gran Bretaña nas Illas Malvinas.

A Unión Soviética pola súa banda estableceu unha estreita relación comercial coa ditadura militar durante os gobernos de Videla e Viola. Por mor diso, o Partido Comunista de la Argentina defendeu o carácter progresista destes militares e a URSS bloqueou as sancións que se solicitaban contra a Arxentina nos foros internacionais.

Isidoro Gilbert no seu libro El Oro de Moscú: historia secreta de la diplomacia, el comercio y la inteligencia soviética en la Argentina escribe:

La diplomacia soviética pasó de la pasividad a la política activa para evitar que la Argentina fuera condenada en Ginebra.

Cuba tamén mantivo unha posición tolerante fronte á violación de dereitos humanos na Arxentina actuando como interlocutor do goberno militar tanto ante os países do bloque soviético como o Movemento de Países Non Aliñados.

O bloque soviético e especialmente Cuba e o Movemento de Países Non Aliñados xogaron un rol clave para frear toda resolución de condena á ditadura Arxentina na Comisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas, e en especial na sesión de febreiro de 1979. Un informe do goberno militar arxentino realiza a seguinte conclusión sobre o Movemento de Países Non Aliñados:

“La evolución de la participación argentina en el Movimiento demuestra que ha sido como consecuencia de una actividad diplomática positiva y fértil que la República pudo lograr los apoyos

necesarios para un tratamiento decoroso del caso argentino en la Comisión de Derechos Humanos, como consecuencia de la decidida actuación en su favor de los miembros No Alineados de la Comisión. Ello se puso de manifiesto en el 35° Período de Sesiones (febrero de 1979) poco tiempo después de la concurrencia del Ministro de Relaciones Exteriores, Vicealmirante Oscar Antonio Montes, a

la Conferencia de Cancilleres realizada en Belgrado en julio de 1978.” (Ministerio, 1982, p. 3)

En varios países de Europa, principalmente Francia , apoiáronse actividades de denuncia das violacións de dereitos humanos na Arxentina. En 1978, o famoso futbolista holandés Johan Cruyff tomou a decisión de non participar na Copa do Mundo realizada na Arxentina como unha forma de protesta.

En 1980, a Academia Sueca concedeulle o Premio Nobel da Paz a Adolfo Pérez Esquivel, un loitador polos dereitos humanos, que constituíu unha importante medida para poñer en evidencia a situación.

En 1981 o grupo musical Queen realizou catro recitais en Buenos Aires, Mar del Plata e Rosario, no que criticaron abertamente á ditadura militar e prognosticaron a súa caída, que tivo grande impacto na mocidade.

Varios países tiveron unha actitude de recepción e protección dos exiliados arxentinos. Entre eles destacáronse México, Costa Rica, Venezuela, España, Francia, e Suecia.

Resistencia e oposición

A pesar das condicións extremas de represión varios grupos políticos, sindicais, de dereitos humanos, mantiveron unha actividade de resistencia e oposición á ditadura militar dentro do país.

En primeiro lugar destacáronse os organismos de dereitos humanos como as Nais de Praza de Maio, as Avoas de Praza de Maio, a Asamblea Permanente por los Derechos Humanos (APDH), o Servicio de Paz y Justicia, o Centro de Estudios Legales y Sociales (CELS), entre outros.

Varios sindicatos da Confederación General del Trabajo (Arxentina) (CGT) mantiveron tamén unha activa posición opositora, declarando decenas de folgas desde o inicio mesmo do réxime. En 1979 a Comisión dos 25 declarou a primeira folga xeral e en setembro de 1981 a CGT convocou á primeira manifestación aberta contra a ditadura militar. Aínda antes, coas folgas prohibidas, buscáronse formas de loita a días do golpe como o "traballo a tristeza" que desenvolveron militantes gremiais en Luz e Forza, ferroviarios e automotrices, que motivaron unha onda de secuestros, entre eles Victor Vázquez do segundo, e Mario Marrero, mozo comunista obreiro de General Motors.

Entre os partidos políticos, mantiveron unha activa oposición varios grupos do Partido Justicialista, Franja Morada e o Movimiento de Renovación y Cambio pertencentes á Unión Cívica Radical, o Partido Socialista Popular, o Movemento ao Socialismo, o Partido Intransixente, o Partido Comunista Revolucionario, entre outros. En 1980 as mocidades destes partidos reorganizaron as Mocidades Políticas como instancia de acción conxunta. En realidade as Mocidades Políticas actuaron desde poucas semanas despois do golpe, participou a Federación Xuvenil Comunista, a do PC, non a do Comunista Revolucionario. Impulsaron eventos importantes como os pronunciamentos en favor da CUTA, contra o golpe de García Meza en Bolvia, en apoio a Nicargua, Xornadas pola Paz no Beagle e, principalmente o Seminario Xuvenil da Asemblea Permanente polos Dereitos Humanos, que por primeira vez elaborou unha lista de mozos secuestrados pola ditadura, chegando á conclusión de que eran maioría entre os chamados desaparecidos, e lanzou a definición que logo se popularizase de "O delito de ser mozo". En 1981 cinco partidos (Justicialista, Radical, Intransigente, MID e demócrata-cristián) co apoio do Partido Socialista Popular (Arxentina), organizaron a Multipartidaria para apertar ao goberno militar a retirarse e estabelecer un réxime democrático.

O movemento estudantil tamén mantivo unha precaria organización clandestina fundamentalmente a través da Federación Universitaria Arxentina. Unha investigación máis seria do período permite situar nos primeiros anos do golpe esforzos importantes por parte dos secundarios, principalmente as prohibidas e perseguidas revistas estudantís, que chegaron a máis dun centenar en todo o país, e foron base da reorganizacion dos prohibidos centros estudantís. No caso universitario o motivo mobilizador foi a loita contra o arancelamento que impulsou o ministro Moyano Llerena, chegándose en 1980 a xuntar 20.000 firmas en petitorios. En ámbolos dous casos, secundarios e universitarios, a coordinación entre as mocidades políticas foi decisiva, e aínda máis cando se tomou a decisión de volver gañar as rúas, con mobilizacións das agrupacións en Rosario e Capital que foron violentamente reprimidas.

Na Igrexa católica Arxentina, a pesar da pasividade xeral das súas autoridades, existiron varios grupos e persoas que adoptaron unha activa posición de defensa dos dereitos humanos. Entre eles poden destarcarse as monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon , os pais palotinos de Belgrano, o bispo da Rioxa Monseñor Enrique Angelelli , entre moitos outros.

No exterior organizáronse grupos de exiliados entre os que se destacaron a Casa Arxentina en México e Madrid, así como os grupos organizados en París.

As organizacións guerrilleiras Montoneros e ERP foron perdendo presenza ata quedar sumamente debilitadas.

O 30 de marzo de 1982 as forzas opositoras, co liderado da CGT e a Multipartidaria, organizaron unha gran manifestación popular contra a ditadura que produciu a primeira gran fisura do réxime.

Consecuencias da Guerra Sucia

"Dijimos Nunca Más": graffitti en Buenos Aires, 2006.

Logo da derrota na Guerra das Malvinas o goberno militar viuse debilitado ata o punto de ter que chamar a eleccións democráticas sen condicionamento algún para o 30 de outubro de 1983. Poucos meses antes o goberno militar ditou a Lei 22.924 coñecida como Lei de Autoamnistía. Esta lei foi un acto desesperado do goberno militar en retirada e foi reiteradamente declarada inconstitucional ata durante os meses finais do Proceso de Reorganización Nacional. O 15 de decembro de 1983, cinco días logo de asumir, o presidente Alfonsín enviou ao Congreso un proxecto de lei declarando nula a lei de auto-amnistía e unha semana despois o proxecto foi sancionado como Lei Nº 23.040, a primeira lei da nova etapa democrática.

A CONADEP e o Informe Nunca Más

Artigos principais: Comisión Nacional sobre a Desaparición de Persoas e Informe Nunca Más.

Tamén o 15 de decembro de 1983 o presidente Alfonsín creou a Comisión Nacional sobre a Desaparición de Persoas (CONADEP), integrada por personalidades independentes como Ernesto Sabato, Magdalena Ruiz Guiñazú, Graciela Fernández Meijide, entre outros, coa misión de relevar, documentar e rexistrar casos e probas de violacións de dereitos humanos, para fundar o xuízo ás xuntas militares.

No 20 de setembro de 1984 a CONADEP produciu o seu famoso informe titulado Nunca Más e os seus membros concorreron a entregalo ao presidente Alfonsín acompañados dunha multitude de 70.000 persoas .

Xuízo ás Xuntas Militares

Artigo principal: Xuízo ás Xuntas.

Finalmente o mesmo 15 de decembro de 1983 Alfonsín sancionou os decretos 157/83 e 158/83. Polo primeiro ordenábase axuizar aos dirixentes das organizacións guerrilleiras ERP e Montoneros; polo segundo ordenábase procesar ás tres primeiras xuntas militares que dirixiron o país desde o golpe militar do 24 de marzo de 1976 ata a Guerra das Malvinas de 1982, excluíndo así á última xunta que decidiu entregar o poder a un goberno elixido democraticamente sen condicionamentos.

O 4 de outubro de 1984 a Cámara Federal da Capital Federal (tribunal civil) tomou a decisión de desprazar ao tribunal militar que estaba axuizando ás xuntas para facerse cargo directamente do xuízo.

O fiscal foi Julio César Strassera e o fiscal adxunto Luís Gabriel Moreno Ocampo. O xuízo realizouse entre o 22 de abril e o 14 de agosto de 1985. Tratáronse 281 casos.

Os integrantes da Cámara Federal de Apelacións no Criminal e Correccional da Capital Federal que xulgou ás Xuntas Militares foron Jorge Torlasco, Ricardo Gil Lavedra, León Carlos Arslanián, Jorge Valerga Araoz, Guillermo Ledesma e Andrés J. D´Alessio.

O 9 de decembro de 1985 ditouse a sentenza condenando a Jorge Rafael Videla e Emilio Eduardo Massera a reclusión perpetua, a Roberto Eduardo Viola a 17 anos de prisión, a Armando Lambruschini a 8 anos de prisión e a Orlando Ramón Agosti a 4 anos de prisión. En cambio foron absoltos Omar Domingo Rubens Graffigna, Leopoldo Fortunato Galtieri, Basilio Lamí Dozo e Jorge Isaac Anaya.

Polas características que tivo, a condena ás xuntas militares realizada por un goberno democrático constituíu un feito sen precedentes no mundo, que contrastou fortemente coas transicións negociadas que tiveron lugar naqueles anos no Uruguai, Chile, o Brasil, España, Portugal e Suráfrica.

Sublevacións militares e leis de Punto Final e Obediencia Debida

Artigos principais: Carapintadas, Lei de Punto Final e Lei de Obediencia Debida.

Durante eses anos a democracia estivo permanentemente ameazada por sectores das Forzas Armadas que se negaban a aceptar o axuizamento por violacións aos dereitos humanos durante o réxime militar anterior. Para intentar manter baixo control o descontento nas Forzas Armadas, en 1986 o Congreso sancionou a Lei de Punto Final impoñendo un prazo de 60 días para procesar a acusados de delitos de lesa humanidade cometidos durante o goberno militar.

A Lei de Punto Final non foi suficiente e na Semana Santa de 1987 produciuse unha gran rebelión militar encabezada por mozos oficiais que se denominaron carapintadas. Ao mesmo tempo que os xefes militares demostraban que non estaban dispostos a obedecer as ordes do presidente Alfonsín e reprimir a insurrección, millóns de persoas saíron ás rúas para opoñerse ao alzamento militar e a CGT declarou a folga xeral en defensa do goberno constitucional. Durante varios días o país estivo a beira da guerra civil.

A crise considerouse superada o sábado 30 de abril cando Alfonsín así o comunicou nun discurso á poboación congregada en Plaza de Mayo onde utilizou dúas frases que se fixeron históricas con sentido negativo: "Felices Pascuas" e "la casa está en orden". Alfonsín, sen poder militar para deter o golpe de estado, negociou cos líderes militares "carapintadas" a garantía de que non habería novos xuízos contra militares por violación de dereitos humanos. Esas medidas concretáronse coa lei de Obediencia Debida e a substitución do xeneral Héctor Ríos Ereñú polo xeneral José Dante Caridi, ao mando do Exército. Este último, desde o seu cargo, defendeu publicamente a ditadura e a guerra sucia. Desde entón houbo outras dúas insurreccións militares durante 1988 (18 de xaneiro e 1 de decembro) e un permanente estado de insubordinación das Forzas Armadas.

As leis de Punto Final e Obediencia Debida foron obxecto de fortes cuestionamientos por parte das organizacións de dereitos humanos, o movemento estudantil, e as forzas políticas progresistas.

Indultos

Artigo principal: Indultos de Menem.

En 1989 e 1990 o presidente Carlos Menem indultou aos autores de delitos de lesa humanidade.

O presidente Carlos Menem ditou varios decretos o 7 de outubro de 1989 e o 30 de decembro de 1990, indultando entre outros a tódolos autores de crimes de lesa humanidade non beneficiados polas Leis de Punto Final e Obediencia Debida, incluídos os membros das xuntas condenados e o ministro de Economía José Alfredo Martínez de Hoz .

As leis de Obediencia Debida e Punto Final e os indultos aos xefes militares e guerrilleiros xa condenados, concedidos polo presidente Carlos Menem en 1989, foron coñecidas como as leis de impunidade.

A partir de 2004 gran cantidade de xuíces comezaron a declarar a inconstitucionalidade dos indultos de crimes de lesa humanidade, reabríndose así as causas contra os indultados por eses crimes. O 6 de setembro de 2006, a Corte de Casación, máximo tribunal arxentino en materia penal declarou por primeira vez a inconstitucionalidade dun indulto.

Nulidade das leis de Obediencia Debida e Punto Final e reapertura de xuízos

O 21 de agosto de 2003 o Congreso sancionou a lei 25.779 declarando insanablemente nulas as leis de Obediencia Debida e Punto Final .

Pouco despois reabríronse as causas por delitos de lesa humanidade pechadas na década dos anos 80. O 3 de agosto de 2006 reabríronse 959 causas penais nas que 211 acusados atopábanse en prisión preventiva . Entre as causas reabertas destácanse algunhas que involucran gran cantidade de represores denominadas "mega-causas". Entre elas destácanse: as mega-causas ESMA, I Corpo de Exército, Rexemento de Infantaría 9, Santiago do Estero, San Martín, Chaco, Mar del Plata, Misións, Rosario, Santa Fe e Tucumán.

Os xuízos reabertos están xerando novos elementos, probas de crimes que eran descoñecidos e nenos secuestrados que non estaban rexistrados. Estela de Carlotto, presidenta de Avoas de Praza de Maio declarou que:

Conforme han pasado los años, la gente se ha sacudido el temor que sentía, incluso en los años 80, después de que se restableció la democracia... Como resultado, los testimonios que estamos escuchando son más completos y detallados que nunca.

No marco da reapertura dos xuízos o 19 de setembro de 2006 produciuse unha histórica sentenza condenando a Etchecolatz a reclusión perpetua, na que o tribunal aceptou por primeira vez a figura do "xenocidio". Etchecolatz xa fora condenado a 23 anos de prisión en 1986 por violacións dos dereitos humanos, pero foi liberado grazas ás normas de impunidade. Ao día seguinte Jorge López, testemuña clave no caso desapareceu sen deixar rastros. Previamente ditouse a primeira sentenza contra o ex policía Julio Simón, coñecido como "O Turco Julián", condenándoo a 25 anos de prisión por violacións dos dereitos humanos .

Outros xuízos

Xuízo á última Xunta Militar

Os membros da última xunta e o último presidente foron procesados pola redacción do chamado Documento Final sobre a Loita contra a Subversión e o Terrorismo e a sanción dunha lei de autoamnistía. A razón xurídica utilizada para abrir este xuízo foi que con ese acto encubriuse o secuestro de nenos .

Xuízos pola verdade

Imaxe fronte á ESMA, 2006.

Como consecuencia das leis de Punto Final e Obediencia Debida, e os indultos decretados polo presidente Menem practicamente cesaron todas as investigacións sobre delitos cometidos durante o goberno militar. Iso non só deixou impunes eses delitos, senón que tamén pechou a posibilidade de coñecer o que sucedera coas vítimas, e en moitos casos ata cos nenos que aínda continúan en poder dos seus captadores descoñecendo a súa identidade.

Por esa razón algúns familiares iniciaron unha serie moi peculiar de xuízos que foron coñecidos como "xuízos pola verdade". Os xuízos pola verdade reclamaron á xustiza que recoñeza:

"la inalienabilidad del derecho a la verdad y la obligación del respecto al cuerpo y del derecho al duelo dentro del ordenamiento jurídico argentino, así como también el derecho a conocer la identidad de los niños nacidos en cautiverio y la obligación del Estado argentino de investigar y castigar a los responsables" y que "arbitre las medidas necesarias para determinar el modo, tiempo y lugar del secuestro y la posterior detención y muerte y el lugar del secuestro y la posterior detención y muerte y el lugar de la inhumación de los cuerpos de las personas desaparecidas" .

Varios tribunais aceptaron a procedencia destes xuízos que se caracterizaron por non buscar culpábeis senón por pescudar a verdade.

A significación dos xuízos pola verdade foi precisada polo xurista marplatense Mario Portela como un mecanismo para reconstruír a memoria da Arxentina:

"La reconstrucción de la memoria tiene mucho que ver con la dignidad humana", y que lo que se pretende con estos procesos judiciales - que son de carácter declarativo, no normativo - es "rescatar la dimensión humana, sacar al ámbito público lo que es privado, en una especie de catarsis", porque "nada mejor que el miedo, el esconderse, para el poder totalitario".

Nos Xuízos pola Verdade descubriuse, entre outras cousas, a existencia de redes de apropiación e tráfico de bebés a cuxas nais executar.

Causa Operación Cóndor

Os delitos de lesa humanidade cometidos no marco da Operación Cóndor non resultaron alcanzados polas leis de Punto Final e Obediencia Debida nin polos indultos do presidente Menem.

Por esa razón, en 1999 abriuse unha causa para investigar eses crimes, na Arxentina, Bolivia, o Brasil, Chile, o Perú e o Uruguai. Están procesados 16 xefes militares polo secuestro e desaparición de 110 persoas. Na causa pediuse a extradición do ex ditador chileno Augusto Pinochet, falecido en 2007 .

Xuízos noutros países

Italia

O xuíz español Garzón visita a ESMA.

A idea de axuizar represores arxentinos fóra do país orixinouse en Italia. En 1983 familiares de 100 italianos desaparecidos durante a ditadura arxentina presentaron a primeira denuncia en Roma.

En 1985 iniciouse un primeiro xuízo que concluíu o 6 de decembro do 2000 coa condena a cadea perpetua dos xenerais Guillermo Suárez Mason e Santiago Omar Riveros, e a 24 anos de cárcere a Juan Carlos Gerardi, José Luís Porchetto, Alejandro Portas, Héctor Oscar Maldonado e Roberto Julio Rossin.

En 2006 xuño deste ano, a xustiza italiana iniciou outro xuízo coñecido como causa ESMA onde están acusados Jorge Eduardo Acosta, Alfredo Astiz, Antonio Bañen, e Emilio Massera..

Francia

En Francia en 1990 o capitán Alfredo Astiz foi condenado a cadea perpetua pola Corte de Apelacións de París pola morte das monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon.

España

En 1996 o Xulgado nº 5 da Audiencia Nacional española iniciou unha investigación polos delitos de terrorismo e xenocidio contra españois durante a ditadura militar na Arxentina. Nestas causas atópanse imputados decenas de represores arxentinos para os que se solicitou extradición . Nese marco en 2005 foi condenado o represor Adolfo Scilingo a 640 anos de prisión .

En 1997 o xuíz español Baltasar Garzón solicitou a detención e extradición de 45 militares arxentinos e un civil a quen procesou por xenocidio, terrorismo de Estado e someter a torturas a presos políticos durante o réxime de facto que gobernou na Arxentina entre 1976 e 1983. Entre eles atópase Jorge Anaya

O 27 de xullo de 2003 o presidente Néstor Kirchner mediante o Decreto 420/03 modificou o criterio de rexeitamento das extradicións sustentado ata ese momento ordenando a "obrigatoriedade do trámite xudicial" solicitado pola Xustiza española, e abrindo así o camiño á extradición efectiva dos militares requiridos .

En agosto de 2003 o entón presidente de España José María Aznar ordenou non continuar co proceso de extradición dos solicitados por crimes durante o goberno de facto na Arxentina. Esta decisión foi anulada pola Corte Suprema de España en 2005 , ordenando continuar adiante coas extradicións solicitadas por Garzón.

En España tamén se atopa detido o ex militar (mariño) Ricardo Miguel Cavallo quen se desempeñou na ESMA. Durante varios anos desenvolveuse unha forte loita xudicial para evitar que poida ser xulgado en España, sostendo a defensa que debía ser axuizado na Arxentina. En decembro de 2005 a xustiza española decidiu que Cavallo será axuizado nese país, pero o tribunal supremo revogou o seu regreso en xullo de 2007. En xaneiro de 2006, a Fiscalía pediu unha pena mínima de 13.332 anos de cárcere para Cavallo por xenocidio.

Alemaña

En 1983 un grupo de familiares dos desaparecidos alemáns ou descendentes de alemáns na Arxentina presentou na Arxentina un habeas corpus conxunto pola desaparición de 48 alemáns e de orixe alemá que nunca tivo resposta por parte das autoridades xudiciais do país.

O 31 de xaneiro de 1983, algúns dos familiares dos desaparecidos alemáns, como Idalina R. de Tatter e María Christina Bogado Tatter, denunciaron ao Ministro alemán de Relacións Exteriores, Hans Dietrich Genscher, por denegación de auxilio solicitado en caso de necesidade urxente. Elas fundamentaron a denuncia presentando como exemplo os secuestros e desaparición forzada de Jorge Federico Tatter, secuestrado do seu domicilio o quince de outubro de 1976 e de Claudio Manfredo Zieschank, secuestrado do seu centro de prácticas pre-profesionais en Buenos Aires o 26 de marzo de 1976. Os familiares dos desaparecidos explicaron o desinterese do goberno federal alemán de Relacións Exteriores en prestar axuda aos secuestrados pola ditadura militar Arxentina. Esta denuncia foi arquivada moi pronto pola Fiscalía de Bonn. En maio de 1998, os familiares dos desaparecidos alemáns volveron facer en Alemaña unha denuncia penal polos secuestros ou desaparición forzada de Betina Ehrenhaus, Marcelo Weisz, Jorge Federico Tatter e Gerardo Coltzau, durante os anos da última ditadura militar Arxentina. Máis tarde denunciaron os secuestros e homicidios de Elisabeth Kaesemann e Claus Zieschank, contando para isto co apoio da Coalición contra la Impunidad en Argentina.

No 2006 algunhas das causas denunciadas atopábanse en investigación, sen condenados. A Fiscalía e o Tribunal de Nuremberg solicitaron a captura e extradición de seis altos oficiais arxentinos, entre eles o expresidente de facto Jorge Rafael Videla, así como o ex almirante Emilio Eduardo Massera, os xenerais Juan Bautista Sasiain e Franco Luque, e o coronel Pedro Alberto Duran Saenz.

As marchas polos dereitos humanos

30º Aniversario do golpe. Marcha dos dereitos humanos.

O 30 de abril de 1977 as Nais da Praza de Maio realizaron a primeira rolda ao redor da Pirámide de Maio en praza de Maio, fronte á Casa de Goberno. O costume de realizar unha rolda orixinouse na orde das forzas policiais de que debían "circular". A partir dese día as roldas realízanse cada xoves.

Desde os últimos anos do goberno militar as marchas convocadas polas organizacións de dereitos humanos comezaron a convocar a grandes cantidades de persoas, entre as que se destacan os mozos. Estas marchas multitudinarias desempeñaron un papel moi importante no desenvolvemento dunha conciencia favorable cara aos dereitos humanos e a memoria.

Entre as grandes marchas poden destacarse a 1ª Marcha da Resistencia o 10 e 11 de decembro de 1981 , a Marcha pola Vida o 5 de outubro de 1982 , a 2ª Marcha da Resistencia, o 9 e 10 de decembro de 1982 , a do 20 de setembro de 1984 acompañando á CONADEP para entregar o Informe Nunca Más ao presidente Alfonsín , a do 26 de abril de 1985 cando se iniciou o Xuízo ás Xuntas, a do 20º Aniversario do golpe militar o 23 e 24 de marzo de 1996, a do 24 de marzo de 2006 (30º Aniversario do golpe).

Equipo Arxentino de Antropoloxía Forense (EAAF)

Artigo principal: Equipo Arxentino de Antropoloxía Forense.

Inmediatamente logo de recuperada a democracia e de que entrase en funcionamento a CONADEP comezaron a realizarse exhumacións porque se sospeitaba que moitas das tumbas NN poderían estar ocultando desaparecidos asasinados sen identificar. Pronto foi evidente que se necesitaban métodos científicos para reconstruír a memoria. A CONADEP e as Avoas da Praza de Maio tomaron a iniciativa e viaxaron aos Estados Unidos onde recibiron o decisivo apoio da Asociación Americana para el Avance de la Ciencia. Creouse unha base de datos xenéticos no Hospital Durand de Buenos Aires, e un equipo de antropólogos forenses organizados por Clyde Snow con grande audacia . Sobre esta base en 1986 creouse o Equipo Arxentino de Antropoloxía Forense (EAAF), como unha organización non gobernamental e sen fins de lucro .

O EAAF desenvolveu un método de investigación organizado en tres etapas:

1. Unha etapa preliminar de recompilación de fontes escritas e orais do desaparecido ou desaparecida;
2. Unha etapa de análise da documentación e rexistros que ten como fin establecer onde poden atoparse os restos;
3. Unha etapa arqueolóxica, similar á arqueoloxía clásica nun contexto médico legal. Nesta etapa utilízanse tamén as técnicas de investigación xenética a través do ADN.

O EAAF foi pioneiro no desenvolvemento destas técnicas. Di Clyde Snow que:

por primera vez en la historia de la investigación de violaciones a los derechos humanos empezamos a usar metodología científica para investigar estos crímenes. Aunque empezamos de a poco, produjo una verdadera revolución en el modo en que se investigan las violaciones a los derechos humanos. La idea de usar la ciencia en el área de derechos humanos comenzó aquí en la Argentina y ahora se usa en todo el mundo. El equipo llevó la idea a todo el mundo y ayudó a la formación de equipos en otros países como Guatemala, Chile, Perú. Los países europeos tienen ahora sus equipos de antropología forense. Pero los argentinos fueron los pioneros... Cuando comenzamos ellos recibieron amenazas de muerte. Yo recibí algunas llamadas nocturnas extrañas pero como mi español era tan malo no entendía.

Ata o 2000 o EAAF lograra identificar os restos de 60 persoas, mentres que había outros 300 casos que se continuaban investigando.

Claudio, un fillo de desaparecidos que buscaba aos seus pais di:

Me acuerdo de que llegué a mi casa y me estaba esperando Alejandro (Inchaurregui, médico e integrante del EAAF) con mi mamá adoptiva. Y me contó todo, quiénes eran mis viejos, que eran desaparecidos... Y supe también que tenía un hermano.

Algúns dos membros do EAAF son: Luis Fondebrider, Darío Olmo, Silvina Turner, Patricia Bernardi, Anahí Ginarte, Rafael Mazzella, Daniel Bustamante, Carlos Somigliana, Miguel Nieva, Sofía Egaña, Cecilia Ayerdi, Andrea del Río.

Museos e Espazos da Memoria

A ESMA convertida en «espazo para a memoria».

Desde 1984 existiron varios proxectos para crear institucións, casas ou museos nos que se puidese organizar a memoria da guerra sucia na Arxentina, pero por máis dunha década os mesmos fracasaron ou non se consolidaron.

En Rosario a Municipalidade creou o Museo da Memoria, dependente da Secretaría de Cultura, por ordenanza o 26 de febreiro de 1998. Iniciou as súas actividades o 30 de marzo do ano 2001. O museo dedica unha atención especial ao accionar do II Corpo de Exército, que tivo a súa sede na cidade de Rosario desde onde se deseñou o plan represivo sobre seis provincias. É o primeiro da Arxentina .

No ano 2000 sancionouse a Lei 392/2000 da Cidade de Buenos Aires que estableceu que o edificio da ESMA fosen destinados á sede dun futuro museo. O 24 de marzo de 2004 asinouse un convenio entre o goberno da Cidade de Buenos Aires e o Estado Nacional para traballar conxuntamente na construción dun “Espazo para a Memoria e para a Promoción e Defensa dos Dereitos Humanos”, que funcionará no predio da ESMA.

24 de marzo de 2007: recuperación do CCD «La Perla» para crear un espazo para a memoria.

Outros centros clandestinos de detención tamén foron expropiados ou propostos para constituírse en espazos de memoria, como o sitio onde estaba o de Club Atlético, o Olimpo, o CCD situado na rúa Vicerrei Cevallos 630 de Buenos Aires, a ex Xefatura de Policía en Rosario, a Mansión Seré en Morón (Buenos Aires) (Gran Buenos Aires) etc.

Tamén na Cidade de Buenos Aires decidiuse construír o Parque da Memoria fronte ao Aeroparque. En 2006 estaba parcialmente construída. En Córdoba, o 24 de marzo de 2007 o goberno nacional entregou o CCD «La Perla» para crear un espazo para a memoria.

Autocrítica das Forzas Armadas e o papel do Xeneral Balza

A partir da recuperación da democracia o 10 de decembro de 1983, comezou a falarse da necesidade que as Forzas Armadas rexeitasen os métodos criminais de acción. O feito tiña importancia para que as Forzas Armadas puidesen integrarse como parte do Estado de dereito.

O primeiro acto nese sentido foi realizado en decembro de 1985 polo entón Xefe do Estado Maior Conxunto, Brigadier Xeneral Teodoro Waldner (Forza Aérea), no Colexio Militar en ocasión do egreso dos novos oficiais, coa presenza do presidente Raúl Alfonsín.

A autocrítica do Brigadier Xeneral Waldner foi eloxiada por diversos sectores da vida nacional, pero ao mesmo tempo outros altos mandos das Forzas Armadas reivindicaban a lexitimidade das actuacións durante a guerra sucia.

A sucesión de presións, planteos e levantamentos militares desde 1985, que lograron frear o axuízamento dos responsables de crimes de lesa humanidade e logo indultar aos condenados, abriu novamente sospeitas sobre o verdadeiro pensamento das Forzas Armadas respecto dos dereitos humanos.

Nese marco histórico, en abril de 1995, durante a presidencia de Carlos Menem, o xeneral Martín Balza, nese momento Xefe do Exército, presentouse nun importante programa televisivo para ler unha declaración. Esa declaración de Balza está considerada como a primeiro autocrítica profunda das Forzas Armadas. O xeneral Balza dixo entón entre outras:

Sen buscar palabras innovadoras, senón apelando aos vellos regulamentos militares, aproveito esta oportunidade para ordenar unha vez máis ao Exército, en presenza de toda a sociedade: ninguén está obrigado a cumprir unha orde inmoral ou que se aparte das leis ou regulamentos militares. Quen o fixese incorre nunha conduta viciosa, digna da sanción que a súa gravidade requira. Sen eufemismos, digo claramente: delinque quen vulnera a Constitución Nacional. Delinque quen imparte ordes inmorais. Delinque quen para cumprir un fin que cre xusto emprega medios inxustos e inmorais. A comprensión destes aspectos esenciais fai á vida republicana dun Estado...Comprender isto, abandonar definitivamente a visión apocalíptica, a soberbia, aceptar o disenso e respectar a vontade soberana, é o primeiro paso que estamos transitando desde fai anos, para deixar atrás o pasado, para axudar a construír a Arxentina do futuro, unha Arxentina madurada na dor, que poida chegar algún día ao abrazo fraterno. Se non logramos elaborar o duelo e pechar as feridas non teremos futuro. Non debemos negar máis o horror vivido, e así poder pensar na nosa vida como sociedade cara adiante, superando a pena e o sufrimento. (versión completa en Wikisource)

Con posterioridade o propio Xeneral Balza realizou varias ampliacións da autocrítica do Exército en 1998 e 1999. Como consecuencia diso foi expulsado do Círculo Militar, a asociación civil máis importante coas que contan os militares na Arxentina.

O 3 de marzo de 2004, con motivo da decisión do presidente Néstor Kirchner de establecer un museo da memoria na ESMA, o Xefe da Armada Arxentina, Almirante Jorge Godoy, realizou unha importante autocrítica sobre o papel desempeñado pola forza baixo o seu mando durante a guerra sucia, declarando entre outras cousas:

O actual persoal que sufriu e sofre un inmerecido escarnio por causas imputables a quen mal dirixiron e controlaron, desde a condución política e operativa, o emprego da forza do Estado;... Queira Deus que efectivamente a cesión deste inmoble axude ao mellor entendemento social, ao pleno imperio da xustiza e os dereitos humanos, ao progreso do país e ao benestar de todos os seus habitantes. Que polo seu froito obtéñase a ansiada reconciliación que debe emerxer necesariamente entre o Estado, as súas institucións e o seu pobo. (Versión completa en Wikisource)

A autocrítica militar abriu paso tamén para as autocríticas doutros sectores da sociedade arxentina respecto da súa conduta durante a guerra sucia como as organizacións guerrilleiras ERP e Montoneros..

Pola súa banda a Igrexa católica publicou unha carta o 27 de abril de 1996 asinada polos bispos onde piden perdón pola participación de fillos da Igrexa na guerrilla e na represión da ditadura militar:

Imploramos perdón a Dios nuestro Señor por los crímenes cometidos entonces, especialmente por los que tuvieron como protagonistas a hijos de la Iglesia, sean los enrolados en la guerrilla revolucionaria, sean los que detentaban el poder del Estado o integraban las fuerzas de seguridad. También por todos los que, deformando la enseñanza de Cristo, instigaron a la violencia guerrillera o a la represión inmoral.

O 24 de marzo: Día da Memoria e festivo

A Lei 25.653 do 22 de agosto de 2002 estableceu que o 24 de marzo sería considerado o Día Nacional da Memoria pola Verdade e a Xustiza, para a conmemoración das vítimas da última ditadura militar.

En 2006 a Lei 26.085 declarou o día 24 de marzo festivo nacional. A intención da lei é crear un día da memoria e recoñecelo como día tradicional de mobilización polos dereitos humanos. A medida xerou apoios e críticas entre os partidos políticos e as organizacións de dereitos humanos.

Interpretacións históricas

As interpretacións sobre a Guerra Sucia na Arxentina xeraron e continúan xerando acalorados debates. En xeral pode dicirse que hai catro grandes grupos de interpretacións:

• Represión por medio de terrorismo de Estado
• Teoría de os dous demos.
• Guerra de contrainsurxencia
• Guerra civil revolucionaria

Represión por medio de terrorismo de Estado

En xeral as organizacións de dereitos humanos e os partidos progresistas, de esquerda e de centro esquerda, sosteñen que se tratou de xeito sinxelo dun proceso represivo de opositores executado mediante un plan sistemático e predeseñado de terrorismo de Estado. Dentro deste enfoque algúns sosteñen que o golpe militar de 1976 tivo unha continuidade de crecente violencia represiva cos golpes militares de 1930, 1955, 1962 e 1966 contra as forzas democráticas.

Teoría dos dous demos

Outros sectores máis relacionados coas ideas de centro, sosteñen que as Forzas Armadas, por unha banda, e as organizacións guerrilleiras, polo outro, exerceron actos de violencia terrorista, que non só afectaron ao bando ao que dicían combater, senón a decenas de miles de cidadáns que non facían uso da violencia. Esta interpretación foi denominada polos seus críticos en forma despectiva como "teoría dos dous demos".

Guerra de contrainsurxencia

Os sectores que defenden o accionar das Forzas Armadas entre 1976 e 1983, sosteñen que se trataba dunha guerra, que non obedecía ás regras da guerra tradicional. Dentro desta concepción as violacións de dereitos humanos son consideradas como excesos habituais en toda guerra, pasibles de ser amnistiados. Dentro desta interpretación algúns sectores sosteñen que as Forzas Armadas combatían unha agresión marxista-leninista no contexto da guerra fría, mentres que outros sectores sosteñen que simplemente se combatía ao terrorismo.

Guerra civil revolucionaria

Os sectores vinculados coas organizacións guerrilleiras adoitan soster tamén que se tratou dunha guerra civil revolucionaria. En moito casos cuestionan a comisión de crimes de guerra por parte das Forzas Armadas e de delitos de lesa humanidade contra combatentes e non combatentes.

Impacto cultural

Artigo principal: Guerra sucia na Arxentina na cultura.

O impacto da guerra sucia na Arxentina sobre a cultura foi considerable, tanto dentro como fóra do país. Pode dicirse que a guerra sucia impactou todas as áreas e practicamente a tódolos artistas dun modo ou doutro.

Véxase tamén

Bibliografía

• Almirón, Fernando (1999). Campo Santo; testimonios del ex sargento Victor Ibáñez. Buenos Aires: Nuestra América. ISBN 987-97022-8-X. 
• Bonasso, Miguel (1988). Recuerdo de la muerte. Buenos Aires: Puntosur. ISBN 987-580-074-0. 
• Butazzoni, Fernando (1986). El tigre y la nieve. Montevideo: Banda Oriental. ISBN 84-88455-48-8. 
• Calveiro, Pilar (1998). Poder y desaparición. Los campos de concentración en Argentina. Buenos Aires: Colihue. ISBN 950-581-185-3. 
• Cerrutti, Gabriela (1998). Entrevista a Alfredo Astiz (Tres Puntos, volumen I, número 28 ed.). 
• Comisión Nacional sobre la Desaparición de las Personas (1984). Nunca Más. Buenos Aires: Eudeba. ISBN 950-23-0111-0. Arquivado dende o orixinal o 31 de maio de 2012. Consultado o 10 de setembro de 2007. 
• Contepomi, Patricia; Contepomi, Gustavo (1984). Sobrevivientes de la Perla (PDF). Buenos Aires: El Cid Editor. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 28 de setembro de 2007. Consultado o 21 de outubro de 2007. 
• Hagelin, Ragnar (1984). Mi hija Dagmar. Buenos Aires: Sudamericana. ISBN 950-37-0064-7. 
• Kimel, Eduardo (1986). La Masacre de San Patricio. Buenos Aires: Ed. Lohlé-Lumen. ISBN 950-724-533-1. 
• Lázara, Simón (1987). Crimen contra la Humanidad. Buenos Aires: Asamblea Permanente por los Derechos Humanos. 
• Presidencia de la Nación Argentina (2006). Amnistía Internacional denuncia a la Junta. Buenos Aires: Presidencia de la Nación. Arquivado dende o orixinal o 21 de outubro de 2007. Consultado o 21 de outubro de 2007. 
• Robin, Marie-Monique (s.a.). La escuela francesa, Entrevista realizada por Raúl Favella y Silvia Rodulfo. Argenpress. Arquivado dende o orixinal o 17 de novembro de 2010. Consultado o 21 de outubro de 2007. 
• Seisdedos, Gabriel (1996). El honor de Dios, Mártires Palotinos. Buenos Aires: Ed. Lohlé-Lumen. ISBN 950-8612-59-1. 
• Seoane, María (2001). El dictador. Buenos Aires: Sudamericana. ISBN 950-07-1955. 
• Timerman, Jacobo (1982). Prisionero sin nombre, celda sin número. Nueva York: Vintage Books. 
• Uriarte, Claudio (1991). Almirante Cero. Buenos Aires: Planeta. ISBN 950-742-134-3. 
• Verbitsky, Horacio (1995). El vuelo. Buenos Aires: Planeta - Espejo de la Argentina. ISBN 950-742-608-6. Arquivado dende o orixinal o 15 de outubro de 2008. Consultado o 21 de outubro de 2007. 

Bibliografía específica sobre centros clandestinos de detención

• Almirón, Fernando (1999). Campo Santo; testimonios del ex sargento Victor Ibáñez. Buenos Aires: Nuestra América. ISBN 987-97022-8-X. 
• Butazzoni, Fernando (1986). El tigre y la nieve. Montevideo: Banda Oriental. ISBN 84-88455-48-8. 
• Calveiro, Pilar (1998). Poder y desaparición. Los campos de concentración en Argentina. Buenos Aires: Colihue. ISBN 950-581-185-3. 
• Contepomi, Patricia; Contepomi, Gustavo (1984). Sobrevivientes de la Perla (PDF). Buenos Aires: El Cid Editor. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 28 de setembro de 2007. Consultado o 21 de outubro de 2007. 
• Timerman, Jacobo (1982). Prisionero sin nombre, celda sin número. Nueva York: Vintage Books. 

Bibliografía específica sobre a Operación Cóndor

• Calloni, Stella (2006). Operación Cóndor: pacto criminal. La Habana: Ciencias Sociales. 
• Calloni, Stella (1994). Los Archivos del Horror del Operativo Cóndor. CovertAction, volumen: Tradución Equipo Nizkor. 
• Dinges, John (2004). Operación Cóndor: Una Década de Terrorismo Internacional en el Cono Sur. Santiago de Chile: Ediciones B. ISBN 956-7510-96-2. Arquivado dende o orixinal o 27 de setembro de 2013. Consultado o 22 de setembro de 2013. 

Bibliografía específica sobre a Operación Charly en Centroamérica

• Armony, Ariel C. (1999). La Argentina, los Estados Unidos y la Cruzada Anti-Comunista en América Central, 1977-1984. Quilmes: Universidad Nacional de Quilmes. 
• Bardini, Roberto (1988). Monjes, mercenarios y mercaderes, libro del autor de este trabajo. México : Alpa Corral. 
• Butazzoni, Fernando (2005). La historia secreta de un doble asesinato. Marcha, vol. Montevideo. 
• Honey, Martha (1994). Hostile acts: US policiy in Costa Rica in the 1980s. Gainesville, Fl: University Press of Florida. ISBN 0-8130-1250-3. 
• Maechling, Charles (1981). The Argentine pariah. Foreign Policy, vol. Invierno 1981-1982, nº 45. pp 69-83. 
• Seoane, María (2006). Los secretos de la guerra sucia continental de la dictadura. Clarín, vol. Especiales: A 30 años de la noche más larga. 

Outros artigos

• Guerra sucia na Arxentina na cultura

Ligazóns externas

• Complicidad patronal -militar en la última dictadura Argentina, Victoria Basualdo (UBA-Universidade de Columbia), 2006 (en castelán).