Refraneiro galego da vaca

Vacas de raza rubia galega.

A seguir recóllese a pegada da vaca na cultura popular galega, na etnografía e na literatura de transmisión oral.

O becerro, xato, cuxo, vitelo ou pucho

Xato de rubia galega en Oroso.

Xato de rubia galega en Moeche.

• Cada ovella coñez o seu rexelo e cada vaca o seu tenreiro/becerro.
• Cuxo/Puchiño/Xatiño mamote ben dorme.
• Cuxo mansiño de tódolos tetos mama.
• O becerriño manso mama a súa nai e a outras catro.
• De becerro verás o boi que terás.
• De pequeniña verás a vaquiña que terás /qué vaquiña terás
• De pequeniño verás o boi que terás /qué boi terás.
• De pequeno conocerás qué boi terás.
• De pequeno verás o boi que terás /qué boi terás.
• De piquiniño /xato verás qué boi terás.
• De xatiña verás a vaquiña que terás.
• O boi que terás, de tenreiro o verás.
• De vacas e xatos van os coiros ó mercado.
• En sardiñas e tenreiras, as galegas as primeiras.
• O crego de Albarellos ten máis touras cós seus novelos.
• O que perdeu un boi e atopou un xato, xa non perdeu tanto.
• Ós pobres Deus mándalles nenos, ós ricos mándalles becerros.
• Ós probes mándalles Deus nenos; e ós ricos, becerros.
• Que dea a vaca bo tenreiro, que moito leite coa herba no prado non hai que esperalo
• Que dea a vaca bon becerro /bos xatos e bo leite coa herba do prado n'o hai que esperalo.
• Xatiña de vaca brava turra sempre.

O touro ou boi

Boi de raza Arouquesa.

• Cando che dan o almallo, acude co barazo.
• De antre o touro e o boi, navalla do capador/coitelo de castrador.
• Do toro ó boi, a navalla do castrador/capador.
• Do toro ó boi sólo vai un castrador.
• Entre o touro e o boi, o coitelo capador.
• En terra allea hastr'as vacas turran ós bois.
• Quen perde o almallo, búscalle o chocallo.
• Touriño e muller onde aches dos teus.
• Touro e muller da túa terra deben ser.

Capas

Rubias galegas, roxa e branca.

Capa marela

• A vaca marela non hai quen poida con ela.
• Boi marelo escuro, ara polo mol, ara polo duro.
• Boi marelo lourado, primeiro morto que ampeado.
• Boi marelo, pouco andar e moito penso.
• Mal lle vai á corte onde o boi teixo non tose/tuse.
• Mariquiña do terbelledoiro, o teu pai ten un boi loiro.
• Miña marela gallarda, ara, carreta e non cansa.
• Nin bo Pedro nin boi marelo, nin boa herba por riba do rego, nin boa mula que faga "gin" nin boa muller que fale latín.
• Nin bo porco, nin bo marelo, nin boa herba por riba do rego, nin boa mula que faga "xin" nin boa muller que fale latín.
• Nin bo Xan nin bo Pedro, nin boi marelo enriba do rego /nin boi morto por riba do rego.
• Non hai mal que por mal non veña, morreume a sogra e pareume a vermella.
• O que non munxe marela, non fai queixo nin manteiga.

Outras capas

Vacas marelas.

Vaca galega na Fonte do Santo (Serra de San Mamede).

• A vaca branca, nin na casa nin na praza.
• Gando branco, millor é velo no prato.
• Gando branco, nin no pasto nin no banco.
• Nin vaca con píntegas nin muller ispida.

Os cornos

• A vaca, chover, chover, astra o corno amolecer; a besta, secar, secar, astra o beizo regañar.
• Chover, chover, astra o meu corno amolecer.
• O boi diz: "¡Tanto chovese astra que os cornos lle amolecesen!".
• ¡Que tanto chovese que ate os cornos lle amollecesen.
• Miña marela gallarda, ara, carreta e non cansa.
• Miña vaquiña gallarda, ara, carreta e non cansa.
• Non hai preito que non se arregre nin corno que non se endereite.
• Ó boi morto acañarlle /agarrarlle /acáñalle o corno.
• Ó boi morto, collerlle o corno.
• O que deixa o seu polo alleo, colle un corno e méteo no seo .
• Os cornos das vacas non son como os dos bois.
• Xente de Noia, campana de pau, tocan á misa co corno.

Os tetos

Xato mamando nos tetos da nai.

• A vaca, canto máis se munxe, máis grande ten o teto.
• Vaca alugada, tetos enxoitos.
• Vaca de Ponferrada, moito ubre e pouca canada.

Extremidades

• Bravo está o touriño, dinmo/llo as presunllas, porque esgarabata e non arrebuña.
• A vaca farta, do rabo fai a cama.
• A vaca farta, do seu rabo fai bragada.
• A vaca farta, do seu rabo fai cama.
• Á vaca farta o rabo élle abrigado.
• O boi afartado fai cama do rabo.
• O boi farto déitase no prado e fai cama do rabo.
• Do boi co rabo recachado, ponte a salvo.
• O touriño, cando é bravo, ó andar recacha o rabo.

Características

Características positivas

Gando grande e ben feito

• Boi grande, are ou non are.
• Chocallo de prata e bois rombós son as boas señaes do labrador.
• Testa vén a vaca, inda que fraca.
• Vaca barrigona e ovella corna nin a des nin a troques por outra.

Vaca que dá moito leite

• A vaca do vilán, se dá leite no inverno millor o dá no vran.
• A vaca, para ser leiteira, ha de ter ubre larga, os cornos aguzados e fuciño achatado.
• A vaca para ser leiteira ten que ter o teto longo, corna aguzada e fuciño mocho.
• ¿Eres leiteiriña de Arroxo? Xa, xa (te conozo).
• Vaca de leite, pouco traballo.
• Vaca leiteira non vai á feira.
• Vaca remoedora, leite amorra.

Gando vello que traballa ben

• Á vaca vella aguzarlle /aliviarlle a rella.
• A vaca vella turra do arado, a xuvenca deprende ó seu cabo.
• Ara con boi vello, que non che perderá o rego.
• Axunto da vaca vella deprende a ara-la xovenca.
• Axunto do boi vello afeizóase o xuvenco /deprende a ara-lo xuvenco.
• Cabe do boi vello deprende a turra-lo xuvenco.
• O boi vello puxa do arado e o novo deprende ó seu cabo.
• Boi vello faise novo no lameiro.
• Boi vello folga/refolga no lameiro.
• Pra o boi vello, verde lameiro.
• Boi vello faise ó meu subeu e ó teu.
• Boi vello labra cos ósos.
• Boi vello, sólo cos ósos puxa o carro.
• Boi vello non olla o rego.
• Boi vello polo uso ara.
• Boi vello, rego dreito /suco dereito.
• O boi, cando vai vello, máis dreito leva o rego.
• O boi, cando vai vello, millor tira o rego.
• O boi, cando vello, millor leva o rego.
• O boi, canto máis vello, millor leva o rego.
• O boi millor leva o rego.
• O boi vello, de seu leva o rego.
• O boi vello leva o suco ó dereito.
• Boi vello, pola rilleira.
• Bois vellos con canga nova, envelga torta.
• Bois vellos con xugo novo, rego torto.
• Parella nova, envelga torta.
• Parella vella con canga nova, envelga torta; e, se nova, nin dreita nin torta.
• Parella vella con canga nova, envelga torta; e si nova a parella, nin torta nin dereita.
• Parella vella con xugo novo, tira o rego torto e parella nova con xugo vello, nin torto nin dereito.
• Mal lle vai á corte cando o boi vello non tose.
• Mal vai a corte onde o boi vello non tose.
• Onde o boi vello non tuse, a fouce enferrúxase.
• ¡Malia do sobeu no que non turra o boi vello!
• Ó boi adoito, térmalle a teiró que che ara solo.
• O boi ben vezado traballa a carón do faco.
• O boi máis vello panda por ser mal labrada a horta.
• O boi termente atura a semente.
• Ó boi vello dálle mantenza e darache a pelexa.
• O boi vellouqueiro conoce ó seu amo e ó seu come-deiro.
• Ó boi vello non lle búsque-la corte, que xa che dará el coela.
• Ó boi vello non lle busques abrigo, búscallo ó becerriño.
• Ó boi vello non lle múde-la corte.
• Ó boi vello non lle cates abrigo.
• Ó boi vello non lle cates achego, porque el vaise ó verde e deixa o seco, mais, se verde non acha, o seco apaña.
• Poldro, de poldrela; becerro, de vaca vella.

O pastoreo

Vacas nunha corredoira camiño da eira en Fontela, Miranda, Castroverde.

• A vella conta unha hestoria e o vaqueiro unha vitoria.
• As farfaliñas do zarrón polo serán boas son.
• Asembra de pastores, perda pra os señores.
• Cando cantan os pegureiros, rabean os amos.
• Cando arraia o soalleiro, quenqueira é pigoreiro; cando o inverno vén, xa non hai quen.
• Co vranciño é bo calquer goriño, ca iauga e a neve cata quen cho leve.
• Polo vran calquer pastor é barragán, polo inverno míralle o pelexo.
• Cando chove e fai sol, alegre está o pastor.
• Cando chove e fai sol, ledo anda o pastor.
• Cando neva na serra, sexa pastor quen o desexa.
• Cando neva, sexa pegureiro quen quera.
• Cando neva, sexa vaqueiro quen quera.
• Cando neve na serra, sexa pastor quen queira.
• Cando neve, sexa vaqueiro quen o terme.
• Nin con neve sexas vaqueiro nin de roín sexas servidor.
• De vacas falan os vaqueiros e de vento os mariñeiros.
• De ventos fala o mariñeiro, de vacas o pegureiro.
• De vello, vacas gardar, pouco durar.
• O que queira co vello acabar mándeo de inverno ó monte a gardar.
• Deixa o pegureiro as vacas, mentras a molina non para.
• Fonte de vaqueiros no inverno ten auga; no vran é cagalleiro.
• Máis quero ser vaca que vaqueiro.
• Non todo o que leva pelica é pegureiro.
• O fillo do pegureiro non se cría sin laieiro.
• Ó pastor que moito se gaba, o demo lle linda as vacas.
• Ó pegureiro vello, fato pequeno.
• Ó portelo do pastor chamou a fame e non entrou.
• Ó que veña do maroto e ó que veña do xaldo para a braña do vaqueiro, miña parte douna ó diaño.
• Onte vaqueiro e hoxe cabaleiro.
• Peguriño novo linda mal o gado.
• Xente nova non garda o gado.
• Por mal pegureiro se teña o que non troca de herbeira.
• Vaqueiro e cocho invernizo, Dios non vos fixo.
• Vaqueiro e porco invernizo, o demo vos fixo.
• Vaqueiro pola neve e porco con frío, o demo que os leve.
• Vaqueiro pola neve, que o demo o leve.

Outros

Refráns xeográficos

• Estrela boeira, vaite deitar que os vosos boeiros vanse cear.
• Para pasa-lo Touriñán, ou rentes da costa ou adentro do mar.
• En carne tenreira, Galicia a primeira.
• En Caroi, nin boa vaca nin bo boi, pero montador, do mellor.
• En Galicia despídenme os lameiros e en Castela recébenme os macelos/coitelos.
• Moza de Deza e vaca da Ulla, ben é verdá que de cento unha.
• Moza de Deza e vaca da Ulla, de cento unha.
• Vaca de Entrimo e muller de Gaiás, fuxe delas como dos cás.
• Vaca de Manzalvos e muller da Mezquita ... quita, quita.
• Vacas de Ulla e muller de Bendoiro, n'as metas na casa que che é un agoiro.
• Vaca de Ponferrada, moito ubre e pouca canada.

Véxase tamén

Bibliografía

• BENAVENTE JAREÑO, Pedro; FERRO RUIBAL, Xesús: Refraneiro galego da vaca, Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro, Santiago de Compostela (1994).

Outros artigos

• Vaca
• O ubre da vaca na cultura popular galega
• O leite na cultura popular galega
• O queixo na cultura popular galega
• A manteiga na cultura popular galega