Idade Contemporánea

Historia (occidente)
Protohistoria
Idade Antiga	Antigüidade clásica
	Antigüidade tardía
Idade Media	Alta Idade Media
	Baixa Idade Media
			Plena Idade Media
			Crise da Idade Media
século XV
Idade Moderna
	século XVI
	século XVII
século XVIII
Idade Contemporánea	século XIX
	século XX
	século XXI

A carga dos mamelucos, de Francisco de Goya, 1814, representa un episodio do levantamento do 2 de maio de 1808 en Madrid. Os pobos europeos, convertidos en protagonistas da súa propia historia e que foron proclamados suxeitos da soberanía, non acolleron favorablemente a imposición da liberdade que supuña a extensión dos ideais revolucionarios franceses mediante a ocupación militar do exército napoleónico. Máis adiante, en toda a extensión da Idade Contemporánea, a base popular dos movementos sociais e políticos non implicaba a súa orientación progresista, senón que pendulou dun extremo a outro do espectro político.

Pittsburgh en 1857. A Idade Contemporánea xerou un novo tipo de paisaxe industrial e urbana, de gran impacto na natureza e nas condicións de vida. A revolución dos transportes e das comunicacións permitiu que a unidade da economía-mundo lograda na Idade Moderna se aproximase máis aínda, ao acurtar o tempo dos desprazamentos e aumentar a súa regularidade.

Le Démolisseur, de Paul Signac, 1897-1899. Ademais de ser unha obra esteticamente vangardista (técnica do puntillismo), a elección consciente dun protagonista anónimo e o seu tratamento visual heroico conducen á súa lectura alexórica: as masas derruban a orde antiga antes de construír o novo.

Podemos facelo, indica un cartel de propaganda (1942, durante a segunda guerra mundial) que estimula o esforzo bélico mediante o traballo da muller, un paso decisivo na súa emancipación.

Mulleres de Afganistán, no ano 2003, usando o burca, o veo tradicional que se desexa suprimir xunto con outras opresións pola modernización soviética (1978-1989); pasou a ser obrigatorio como parte da re-islamización durante o réxime fundamentalista dos talibán (1996-2001), e segue sendo na actualidade unha das pedras de toque con maior valor dos medios para a intervención internacional en Afganistán.

Idade Contemporánea é o nome con que se designa o período histórico que comeza no final da Revolución Francesa e dura ata hoxe en día. Comprende un total de 235 anos, entre 1789 e o presente.

A humanidade experimentou unha transición demográfica, concluída para as sociedades máis avanzadas (o chamado primeiro mundo) e aínda en curso para a maior parte (os países subdesenvolvidos e os países recentemente industrializados), que levou o seu crecemento máis aló dos límites que lle impuña historicamente a natureza, conseguindo a xeneralización do consumo de todo tipo de produtos, servizos e recursos naturais que elevaron para unha gran parte dos seres humanos o seu nivel de vida dunha forma antes insospeitada, pero que agudizaron as desigualdades sociais e espaciais e deixan planteadas para o futuro próximo graves incertezas ambientais.

Os acontecementos desta época víronse marcados por transformacións aceleradas na economía, a sociedade e a tecnoloxía que mereceron o nome de Revolución industrial, á vez que se destruía a sociedade preindustrial e construíase unha sociedade de clases presidida por unha burguesía que contemplou o declive dos seus antagonistas tradicionais (os privilexiados) e o nacemento e desenvolvemento dun novo (o movemento obreiro), en nome do cal expuxéronse distintas alternativas ao capitalismo. Máis espectaculares foron ata as transformacións políticas e ideolóxicas (Revolución liberal, nacionalismo, totalitarismos); así como as mutacións do mapa político mundial e as maiores guerras coñecidas pola humanidade.

A ciencia e a cultura entran nun período de extraordinario desenvolvemento e fecundidade; mentres que a arte contemporánea e a literatura contemporánea (liberados polo romanticismo das suxeicións académicas e abertos a un público e un mercado cada vez máis amplos) víronse sometidos ao impacto dos novos medios de comunicación de masas (tanto os escritos como os audiovisuais), o que lles provocou unha verdadeira crise de identidade que comezou co impresionismo e as vangardas e aínda non se superou.

En cada un dos planos principais do devir histórico (económico, social e político), pode cuestionarse se a Idade Contemporánea é unha superación das forzas reitoras da modernidade ou máis ben significa o período en que triunfan e alcanzan todo o seu potencial de desenvolvemento as forzas económicas e sociais que durante a Idade Moderna íanse xestando lentamente: o capitalismo e a burguesía; e as entidades políticas que o facían de forma paralela: a nación e o Estado.

No século XIX, estes elementos confluíron para conformar a formación social histórica do estado liberal europeo clásico, xurdido tras a crise do Antigo Réxime. O Antigo Réxime fora socavado ideoloxicamente polo ataque intelectual da Ilustración (Encyclopédie, 1751) a todo o que non se xustifique ás luces da razón por máis que se sustente na tradición, como os privilexios contrarios á igualdade (a de condicións xurídicas, non a económico-social) ou a economía moral contraria á liberdade (a de mercado, a propugnada por Adam Smith -A riqueza das nacións, 1776). Pero, a pesar do espectacular das revolucións e do inspirador dos seus ideais de liberdade, igualdade e fraternidade (coa moi significativa adición do termo propiedade), un observador perspicaz como Lampedusa puido entendelas como a necesidade de que algo cambie para que todo siga igual: o Novo Réxime foi rexido por unha clase dirixente (non homoxénea, senón de composición moi variada) que, xunto coa vella aristocracia incluíu por primeira vez a puxante burguesía responsable da acumulación de capital. Esta, tras o seu acceso ao poder, pasou de revolucionaria a conservadora, consciente da precariedade da súa situación na cúspide dunha pirámide cuxa base era a gran masa de proletarios, compartimentada polas fronteiras duns estados nacionais de dimensións compatibles con mercados nacionais que á súa vez controlaban un espazo exterior dispoñible para a súa expansión colonial.

No século XX este equilibrio inestable foise descompondo, nalgunhas ocasións mediante violentos cataclismos (comezando polos terribles anos da primeira guerra mundial, 1914-1918), e noutros planos mediante cambios paulatinos (por exemplo, a promoción económica, social e política da muller). Por unha banda, nos países máis desenvolvidos, o xurdimento dunha poderosa clase media, en boa parte grazas ao desenvolvemento do estado do benestar ou estado social (enténdase este como concesión pactista ao desafío das expresións máis radicais do movemento obreiro, ou como convicción propia do reformismo social) tendeu a encher o abismo predito por Marx e que debería levar ao inevitable enfrontamento entre a burguesía e o proletariado. Pola outra, o capitalismo foi duramente combatido, aínda que con éxito bastante limitado, polos seus inimigos de clase, enfrontados entre si: o anarquismo e o marxismo (dividido á súa vez entre o comunismo e a socialdemocracia). No campo da ciencia económica, os orzamentos do liberalismo clásico foron superados (economía neoclásica, keynesianismo -incentivos para o consumo e investimentos públicos para facer fronte á incapacidade do mercado libre para responder á crise de 1929- ou teoría de xogos -estratexias de cooperación fronte ao individualismo da man invisible-). A democracia liberal foi sometida durante o período de entreguerras ao dobre desafío dos totalitarismos soviético e fascista (sobre todo polo expansionismo da Alemaña nazi, que levou á segunda guerra mundial).

En canto aos estados nacionais, tras a primavera dos pobos (denominación que se deu á revolución de 1848) e o período presidido pola unificación alemá e italiana (1848-1871), pasaron a ser o actor predominante nas relacións internacionais, nun proceso que se xeneralizou coa caída dos grandes imperios multinacionais (español desde 1808 ata 1898; ruso, austrohúngaro e turco en 1918, tras o seu afundimento na primeira guerra mundial) e a dos imperios coloniais (británico, francés, holandés, belga tras a Segunda). Aínda que numerosas nacións accederon á independencia durante os séculos XIX e XX, non sempre resultaron viables, e moitas sumíronse en terribles conflitos civís, relixiosos ou tribais, ás veces provocados pola arbitraria fixación das fronteiras, que reproduciron as dos anteriores imperios coloniais. En calquera caso, os estados nacionais, logo da segunda guerra mundial, deviñeron en actores cada vez menos relevantes no mapa político, substituídos pola política de bloques encabezados polos Estados Unidos e a Unión Soviética. A integración supranacional de Europa (Unión Europea) non se reproduciu con éxito noutras zonas do mundo, mentres que as organizacións internacionais, especialmente a ONU, dependen para o seu funcionamento da pouco constante vontade dos seus compoñentes.

A desaparición do bloque comunista deu paso ao mundo actual do século XXI, en que as forzas reitoras tradicionais presencian o dobre desafío que supón tanto a tendencia á globalización como o xurdimento ou rexurdimento de todo tipo de identidades, persoais ou individuais, colectivas ou de grupo, moitas veces competitivas entre si (relixiosas, sexuais, de idade, nacionais, estéticas, culturais, deportivas, ou xeradas por unha actitude -pacifismo, ecoloxismo, altermundialismo- ou por calquera tipo de condición, ata as problemáticas -Discapacidades, disfuncións, pautas de consumo-). Particularmente, o consumo define dunha forma tan importante a imaxe que de si mesmos se fan individuos e grupos que o termo sociedade de consumo pasou a ser sinónimo de sociedade contemporánea.

Modernidade: ruptura e continuidade

Un pequeno e sucio, pero eficaz barco de vapor conduce o buque de guerra Téméraire para o despezamento. Os seus anos de gloria pasaron. (Cadro de J. M. W. Turner).

A denominación "Idade Contemporánea" é un engadido recente á tradicional periodización histórica de Christoph Cellarius, que utilizaba unha división tripartita en Antigüidade, Idade Media e Idade Moderna; e débese ao forte impacto que as transformacións posteriores á Revolución francesa tiveron na historiografía europea continental (especialmente a francesa ou a española), que lles impulsou a propor un nome diferente para o que entendían como estruturas antagónicas: as do Antigo Réxime anterior e as do Novo Réxime posterior. Con todo, esa descontinuidade non parece tan marcada para os historiadores anglosaxóns, que prefiren utilizar o termo Later ou Latexa Modern Estafes ou Age ("Últimos Tempos Modernos", "Idade Moderna Tardía" ou "Idade Moderna Posterior"), contrastándoo co termo Early Modern Estafes ou Age ("Temperáns Tempos Modernos", "Idade Moderna Temperá" ou "Idade Moderna Anterior"), mentres que restrinxen o uso de Contemporary Age para o século XX, especialmente para a súa segunda metade.

A cuestión de se houbo máis continuidade ou máis ruptura entre a Idade Moderna e a Contemporánea depende, xa que logo, da perspectiva. Se se define a modernidade como o desenvolvemento dunha cosmovisión con trazos derivados dos valores do antropocentrismo fronte aos do teocentrismo medieval (concepcións do mundo centradas no home ou en Deus, respectivamente): idea de progreso social, de liberdade individual, de coñecemento a través da investigación científica etc.; entón é claro que a Idade Contemporánea é unha continuación e intensificación de todos estes conceptos. A súa orixe estivo na Europa Occidental de final do século XV e comezos do XVI, onde xurdiu o Humanismo, o Renacemento e a Reforma protestante; e acentuáronse durante a denominada crise da conciencia europea de final do século XVII, que incluíu a Revolución Científica e preludiou a Ilustración. As revolucións do final do XVIII e comezos do XIX poden entenderse como a culminación das tendencias iniciadas no período precedente. A confianza no ser humano e no progreso científico e tecnolóxico plasmouse a partir de entón nunha filosofía moi característica: o positivismo; e nas diversas formulacións relixiosas que van do secularismo ao agnosticismo, ao ateísmo ou ao anticlericalismo. As súas manifestacións ideolóxicas foron moi dispares, desde o nacionalismo ata o marxismo pasando polo darwinismo social e os totalitarismos de signo oposto; aínda que as formulacións políticas e económicas do liberalismo foron as dominantes, incluíndo notablemente a doutrina dos dereitos humanos que, desenvolvida a partir de elementos anteriores, deu forma á democracia contemporánea e foise estendendo (como predixo un notable estudo de Alexis de Tocqueville -De la démocratie en Amérique, 1835 (A democracia en América (en galego))-) ata chegar a ser o ideal máis universalmente aceptado de forma de goberno, con notables excepcións.

Con todo, foi a evidencia do triunfo das forzas da modernidade o que fixo que precisamente na Idade Contemporánea se desenvólvese un discurso paralelo de crítica á modernidade, que na súa vertente máis radical desembocou no nihilismo. É posible seguir o fío desta crítica á modernidade no romanticismo e a súa procura das raíces históricas dos pobos; na filosofía de Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche e posteriores movementos (irracionalismo, vitalismo, existencialismo); nos trazos máis experimentais da arte contemporánea e a literatura contemporánea que, no entanto, reivindican para si a condición de literatura ou arte moderna (expresionismo, surrealismo, teatro do absurdo); en concepcións teóricas como a posmodernidade; e na violenta resistencia que, tanto desde o movemento obreiro como desde posturas radicalmente conservadoras, opúxose á gran transformación (The Great Transformation (en inglés)) da economía e sociedade. Superar o ideal ilustrado de progreso e confianza optimista nas capacidades do ser humano, implicaba unha noción progresista e de confianza na capacidade do ser humano que efectúa esa crítica, polo que esas "superacións da modernidade" foron de feito novas variantes do discurso moderno.

A "Era da Revolución" (1776-1848)

Nos anos finais do século XVIII e os primeiros do século XIX derrúbase o Antigo Réxime dunha forma que foi percibida polos contemporáneos como unha aceleración do ritmo temporal da historia, que trouxo cambios transcendentais conseguidos tras vencer de forma violenta a oposición das forzas interesadas en manter o pasado: todos eles requisitos para poder falar dunha revolución, e do que para Eric Hobsbawm é A Era da Revolución. Adoita falarse de tres planos no mesmo proceso revolucionario: o económico, caracterizado polo triunfo do capitalismo industrial que supera a fase mercantilista e acaba co predominio do sector primario (Revolución industrial); o social, caracterizado polo triunfo da burguesía e o seu concepto de sociedade de clases baseada no mérito e a ética do traballo, fronte á sociedade estamental dominada polos privilexiados desde o nacemento (Revolución burguesa); e o político e ideolóxico, polo que se substitúen as monarquías absolutas por sistemas representativos, con constitucións, parlamentos e división de poderes, xustificados pola ideoloxía liberal (Revolución liberal).

Revolución industrial

Artigo principal: Revolución industrial.

Coalbrookdale de noite (Philipp Jakob Loutherbourg, 1801). A actividade incesante e a multiplicación das novas instalacións industriais, e as súas repercusións en todos os ámbitos, transformaron irreversiblemente a natureza e a sociedade.

Máquina de fiados nunha fábrica francesa do século XIX.

A revolución industrial é a segunda das transformacións produtivas verdadeiramente decisivas que sufriu a humanidade, sendo a primeira a revolución neolítica que transformou a humanidade paleolítica cazadora e recolledora no mundo de aldeas agrícolas e tribos gandeiras que caracterizou desde entón os seguintes milenios de prehistoria e historia.

A transformación da sociedade preindustrial agropecuaria e rural nunha sociedade industrial e urbana iniciouse propiamente cunha nova e decisiva transformación do mundo agrario, a chamada revolución agrícola que aumentou de forma importante os baixísimos rendementos propios da agricultura tradicional grazas a melloras técnicas como a rotación de cultivos, a introdución de fertilizantes e novos produtos (especialmente a introdución en Europa de dúas plantas americanas: o millo e a pataca). En todos os períodos anteriores, tanto nos imperios hidráulicos (Exipto, Mesopotamia, India ou China antigas), como na Grecia e Roma escravistas ou a Europa feudal e do Antigo Réxime, ata nas sociedades máis involucradas nas transformacións do capitalismo comercial do moderno sistema mundial, era necesario que a gran maioría da forza de traballo producise alimentos, quedando unha exigua minoría para a vida urbana e o escaso traballo industrial, a un nivel tecnolóxico artesanal, con altos custos de produción. A partir de entón, empeza a ser posible que os substanciais excedentes agrícolas alimenten unha poboación crecente (inicio da transición demográfica, pola diminución da mortalidade e o mantemento da natalidade en niveis altos) que está dispoñible para o traballo industrial, primeiro nas propias casas dos campesiños (domestic system, putting-out system) e enseguida en grandes complexos fabrís (factory system) que permiten a división do traballo que conduce ao imparable proceso de especialización, tecnificación e mecanización. A man de obra se proletariza ao perder a súa sabedoría artesanal en beneficio dunha máquina que realiza rápida e incansablemente o traballo descomposto en movementos sinxelos e repetitivos, nun proceso que levará á produción en serie e, máis adiante (no século XX, durante a Segunda revolución industrial), ao fordismo, o taylorismo e a cadea de montaxe. Se o produto é menos belo e deshumanizado (crítica dos partidarios do mundo preindustrial, como John Ruskin e William Morris), non é menos útil e sobre todo, é moito máis beneficioso para o empresario que o consegue lanzar ao mercado. Os custos de produción diminuíron ostensiblemente, en parte porque ao fabricarse de xeito máis rápido investíase menos tempo na súa elaboración, e en parte porque as propias materias primas, ao ser tamén explotadas por medios industriais, baixaron o seu custo. A estandarización da produción substituíu a exclusividade e escaseza dos produtos antigos pola abundancia e o anonimato dos produtos novos, todos iguais uns aos outros.

A revolución industrial iniciada en Inglaterra a mediados do século XVIII estendeuse sucesivamente ao resto do mundo mediante a difusión tecnolóxica (transferencia tecnolóxica), primeiro a Europa Noroccidental e despois, no que se denominou Segunda revolución industrial (finais do século XIX), ao resto dos posteriormente denominados países desenvolvidos (especialmente e con gran rapidez a Alemaña, Rusia, Estados Unidos e o Xapón; pero tamén, máis lentamente, a Europa Meridional). No final do século XX, no contexto da denominada Terceira revolución industrial, os NIC ou novos países industrializados (especialmente China) iniciaron un rápido crecemento industrial. No entanto, a influencia da revolución industrial, desde o seu mesmo inicio estendeuse ao resto do mundo moito antes que se producise a industrialización de cada un dos países, dado o decisivo impacto que tivo a posibilidade de adquirir grandes cantidades de produtos industriais cada vez máis baratos e diversificados. O mundo dividiuse entre os que producían bens manufacturados e os que tiñan que conformarse con intercambialos polas materias primas, que non achegaban practicamente valor engadido ao lugar do que se extraían: as colonias e neocolonias (África, Asia e América Latina, tanto antes como logo dos procesos de independencia dos séculos XIX e XX).

Por que Inglaterra?

A revolución industrial orixinouse en Inglaterra por mor de diversos factores, cuxa elucidación é un dos temas historiográficos máis transcendentes.

Como factores técnicos, era un dos países con maior dispoñibilidade das materias primas esenciais, sobre todo o carbón, mineral indispensable para alimentar a máquina de vapor que foi o gran motor da Revolución industrial temperá, así como os altos fornos da siderurxia, sector principal desde mediados do século XIX. A súa vantaxe fronte á madeira, o combustible tradicional, non é tanto o seu poder calorífico como a mera posibilidade na continuidade de subministración (a madeira, a pesar de ser fonte renovable, está limitada pola deforestación; mentres que o carbón, combustible fósil e xa que logo non renovable, só o está polo esgotamento das reservas, cuxa extensión ampliase co prezo e as posibilidades técnicas de extracción).

Como factores ideolóxicos, políticos e sociais, a sociedade inglesa atravesara a chamada crise do século XVII dun xeito particular: mentres a Europa meridional e oriental se refeudalizaba e establecía monarquías absolutas, a guerra civil inglesa (1642-1651) e a posterior revolución gloriosa (1688) determinaron o establecemento dunha monarquía parlamentaria (definida ideoloxicamente polo liberalismo de John Locke) baseada na división de poderes, a liberdade individual e un nivel de seguridade xurídica que proporcionaba suficientes garantías para o empresario privado; moitos deles xurdidos de entre activas minorías de disidentes relixiosos que noutras nacións non se consentiron (a tese de Max Weber vincula explicitamente A ética protestante e o espírito do capitalismo -Die protestantische Ethik und der 'Geist' des Kapitalismus (en alemán)-). Síntoma importante foi o espectacular desenvolvemento do sistema de patentes industriais.

Como factor xeoestratéxico, durante o século XVIII Inglaterra construíu unha frota naval que a converteu (desde o tratado de Utrecht, 1714, e de forma indiscutible desde a batalla de Trafalgar, 1805) nunha verdadeira talasocracia dona dos mares e dun extensísimo imperio colonial. A pesar da perda das Trece Colonias, emancipadas na Guerra de independencia dos Estados Unidos (1776-1781), controlaba, entre outros, os territorios do subcontinente indio, fonte importante de materias primas para a súa industria, destacadamente o algodón que alimentaba a industria téxtil, así como mercado cativo para os produtos da metrópole. A canción patriótica Rule Britannia (1740) explicitamente indicaba: rule the waves (goberna as ondas).

Ironbridge. (Ponte de ferro)

O líder dos ludditas. Ao fondo, unha fábrica incendiada. Ilustración de 1812.

A máquina de vapor, o carbón, o algodón e o ferro

A experimentación da caldeira de vapor era unha práctica antiga (o grego Herón de Alexandría) que se renovou no século XVI (os españois Blasco de Garay e Jerónimo de Ayanz) e que no final do século XVII producira resultados alentadores, aínda que aínda non aproveitados tecnoloxicamente (Denis Papin e Thomas Savery). En 1705 Thomas Newcomen desenvolvera unha máquina de vapor suficientemente eficaz para extraer a auga das minas alagadas. Tras sucesivas melloras, en 1782 James Watt incorporou un sistema de retroalimentación que aumentaba decisivamente a súa eficiencia, o que posibilitou a súa aplicación a outros campos. Primeiro á industria téxtil, que fora desenvolvendo previamente unha revolución téxtil aplicada aos fíos e tecidos de algodón coa lanzadeira volante (John Kay, 1733) e a fiadeira mecánica (spinning Jenny de James Hargreaves -1764-, water frame de Richard Arkwright -1769, movida con enerxía hidráulica, aplicada en Cromford Mill desde 1771- e spinning mule ou mule jenny de Samuel Crompton, 1779); e que estaba madura para a aplicación do vapor ao tear mecánico (power loom de Edmund Cartwright, 1784) e outras innovacións demandadas polos pescozos de botella aos que se forzaba os subsectores sucesivamente afectados, pondo a industria téxtil inglesa á cabeza da produción mundial de teas. Logo aos transportes: o barco de vapor (Robert Fulton, 1807) e posteriormente o ferrocarril (George Stephenson, 1829), cuxo desenvolvemento se viu obstaculizado polos receos sociais que suscitaba; pero que permitiu extraer toda a potencialidade ás vías férreas de uso mineiro e tracción animal e humana que viñan utilizando extensivamente co ferro de Coalbrookdale fundido con coque (Abraham Darby I, 1709; ponte de Ironbridge, 1781). O vapor, o carbón e o ferro aplicáronse a todos os procesos produtivos susceptibles de mecanización. O invento de Watt representara o salto decisivo cara á industrialización, e Inglaterra, a primeira en facelo, converteuse no taller do mundo.

Os comedores de patacas (Vincent van Gogh, 1885. A pataca converteuse nun alimento case único en moitas zonas, co que a súa ausencia producía espantosas fames negras, como a fame de Irlanda de 1845-1849, que ademais orixinou unha emigración masiva.

Oposición aos cambios

Estas novidades non sempre foron ben acollidas. A substitución do traballo humano por máquinas condenaba os traballadores da artesanía tradicional ao desemprego se non se adaptaban ás novas condicións laborais ou a perda do control do proceso produtivo se o facían. A resistencia contra iso conduciu nalgúns casos á destrución física das novas industrias mecanizadas (ludismo). Os novos empresarios, liberados das restricións gremiais, conseguiron a ilegalización de calquera forma de asociación de defensa dos intereses laborais, deixando unicamente no contrato individual e o mercado libre a negociación das condicións de traballo e salario. Simetricamente, tampouco se consentía a asociación de empresarios, por atentar contra o principio de libre competencia, fonte de toda prosperidade segundo o triunfante liberalismo económico de Adam Smith (A riqueza das nacións, 1776). O debate historiográfico sobre se a industrialización foi un proceso máis ou menos prexudicial para as condicións de vida das clases baixas foi un dos máis activos, e non está resolto. Non diminuíron os empregos, pola contra, aumentaron, facendo necesaria a chegada aos masificados barrios obreiros do norte de Inglaterra (Manchester, Liverpool) de masas de emigrantes do campo (de onde eran expulsados polas poor laws -leis de pobres- e as enclosures -cercamentos-). Pola contra, a liberalización do prezo dos alimentos básicos tivo que esperar a mediados do século XIX para a abolición das Corn Laws (leis dos cereais, vixentes entre 1815 e 1846), que defendían os intereses proteccionistas dos terratenentes británicos, desproporcionadamente representados no parlamento e combatidos polo grupo de presión do capitalismo manchesteriano. A rebaixa no nivel salarial (que David Ricardo xustificou como expresión dunha necesidade económica, a lei de bronce), os horarios prolongados en traballos insalubres e a degradación social xeneralizada, conduciron a pobreza (as durísimas condicións sociais foron retratadas nas novelas da época, como Les Misérables (Os miserables (en galego)) de Victor Hugo, ou Oliver Twist de Charles Dickens); á vez que tamén creaban as condicións (obxectivas en terminoloxía marxista) para o xurdimiento dunha conciencia de clase e o inicio do movemento obreiro. Tamén tiveron expresión política nas revolucións de 1830 e 1848, burguesas na súa cualificación social, pero cun forte protagonismo obreiro, en particular en Francia; así como o cartismo inglés.

Revolución demográfica

Outras predicións, as de Thomas Malthus An Essay on the Principle of Population, 1798 (Ensaio sobre o principio da poboación (en galego)), advertían de forma pesimista da imposibilidade de manter o inusitado crecemento de poboación que estaba experimentando Inglaterra, a primeira en sufrir as transformacións propias da transición do antigo ao novo réxime demográfico. A medida que se industrializaban, outras nacións incorporáronse ao mesmo proceso, que implicaba a diminución da mortalidade (mitigáronse substancialmente dúas das principais causas da mortalidade catastrófica -fame e epidemias-) mentres se mantiñan altas as taxas de natalidade (nin se dispuña de métodos anticonceptivos eficaces, nin se xeraron as transformacións sociais que no futuro farían desexable ás familias, unha diminución do número de fillos).

Un dos efectos de todos estes cambios, así como unha válvula de escape da presión social, foi o incremento da emigración, a chamada explosión branca (por ser a fase da revolución demográfica protagonizada por Europa e outras zonas de poboación predominantemente europea). Campesiños arruinados e obreiros sen nada que perder, víanse incentivados a abandonar Europa e tentar sorte nas colonias de poboamento (Canadá ou Australia para os ingleses, Alxeria para os franceses) ou nas nacións independentes receptoras de inmigrantes (como Estados Unidos ou Arxentina); tamén membros das clases altas incorporábanse como elite dirixente en colonias de explotación (como a India, o sueste asiático ou a África negra). Explicitamente os defensores do imperialismo británico, como Cecil Rhodes, vían na inmigración ás colonias a solución aos problemas sociais e unha forma de evitar a loita de clases. Dunha forma similar interpretárono os teóricos marxistas, como Lenin e Hobson. Unha das maiores emigracións nacionais produciuse logo da gran fame negra irlandesa de 1845-1849, que despoboou a illa, tanto pola mortalidade como polo masivo transvasamento de poboación, que converteu cidades enteiras da costa leste dos Estados Unidos en guetos irlandeses (onde sufrían a discriminación dos dominantes White Anglo-Saxon Protestant (coñecidos polas súas siglas en inglés WASP). Outras ondas posteriores foron protagonizados por inmigrantes nórdicos, alemáns, italianos e de Europa Oriental (sobre todo as saídas masivas, no final do século XIX e comezos do século XX, dos xudeus sometidos aos pogroms).

Contexto social, político e ideolóxico

Véxase tamén: Antigo Réxime, Ilustración, Despotismo ilustrado, Revolucións burguesas e Revolución liberal.

Voltaire na corte de Frederico II de Prusia, de Adolph von Menzel (reconstrución historicista, de cara a 1850; o feito representado sucedeu cen anos antes).

Antes ata de que as transformacións ligadas á revolución industrial inglesa afectasen de forma notable a outros países, o poder económico crecente da burguesía chocaba nas sociedades de Antigo Réxime (case todas as demais europeas, fóra dos Países Baixos) cos privilexios dos dous estamentos privilexiados que conservaban as súas prerrogativas medievais (clero e nobreza). A monarquía absoluta, como o seu precedente a monarquía autoritaria, xa empezara a prescindir dos aristócratas para o goberno, chamando como ministros a membros da baixa nobreza, letrados e ata xentes da burguesía, por exemplo Jean-Baptiste Colbert, o ministro de finanzas de Lois XIV de Francia. A crise do Antigo Réxime que se xesta durante o século XVIII foi facendo aos burgueses cobrar conciencia do seu propio poder, e atoparon expresión ideolóxica nos ideais da Ilustración, divulgados notablemente con Encyclopédie (1751-1772). Con maior ou menor profundidade, varios monarcas absolutos adoptaron algunhas ideas do reformismo ilustrado (Xosé II de Habsburgo-Lorena, Frederico II de Prusia, Carlos III de España), os chamados déspotas ilustrados a quen se atribúen distintas variantes da expresión todo polo pobo, pero sen o pobo. O insuficiente destas mornas reformas quedaba evidenciado cada vez que acalmaban, pospoñían ou rexeitaban as máis radicais, que afectaban a aspectos estruturais do sistema económico e social (desamortización, desvinculación, liberdade de mercado, supresión de foros, privilexios, gremios, monopolios e aduanas interiores, igualdade legal); mentres que as intocables cuestións políticas, que implicarían o cuestionamento da mesma esencia do absolutismo, raramente expoñíanse máis aló de exercicios teóricos. A resistencia das estruturas do Antigo Réxime só podía vencerse con movementos revolucionarios de base popular, que nos territorios coloniais se expresaron en guerras de independencia.

Na ideoloxía destas revolucións xogaron un papel importante dúas nocións filosóficas e xurídicas intimamente vinculadas: a teoría dos dereitos humanos e o constitucionalismo. A idea de que existen certos dereitos inseparables aos seres humanos é antiga (Cicerón ou a escolástica), pero asociábase á orde supramundana. Os ilustrados (Locke ou Rousseau) defenderon a idea de que ditos dereitos humanos son inseparables a todos os seres humanos por igual, polo mero feito de ser seres racionais, e polo tanto nin son concesións do Estado, nin se derivan de ningunha condición relixiosa (como a de ser "fillos de Deus"). A secularización da política non implicaba necesariamente o agnosticismo ou o ateísmo dos ilustrados, moitos dos cales eran sinceros cristiáns, mentres outros se identificaban coas posturas panteístas próximas á masonería. O principio de tolerancia relixiosa foi defendido con vehemencia e compromiso persoal por Voltaire, cuxo afastamento da Igrexa católica fíxolle ser o personaxe máis polémico da época.

Estes dereitos son "dereitos naturais", concíbense como anteriores á lei do Estado por oposición aos "dereitos positivos" consagrados polos distintos ordenamentos xurídicos. Os "dereitos do home" son recollidos nunha Constitución ("dereitos constitucionais") pero non creados por ela. As constitucións ou as declaracións de dereitos explicitamente declaran que tales dereitos pertencen ao home con carácter universal, e non en virtude de ningún feito propio ou alleo, ou por unha condición particular (nacionalidade, lugar ou familia de nacemento, relixión etc.).

Atribuíndo ao Estado a inevitable tendencia a esmagar estes dereitos (pola corrupción propia do exercicio do poder), os ilustrados concibiron garantir a liberdade individual limitándoo mediante unha "constitución política", preferindo o imperio da lei ao goberno do rei. Aínda que podían diferir sobre as súas preferencias en canto á definición do sistema político, desde a maior autoridade do rei ata o principio de separación de poderes (Montesquieu, O espírito das leis, 1748 -De l'esprit des lois, (en francés)-) e, no seu extremo, o principio de vontade xeral, soberanía nacional e soberanía popular (Jean Jacques Rousseau, O contrato social, 1762 -Du contrat social, (en francés)-), entendían que debía rexerse por unha Lei Suprema que atendese ás esixencias da razón e que proporcionase máis felicidade pública (ou máis ben: permitise a procura da felicidade individual de cada individuo). Tal constitución, na súa interpretación máis radical, debía ser xerada polo pobo e non pola monarquía ou o gobernante, xa que se trata dunha expresión da soberanía que reside na nación e nos cidadáns (non no monarca, como predicaban os defensores do absolutismo desde o século XVII: Hobbes ou Bossuet). Para garantir o equilibrio dos poderes, o poder xudicial iría ser independente, e o lexislativo exercido por un parlamento que represente á nación e sexa elixido polo pobo, ou polo menos no seu nome, por un corpo electoral cuxa representatividade podía entenderse máis ou menos ampla ou restrinxida. Estas formulacións, baseadas na práctica do parlamentarismo británico posterior á Revolución Gloriosa ("the Glorious Revolution" (en inglés)) de 1688, convertéronse no corpo doutrinal do liberalismo político.

Foi transcendental a influencia que sobre os teóricos políticos da Ilustración tivo ese exemplo, recoñecido nos escritos de Voltaire ou Montesquieu. Tamén a Constitución dos Estados Unidos de América (1787), está fortemente imbuída na tradición xurídica ordinaria británica. A opción por unha constitución escrita no canto de ordinaria explícase tanto pola influencia da ideoloxía da Ilustración nos constituíntes americanos como polo feito de que o proceso xurídico británico produciuse no lapso duns 600 anos, mentres que o seu equivalente estadounidense produciuse en apenas unha década. O texto escrito fíxose indispensable para crear todo un novo sistema político desde o nada, ao contrario do caso británico, que evolucionara con sucesivas adicións e decidido co pasar dos séculos. Reflexábase no prestixio de varios textos legais (algúns medievais, como a Carta Magna de 1215, outros modernos como o Bill of Rights de 1689 -Declaración de dereitos (en galego)-), a xurisprudencia de tribunais con xuíces independentes e xurados e os usos políticos, que implicaban un equilibrio de poderes entre Coroa e Parlamento (elixido por circunscricións desiguais e sufraxio restrinxido), fronte ao que o Goberno da súa Maxestade respondía. As primeiras constitucións escritas no continente europeo foron a polaca (3 de maio de 1791) e a francesa (3 de setembro de 1791). No entanto, o primeiro documento legal moderno do seu tipo (máis ben un exercicio teórico e utopista que non se aplicou) foi o Proxecto de Constitución para Córsega que Jean Jacques Rousseau redactou para a breve República Corsa (1755-1769). As primeiras españolas apareceron como consecuencia da Guerra da Independencia española: a redactada en Bayona polos afrancesados (8 de xullo de 1808) e a elaborada polos seus rivais do bando patriota nas Cortes de Cádiz (12 de marzo de 1812 chamada popularmente Pepa), tomada como modelo por outras en Europa. Na América Hispánica as primeiras constitucións foron creadas entre 1811 e 1812, como consecuencia do movemento xuntista, que foi a primeira fase do movemento independentista latinoamericano. O Congreso de Angostura, coa inspiración de Simón Bolívar, redactou a Constitución da Gran Colombia (incluía as actuais Colombia, Ecuador, Panamá e Venezuela) o 15 de febreiro de 1819.

Independencia dos Estados Unidos

Artigo principal: Guerra de Independencia dos Estados Unidos.

A primeira páxina da Constitución dos Estados Unidos de América (17 de setembro de 1787) comeza co soado We the People ("Nós, o Pobo"), que define o suxeito da soberanía. O precedente inmediato fora, ademais da Declaración de Independencia, a Declaración de Dereitos de Virginia (12 de xuño de 1776). Nos dez anos seguintes, as primeiras emendas conformaron o que se denominou Carta de Dereitos (1789). A partir de entón foi profusamente emendada.

Os ingleses instaláronse nas Trece Colonias da costa noroccidental americana desde o século XVII. Durante a gran guerra colonial entre Inglaterra e Francia (1756-1763), e que foi correlato americano da Guerra dos Sete Anos europea, os colonos estadounidenses cobraron conciencia de ata que punto os seus intereses eran diverxentes dos da metrópole (imposibilidade de recibir un trato equilibrado, ou de ascender no exército), así como dos límites da capacidade desta e do seu propio poder. Nos anos seguintes, perante urxentes necesidades fiscais, intentouse incrementar a extracción de recursos das colonias impondo taxas sen ningún tipo de control local nin representación na súa discusión. Tras o arrefriado progresivo de relacións, os colonos e os casacas vermellas (as tropas inglesas, chamadas así pola cor do seu uniforme) tiveron as primeiras refregas en incidentes menores cuxa importancia se magnificaba converténdoos en simbólicos (Masacre de Boston, 1770, Boston Tea Party , 1773 -Motín do té (en galego))-). En 1776, nun Congreso Continental reunido na cidade de Filadelfia, representantes enviados polos parlamentos locais das Trece Colonias proclamaron a independencia. A guerra, liderada por George Washington no lado colonial, que recibiu o apoio internacional de España e Francia, terminou coa completa derrota dos ingleses na batalla de Yorktown (1781). No Tratado de París (1783) recoñeceuse por Inglaterra a independencia dos Estados Unidos.

Durante os primeiros anos houbo dúbidas sobre se as Trece Colonias seguirían cada unha o seu camiño como outras tantas nacións independentes, ou se formarían unha única nación. Nun novo congreso celebrado outra vez en Filadelfia (1787), acordaron finalmente unha solución intermedia, conformando un estado federal cunha complexa repartición de funcións entre a Federación e os estados membros, baixo o mandato dunha única carta fundamental: a Constitución de 1787. A Federación, denominada Estados Unidos de América, inspirouse para a súa creación e para a redacción da súa carta magna (sobre todo das numerosas emendas que houbo que engadir progresivamente aos sete artigos iniciais) nos principios fundamentais promovidos pola Ilustración, ademais da práctica política do autogoberno local experimentado durante máis dun século, e ata no exemplo dun peculiar sistema político indíxena americano (a confederación iroquesa). O sistema político baseouse nun forte individualismo e no respecto dos dereitos humanos (aínda que na súa cultura política se expresaron como dereitos civís), entre os que destacaban as maiores garantías nunca existentes en ningún ordenamento xurídico anterior á neutralidade do estado en cuestións propias da vida privada e o respecto das liberdades públicas (conciencia, expresión, prensa, reunión e participación política, posesión de armas) e concretamente á propiedade privada como vehículo para a procura da felicidade (Life, liberty and the pursuit of happiness A construción da democracia, en moitas das súas implicacións, como o sufraxio universal, non foi de rápida consecución, especialmente en canto a os problemas da escravitude, que diferenciaba os estados do norte e o sur; e a relación coas nacións indias, por cuxos territorios se expandirón. As nocións de república e independencia pasaron a ser dous referentes simbólicos da nova nación, e durante moito tempo, características case exclusivas fronte ao resto do mundo.

• 
  Jean-Jacques Rousseau (Quentin de la Tour, 1753) é o pai intelectual das revolucións de finais do século XVIII. Ve na sociedade corrupta do Antigo Réxime menos valores que no bo salvaxe (avanzado no seu Discours sur les Sciences et les Arts -"Discurso sobre as Ciencias e as Artes"- e popularizado coa novela Emilio). A súa doutrina de Contrato social, baseado nese concepto da bondade natural do home, levará á procura da soberanía nacional, e máis adiante, da democracia, pero tamén está na orixe intelectual do estado uniformador e totalitario das ditaduras do século XX.
• 
  Presentación ao Congreso Continental pola comisión dos "cinco homes" da proposta de Declaración de Independencia dos Estados Unidos de América (4 de xullo de 1776). Aparecen entre outros Thomas Jefferson, Benjamin Franklin e John Adams (Cadro de John Trumbull, 1817). Neste texto aplicáronse os valores da Ilustración á construción do primeiro sistema político contemporáneo. A recepción desta experiencia en Europa, principalmente en Francia, foi unha mestura de simpatía e paternalismo: o mito do bo salvaxe contribuíu a iso, e tamén a habilidade diplomática do propio Franklin, embaixador en París. Os estadounidenses presentáronse a si mesmos como resistentes á tiranía, con referencias neoclásicas á antiga República Romana, da que se verán herdeiros de alí en diante (Nova Roma)
• 
  O xeneral e primeiro presidente George Washington despide ao nobre francés e tamén xeral Marqués de La Fayette (1784). A fronte de tropas da monarquía francesa apoiara a independencia das Trece Colonias fronte a Inglaterra, do mesmo xeito que fixo o gobernador de Luisiana Bernardo de Gálvez y Madrid con tropas da monarquía española, nun axuste de contas da anterior Guerra dos Sete Anos. La Fayette, influído pola súa experiencia americana, foi partidario das reformas moderadas e dunha monarquía constitucional durante os posteriores acontecementos revolucionarios en Francia.
• 
  O británico Thomas Paine tivo unha traxectoria vital ligada ás revolucións americana e francesa. Expulsado de Inglaterra, tamén tivo problemas co réxime terrorista de Robespierre, e acabou a súa vida en chan norteamericano. Foi autor de tres importantes libros: o liberal Common Sense ("O Sentido Común") onde defende a independencia dos Estados Unidos, o polemista The Rights of Man ("Os Dereitos do Home") respondendo o ataque aos excesos revolucionarios de Francia de Edmund Burke (quen, pola contra, defendera a americana, aínda que con argumentos máis conservadores que os radicais de Paine); e o anticlerical e volteriano The Age of Reason (A idade da razón).

Resultado:

Revolución francesa e Imperio napoleónico

Artigo principal: Revolución francesa.

Morte de Marat, por Jacques-Louis David. A maior parte dos personaxes da Revolución francesa tiveron tráxicos finais.

Qu'est-ce que le tiers état? Tout. Qu'a-t-il été jusqu'à présent dans l’ordre politique? Rien. Que demande-t-il? À y devenir quelque chose.' (Que é o terceiro estado? Todo. Que foi ata o presente na orde política? Nada. Que demanda? Chegar a ser algo).

Emmanuel Joseph Sieyès, Qu'est-ce que le tiers-état? ((en galego) Que é o terceiro estado?), 1789.

Francia apoiara activamente as Trece Colonias contra Inglaterra, con tropas comandadas polo Marqués de La Fayette; pero aínda que a intervención tivo éxito militarmente, custou cara á monarquía francesa, e non só en termos monetarios. Sumada á débeda, cuxos intereses xa levaban a maior parte do orzamento, e no medio dunha crise económica, levou a monarquía ao bordo da quebra financeira. As deposicións sucesivas de Calonne, Turgot e Necker, os ministros que propuñan reformas máis profundas, volveron o goberno de Lois XVI aínda máis impopular. O rei, sen apoio entre a aristocracia que controlaba as institucións (negativa da Asemblea de notables de 1787), aceptou como mellor saída convocar os Estados Xerais, parlamento de orixe medieval no que estaban representados os tres estamentos, e que non se reunía desde había máis de cen anos. Durante a elección dos deputados, habíanse de redactar Cahiers de doléances ((en galego) cadernos de queixas), peticións que representaban o pulso da opinión de cada parte do país. Seguindo o argumentario ilustrado, as do Terceiro Estado (os cidadáns comúns ou os non privilexiados, cuxo portavoz era a burguesía urbana) pedían que os estamentos privilexiados (clero e nobreza) pagasen impostos como o resto dos súbditos da coroa francesa, entre outras profundas transformacións sociais, económicas e políticas. Unha vez reunidos, non houbo acordo sobre o sistema de votación (o tradicional, por brazos, daba un voto a cada un, mentres que o individual favorecía o Terceiro Estado, que obtivera previamente a convocatoria dun número maior destes). Finalmente, os deputados do Terceiro Estado, aos que se sumaron bastantes nobres e eclesiásticos próximos ideoloxicamente a eles, reuniuse por separado para formar unha autodenominada Asemblea Nacional.

O 14 de xullo de 1789 o pobo de París, nun movemento espontáneo, tomou a fortaleza da Bastilla, símbolo da autoridade real. O rei, sorprendido polos acontecementos, fixo concesións aos revolucionarios, que tras a declaración dos dereitos do home e do cidadán e a eliminación das cargas feudais, no relativo á forma de goberno só aspiraban a establecer unha monarquía limitada como a británica, pero cunha Constitución escrita. A Constitución de 1791 confería o poder a unha Asemblea Lexislativa que quedou nas mans dos máis radicais (os membros da Constituínte aceptaron non poder ser reelixidos) e profundou as transformacións revolucionarias. Tras o intento de fuga do rei, este quedou prisioneiro, e en 1792 a Francia revolucionaria tivo que rexeitar a invasión dunha coalición de potencias europeas, decididas a esmagar o movemento revolucionario antes que o exemplo se contaxiase para os seus territorios. A eficacia do exército revolucionario, motivado polo patriotismo (A Marsellesa, A patrie en danger ((en galego) A patria en perigo), Levée en masse ((en galego) Leva en masa)) e a defensa do conquistado polo pobo, fronte aos desmotivados exércitos mercenarios, cuxos oficiais non o eran por mérito, senón por nobreza, demostrou ser suficiente para a vitoria. No interior, a revolta do 10 de agosto de 1792, protagonizada polos Sans-culotte ((en galego)sen calzóns) -a plebe urbana de París- forzou a Asemblea a substituír o rei por un Consello provisional e convocar eleccións por sufraxio universal a unha Convención Nacional, que dominaron os xacobinos. A súa política de supresión de toda oposición, o chamado Terror (1793-1795), eliminou fisicamente a oposición contrarrevolucionaria (moi forte nalgunhas zonas, como a Vendée) así como os elementos revolucionarios máis moderados (xirondinos), mentres os que puideron fuxir (nobres e clérigos refractarios, que non aceptaran xurar a constitución civil do clero) saían para o exilio. Estableceuse un réxime político republicano, que transformou ata o calendario, establecía un sistema de prezos e salarios máximos (lei do máximum xeral) e controlaba todos os aspectos da vida pública mediante o Comité de Salvación Pública, dirixido por Robespierre. O número de execucións, polo igualitario método da guillotina foi moi alto, e incluíu o rei e a raíña, así como varios dos propios xacobinos, como Danton, e un gran científico, Lavoisier (por ocasión da súa condena, díxose: a revolución non necesita sabios). Un golpe de estado (coñecido como reacción thermidoriana, polo nome no novo calendario do mes en que se produciu) acabou fisicamente con Robespierre e o seu réxime e instaurou un sistema moito máis moderado, do gusto da burguesía: o Directorio (1795-1799).

Modelo de proceso revolucionario

A Revolución francesa asentou así un modelo de proceso revolucionario dividido en fases: iniciada cunha revolta dos privilexiados, pasa por unha fase moderada e unha fase radical ou exaltada para acabar cunha reacción que propicia a plasmación dun poder persoal. As expresións, comúns na historiografía, destacan pola súa similitude coas fases en que se dividiu a Revolución rusa. Georges Lefebvre sinala tres fases na primeira parte da revolución: aristocrática, burguesa e popular. Para Carlos Marx (no seu estudo comparativo que titulou O 18 Brumario de Luís Bonaparte), o proceso da revolución de 1789 foi ascendente, mentres que o de a de 1848 foi descendente.

Para Hannah Arendt, mentres que a Independencia dos Estados Unidos sería un modelo de revolución política, e de aí a súa continuidade, a Revolución francesa sería un modelo de revolución social, e de aí o seu fracaso, como o das revolucións que seguen o seu modelo (especialmente a rusa); pois (como expuña xa Alexis de Tocqueville) os logros políticos da liberdade e a democracia soamente se consolidan cando son o resultado de procesos sociais e económicos anteriores, e non cando se expón como requisitos previos para conseguir estes.

A analoxía entre os períodos da historia de Roma (Monarquía-República-Imperio) e os moito máis efémeros da Revolución de 1789 (repetidos na evolución posterior da Historia dos Estados Unidos de América) non deixou de ser tida en conta polos propios contemporáneos, que se non só se inspiraban na antigüidade grecorromana para a arte neoclásica, mais tamén para o seu sistema político e os seus símbolos (gorro frixio, fasces, aguia romana etc.).

Véxase tamén

Bibliografía

• HOBSBAWM, Eric J. (1987). Barcelona: Labor, ed. Las Revoluciones Burguesas (The Age of Revolution. Europe 1789-1848). ISBN 84-335-2978-1. 

• HOBSBAWM, Eric J. (1987). Barcelona: Labor, ed. La Era del capitalismo (The Age of Capital 1848-1875). ISBN 84-335-2983-8. 
• HOBSBAWM, Eric J. (1989). Barcelona: Labor, ed. La Era del Imperio (The Age of Empire 1875-1914). ISBN 84-335-9298-X. 
• HOBSBAWM, Eric J. (1995). Barcelona: Crítica, ed. Historia del Siglo XX (The Age of Extremes. The short twentieth century 1914-1991). ISBN 84-7423-712-2. 
• FERNÁNDEZ, Antonio (1981), Historia del mundo contemporáneo, Barcelona: Vicéns Vives ISBN 84-316-1774-8
• ARTOLA, Miguel e PÉREZ LEDESMA, Manuel, Historia del mundo contemporáneo, Madrid, Anaya, ISBN 84-207-3052-1

Predecesor: Idade Moderna

Idade Contemporánea 1789-actualidade

Sucesor: ''